próba konceptualizacji pojęcia
3. Perspektywa badawcza – uzasadnienie wyboru
Choć status teoretyczno ‑metodologiczny dyskursu nadal nie jest ustabilizowany, to perspektywa dyskursywna przynosi jednak bada‑
niom komunikacji ważne korzyści. Za jej zaletę trzeba uznać wyjście procedur analitycznych poza czysto językowy charakter badań i włącze‑
nie w pole dociekań szerokiego kontekstu społecznego i kulturowego.
Jak zauważa Bożena Witosz (2010b: 178), posługiwanie się kategorią dyskursu jest uzasadnione, gdy na pierwszy plan zainteresowań wysu‑
wają się: podmiotowość, interakcyjność, uwarunkowania kontekstual‑
ne. Perspektywa dyskursu oferuje poszerzenie oglądu przestrzeni komu‑
nikacyjnej poprzez oświetlenie mechanizmów kontrolujących przebieg komunikacji i rządzących nią strategii komunikacyjnych. O atrakcyj‑
ności poznawczej i metodologicznej dyskursu, jak sądzę, w dużej mie‑
rze decyduje także fakt, iż odgrywa on kluczową rolę w kształtowaniu świata społecznego i ustanawianiu relacji między aktorami społeczny‑
mi. Oznacza to, że nie jest wyłącznie kategorią umożliwiającą opis ko‑
munikacji społecznej, ale też kategorią konstruującą społeczne praktyki komunikacyjne i ustanawiającą ład społeczny (Witosz, 2016: 33–34).
Subdyscypliny językoznawstwa, takie jak np. socjolingwistyka, styli‑
styka, pragmalingwistyka, ukazują wprawdzie uzależnienie użycia ję‑
zyka od kontekstu społecznego i kulturowego, ale to właśnie dyskurs odsłania dialektyczne relacje między językiem i jego dyskursywnym użyciem a społeczeństwem. Ta nowa perspektywa badawcza pozwala spoglądać na rzeczywistość społeczną jak na sieć współkreujących ją dyskursów (Witosz, 2016: 34). Jej konstytuowanie dokonuje się przy udziale podmiotów dyskursu zanurzonych w kontekst socjokulturowy odpowiedzialny za produkowanie znaczeń dyskursywnych. Powstające w ten sposób dyskursywne reprezentacje świata (Czachur, 2011) stają się zbiorem intersubiektywnie podzielanych norm społecznych, syste‑
mów aksjologicznych, wzorców międzypodmiotowych zachowań i sty‑
lów życia. Znajdują odzwierciedlenie w praktykach komunikacyjnych obecnych w przestrzeni publicznej. Współistnienie różnych dyskursów, czyli relacje między nimi, opierają się na rywalizacji w dążeniu do wła‑
dzy (Witosz, 2016: 34), a to powoduje nieustanne (re)definiowanie po‑
rządku społecznego tak, by dany dyskurs mógł zapewnić sobie hege‑
monię, a poprzez dominację narzucić społeczeństwu ukonstytuowaną przez siebie wizję świata. Równocześnie pluralizm, a zarazem rywaliza‑
cja dyskursów oraz ich dynamika są gwarantem względnej równowagi w demokratycznym porządku społecznym.
Teoretycznego uzasadnienia dla zarysowanej tu pokrótce koncep‑
tualizacji dyskursu poszukuję w ustaleniach badaczy zintegrowanych w ramach projektu KAD. Mimo iż analiza dyskursu w perspektywie krytycznej nie cieszy się popularnością – z uwagi na osobiste zaanga‑
żowanie i ujawnianie własnych opcji światopoglądowych badaczy – do‑
strzec można w niej ustalenia warte uwagi, wnoszące istotne specyfikacje do refleksji naukowej. Sięgnięcie do metod i stanowisk wypracowanych w tym obszarze badawczym może przyczynić się do pogłębienia badań nad dyskursem i odsłonić ważne jego aspekty, zarówno na płaszczyźnie teoretycznej, jak i analitycznej. Jednocześnie należy podkreślić, że pre‑
zentowanym badaniom nie przyświeca jedynie krytyczne podejście, ich celem nie jest budowanie określonych postaw wobec kwestii istotnych społecznie, lecz opis współczesnej polskiej przestrzeni komunikacyjnej.
Przyjęcie podziału na dyskursy tolerancji i dyskryminacji było koniecz‑
ne ze względu na potrzeby projektu. Głównym zadaniem jest bowiem pokazanie, że strategie wykluczenia są niezależne od (auto)stereotypu danego dyskursu, deklarowanych postaw i opcji ideologicznych. Zapro‑
ponowany w tytule dychotomiczny podział stanowi wyłącznie punkt wyjścia dla analizy użycia języka, nie jest natomiast pretekstem do pod‑
dawania ocenie wskazanych typów dyskursu i ich praktyk.
Pamiętając o tym, że badania nad dyskursem nigdy nie były zamknięte w obrębie jednej dyscypliny, proponowanym rozwiązaniom teoretyczno‑
‑analitycznym również przyświeca idea interdyscyplinarnego podejścia do przedmiotu badań i praktyka doboru tych metod, które umożliwia‑
ją realizację wytyczonych celów badawczych. Wykorzystanie osiągnięć KAD podyktowane jest więc dążeniem do pełniejszego ukazania powią‑
zań procesów komunikacyjnych i społecznych. Zwrot w stronę krytycz‑
nej analizy dyskursu nie jest zatem równoznaczny z rezygnacją z osią‑
gnięć współczesnych badań nad dyskursem wypracowanych w kręgach lingwistów w ramach paradygmatu komunikacyjnego. Ponieważ śladów dyskursów poszukujemy zawsze w tekstach (por. Witosz, 2010b, 2014;
Wodak, 2011), oczywiste jest, że podejście lingwistyczne oferuje metody i kategorie analityczne służące opisowi i interpretacji interakcji języko‑
Część pierwsza: Projekt badawczy i rozważania wokół jego kontekstów…
50
wych (tekstów), które są płaszczyzną konkretyzacji dyskursów. Stąd też nie pomijam w swoich badaniach narzędzi metodologicznych służących opisowi samego języka w jego aspekcie stylistycznym, pragmatycznym czy kognitywnym (por. van Dijk, 2001). Dziedziny te zakreślają wspól‑
ne dla lingwistyki tekstu i analizy dyskursu wymiary badań nad języ‑
kiem, jak zainteresowanie właściwościami „naturalnego użycia” języka, objęcie badaniami działań, strategii i interakcji językowych, warstwy stylistycznej i retorycznej czy skupienie się na kontekstach społecznych, politycznych i kulturowych (Wodak, 2011: 14).
KAD porządkuje relacje między tekstem i dyskursem. Wyraźnie roz‑
różnia dyskurs i tekst, sytuując pierwszą z wymienionych kategorii na poziomie abstrakcyjnym, tekst zaś ujmuje jako konkretną i unikatową realizację dyskursu (Wodak, 2011: 18). Dyskurs pozostawia określone ślady w tekstach w postaci podobnych treści, ich organizacji i pod‑
miotowych postaw odnoszących się do tego samego tematu oraz po‑
dobnych wartości. Na podstawie tych właśnie podobieństw jesteśmy w stanie określić przynależność tekstów do określonego dyskursu (Lem‑
ke, 1995: 6).
Przeprowadzone dystynkcje wymagają jednak dalszych uściśleń od‑
noszących się przede wszystkim do kategorii dyskursu. Powodem tego jest pewien brak konsekwencji w dążeniu do krystalizacji dyskursu w ujęciu teoretycznym dostrzegalny wówczas, gdy dokładnie przyjrzy‑
my się konceptualizacjom dyskursu proponowanym przez przedstawi‑
cieli KAD. Za takie mało precyzyjne uznałabym zrównywanie dyskursu z językiem jako działaniem społecznym (Lemke, 1995: 6) bądź formą społecznej praktyki (Fairclough, Wodak, 2006: 1047). W tych uję‑
ciach abstrakcyjność kategorii dyskursu ulega zatarciu. Gdy spojrzymy na definicję traktującą dyskurs jako formę społecznej praktyki (Lemke, 1995: 6), to – jak potwierdza moje doświadczenie lekturowe – znaczenie słowa forma jest zdominowane przez znaczenie słowa praktyka, co pro‑
wadzi w konsekwencji do utożsamienia dyskursu z praktyką, a to, jak pamiętamy, stoi w sprzeczności ze wspominanym już założeniem o abs‑
trakcyjnym wymiarze tej kategorii pojęciowej (Wodak, 2011: 18). Dla‑
tego warto podjąć wyznaczony przez badaczy kierunek myślenia o dys‑
kursie jako kategorii zdecydowanie różniącej się od tekstu, by uniknąć kłopotliwego pokrywania się zakresu obu pojęć. Istotne dla wykrysta‑
lizowania się konceptualizacji kluczowej dla prowadzonych rozważań kategorii wydaje się przytaczane już ujęcie Normana Fairclougha, który definiuje dyskurs jako „sposób nadawania znaczenia obszarowi życia społecznego” (Fairclough, 1995: 14, za: Wodak, 2008: 189).
Za szczególnie ważne w tej definicji uważam określenie sposób nadawania znaczenia, które implikuje rozumienie dyskursu jako zespo‑
łu dyrektyw/cech charakterystycznych dla zachowań komunikacyjnych bądź mechanizmów działań. Oznacza to odejście od łączenia dyskursu z czymś materialnym i jednostkowym oraz daje możliwość zdefinio‑
wania go jako zbioru norm i reguł decydujących o przebiegu komu‑
nikacji. Dyskurs stanowiłby więc rodzaj intersubiektywnego wzorca, modelu komunikacji charakterystycznego dla określonej wspólnoty komunikacyjnej, u którego podstaw leżą czynniki ekstralingwistyczne.
Dlatego można powiedzieć, że dyskurs jest konstruktem intelektualnym znajdującym odzwierciedlenie w praktykach komunikacyjnych i jako jednostkę obejmującą szereg prawideł rządzących komunikacją należy umieścić go na płaszczyźnie abstrakcji (Witosz, 2016: 21). W podobny sposób o dyskursie myśli Ryszard Nycz (2002: 41), definiując go jako:
„zinstytucjonalizowany społecznie typ praktyki o specyficznych kultu‑
rowo regułach i uwarunkowaniach”. W tym ujęciu także jedną z cech konstytutywnych dyskursu jest jego abstrakcyjność – nie jest bowiem praktyką, a typem praktyki, swoistym wzorcem. Badacz zwraca uwagę również na drugą, podobnie ważną własność dyskursu, jaką jest jego normatywny charakter względem społecznego komunikowania się. Pro‑
ponowane rozwiązanie nie może być jednak przyjęte w takim kształcie ze względu na swą ogólność, wszak za typ praktyk wyznaczanych przez reguły kulturowe równie dobrze możemy uznać gatunek. Ta mało pre‑
cyzyjna definicja uniemożliwia więc wytyczenie granic pomiędzy od‑
rębnymi przecież kategoriami dyskursu i gatunku (Witosz, 2016: 23).
Każdy z przytoczonych tu sposobów ujęcia dyskursu mimo pewnych ograniczeń przybliża do wypracowania własnej konceptualizacji dyskur‑
su pozwalającej z jednej strony uniknąć kolizji z innymi kategoriami analitycznymi, z drugiej zaś – sprostać wyzwaniu, jakim jest opis współ‑
czesnej przestrzeni komunikacyjnej niosący wartości poznawcze. Toteż podsumowując tę część rozważań, wypada jeszcze raz mocno podkre‑
ślić, iż dyskurs lokować należy na płaszczyźnie idealizacji i traktować jako kategorię abstrakcyjną, kształtującą społeczne praktyki komunika‑
cyjne (Witosz, 2016: 21; Piekot, 2014a: 16). Składają się na niego reguły i normy o podłożu społecznym, kulturowym i aksjologicznym decydu‑
jące o podejmowanych strategiach komunikacyjnych aktualizowanych w tekstach. Wobec powyższych założeń dyskurs trzeba traktować jako najwyższą jednostkę organizacji komunikacji, która – co bardzo mocno podkreślam – ma charakter podmiotowy, ale i interakcyjny. Rodzi się bowiem w grupie społecznej w wyniku interakcji jej członków właś‑
nie jako „zbiór/system norm, zasad, konwencji, wzorów zachowań”.
Dlatego też przy takich właśnie założeniach w pełni uprawnione jest twierdzenie, iż dyskurs, gdy osiągnie już pewną stabilizację, wpływa na komunikacyjne zachowania wspólnoty dyskursywnej oraz że nie może
Część pierwsza: Projekt badawczy i rozważania wokół jego kontekstów…
52
być utożsamiany z tekstem czy zdarzeniem komunikacyjnym (Piekot, 2014a: 16).
Normy i strategie dyskursu nie tylko organizują społeczne działa‑
nia językowe, ale pełnią również funkcję identyfikacyjną, określającą wspólnotę, która im podlega. Tożsamość niektórych dyskursów i ich podmiotów jest wyrazista, a co za tym idzie, łatwo rozpoznawalna właś‑
nie dzięki regułom określającym ich sposób uczestnictwa w życiu pu‑
blicznym. Przykładem może być dyskurs radiomaryjny, którego strategie komunikacyjne odznaczają się silną rytualizacją, dzięki czemu może on być bez trudu zidentyfikowany i wyróżniony na tle innych dyskursów funkcjonujących w przestrzeni społecznej.
Paradygmat KAD wnosi jeszcze szereg innych istotnych specyfikacji wzbogacających analizę komunikacji, które nie powinny być pomijane.
Niektóre założenia powstałe w ramach KAD znajdują punkty wspólne z założeniami lingwistycznych projektów o orientacji kulturowej i kon‑
struktywistycznej, dlatego myślę, że integracja stanowisk wypracowa‑
nych w tak różnych tradycjach badawczych ma swoje uzasadnienie.
Pierwszego argumentu potwierdzającego postawioną tezę dostarcza fakt, że zarówno w badaniach lingwistycznych, jak i w paradygmacie KAD wskazać można teorie, które łączy przekonanie o tym, że rzeczy‑
wistość społeczna jest konstruowana, że „nie ma niezależnej percepcji, stabilnej tożsamości ani prawdy obiektywnej” (Brzozowska, 2014: 38).
Jeżeli chodzi o korespondujące z ustaleniami KAD teorie powstałe na gruncie lingwistycznym, to z pewnością wymienić trzeba konstruktywi‑
styczne koncepcje Renaty Grzegorczykowej i Michaela Fleischera (por.
Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer, 2000; Fleischer 2008; Grzegorczy‑
kowa 2009), które stanowią inspirację w podejściu do dyskursu w wymia‑
rze teoretycznym i analitycznym. Przyjęcie założenia o podmiotowym i kulturowym uwarunkowaniu społecznych konstrukcji pozwala również sięgnąć po metody rekonstruowania (re)produkowanych znaczeń za po‑
mocą kategorii analitycznych, takich jak KOŚ (kulturowy obraz świata) i będący jego częścią JOŚ, punkt widzenia, profil i profilowanie, symbole kulturowe i dyskursywne. Ponieważ przedstawiane badania skupiają się na strategiach stosowanych w dyskursach dyskryminacji i tolerancji oraz na postawach i wartościach, które się za nimi kryją, nawiązanie do usta‑
leń pokazujących względność językowego ujmowania świata przez pod‑
mioty poznające jest oczywiste. W zintegrowaniu ich z analizą dyskursu upatrywać trzeba szansy ujawnienia różnic w sposobach konceptualizacji rzeczywistości dzięki rozpatrywaniu języka na tle ekstralingwistycznych i kognitywnych warunków jego użycia przez różne podmioty.
Ustalenia wypracowane w ramach wskazanych teorii korespondu‑
ją z teoretycznymi podstawami krytycznej analizy dyskursu. Idzie tu
przede wszystkim o traktowanie użycia języka jako formy działania społecznego wykorzystującego wiedzę, jaką budują jego użytkownicy, do tworzenia znaczenia (Lemke, 1995: 6; Fairclough, 1995: 14). Wszak w swych teoretycznych założeniach czyni KAD dyskurs czynnikiem decydującym o społecznym konstruowaniu życia społecznego, zbliża się zatem do relatywistycznych teorii językoznawczych (Duszak, 2010:
34–35). Centralnym punktem tak pojmowanego dyskursu jest właśnie koncepcja znaczenia inspirowana Bachtinowską teorią dialogiczności słowa. Znaczenia w ramach dyskursu powstają w relacji między mó‑
wieniem a społecznym punktem widzenia, nie w wyniku relacji między formami językowymi jako takimi (Lemke, 1995: 6, 19; por. też Duszak, Fairclough, 2008). W kształtowaniu się znaczenia uczestniczą bowiem czynniki nielingwistyczne, a przekazywane w komunikacji sensy nigdy nie są „czyste”, pozbawione pierwiastka podmiotowości. Badacze KAD traktują więc dyskurs jako proces wytwarzana znaczenia, jako semiozę, która jest nieredukowalnym elementem rzeczywistych procesów życia społecznego, częścią rzeczywistości, w której życie społecznie nieustan‑
nie jest produkowane, reprodukowane i zmieniane (Fairclough, 2001:
25–27).
Specyfika konceptualizacji dyskursu w duchu KAD polega także na jego dialektycznym powiązaniu z innymi elementami życia społeczne‑
go. Z jednej strony dyskursy są uzależnione od warunków społeczno‑
‑kulturowych i stanowią społeczne konstrukty, z drugiej zaś same biorą udział w konstruowaniu życia społecznego. Odpowiadają za konstytu‑
owanie sytuacji, obiektów wiedzy, społecznych tożsamości oraz relacji między ludźmi i grupami ludzi (Fairclough, Mulderring, Wodak, 2011:
358). KAD pokazuje więc dyskurs nie jako kategorię stabilną i niezmien‑
ną, lecz dynamiczną. Po pierwsze, dyskurs jest podatny na modyfikacje i przeobrażenia, które wynikają z faktu, że jest wytwarzany w procesie społecznych interakcji i podlega równie zmiennemu kontekstowi. Nie pozostaje więc bierny wobec wydarzeń społecznych, lecz żywo reaguje na zmieniające się sytuacje, dostosowując swe reguły do okoliczności i podporządkowując je realizacji partykularnych interesów wspólnoty dyskursywnej. Po wtóre, dyskurs aktywnie uczestniczy w formowaniu życia społecznego, gdyż, przypomnijmy, rola dyskursu polega nie tylko na potwierdzeniu i podtrzymywaniu istniejących relacji i wzorców za‑
chowań, lecz również na renegocjowaniu społecznego porządku i wpro‑
wadzaniu nowych znaczeń (Lemke, 1995: 16). Tak więc wszystkie prze‑
miany zachodzące w życiu społecznym są inicjowane i rządzone przez dyskurs, który sam najpierw podlega odpowiednim przekształceniom.
Gdy w przestrzeni publicznej pojawiają się nowe dyskursy, ucieleśniają się one dzięki aktywności w wybranych domenach życia społecznego
Część pierwsza: Projekt badawczy i rozważania wokół jego kontekstów…
54
poprzez specyficzne dla nich sposoby działania. Mają swe odzwiercied‑
lenia także w sposobach bycia, społecznej i politycznej tożsamości, a w wymiarze materialnym – w nowych instytucjach (Lipiński, 2013:
104–105). Dlatego też głównym celem, jaki stawiają sobie badacze KAD, jest odkrywanie nie zawsze oczywistych zależności między kategoriami myślenia, czyli wiedzą, wyobrażeniami, wartościami a innymi elemen‑
tami życia społecznego, takimi jak systemy ekonomiczne i polityczne, instytucje i organizacje.
Rozważania teoretyczne preferujące konstruktywistyczne podejście do komunikacji społecznej pokazują, że świat społeczny nie jest jed‑
norodną, niezróżnicowaną całością, lecz heterogeniczną mieszaniną, zbiorem wielu wyobrażeń na temat rzeczywistości konstruowanych w wyniku interakcji podmiotów uwikłanych w szereg społecznych i kulturowych zależności. Wobec tego dyskurs ująć można jako per‑
spektywę widzenia świata (Fairclough, 2003: 124), kognitywną repre‑
zentację (Duszak, 2010: 34), sposób oznaczania doświadczenia (Lipiński, 2013: 108), kognitywnie pojmowany zasób społecznie uwarunkowa‑
nych i ukształtowanych ideologicznie prototypów rozumienia (Otrocki, 2006: 142). Konstruowane w dyskursach wizje świata znajdujące wyraz w strategiach komunikacyjnych i działaniach społecznych mają charak‑
ter perspektywistyczny. Dyskursy nie odnoszą się bowiem do przed‑
miotów i zjawisk jako takich, lecz w centrum uwagi sytuują punkt wi‑
dzenia, z którego można je na nowo opisać (Laclau, 1998: 557). Tekst, język i aktualizujący się w nich dyskurs są indeksami podmiotu, dlatego nie mogą być obiektywne (Piekot, 2014b: 97). Subiektywność widzenia świata wiązać należy z szeroko rozumianymi społecznymi i polityczny‑
mi warunkami tworzenia tekstów (Wodak, Fairclough, 2006: 1048), w których aktualizują się określone wyobrażenia. Do kluczowych para‑
metrów biorących udział w kształtowaniu struktur wiedzy, jaką dyspo‑
nują użytkownicy języka i jaką wykorzystują, uczestnicząc w komuni‑
kacji (produkując i interpretując teksty) i w życiu społecznym, włączamy zatem stosunki społeczne i relacje władzy, strukturę społeczną, zajmo‑
waną w świecie pozycję i warunki życia, systemy wartości wraz z ide‑
ologiami, społeczne oraz indywidualne tożsamości (Duszak, 2010: 34;
Fairclough, 2003: 124; Otrocki, 2006: 142). Wymienione czynniki ekstralingwistyczne funkcjonują tym samym jako składniki konstytu‑
tywne poszczególnych dyskursów, pozostawiają bowiem ślady w prak‑
tykach wspólnot społecznych, a co za tym idzie – określają tożsamość i pozwalają na identyfikację poszczególnych dyskursów. Egzemplifikacji roli ograniczeń społeczno ‑kulturowych w kształtowaniu się dyskursów mogą służyć wyodrębnione w polskiej przestrzeni publicznej dyskur‑
sy feministyczny i radiomaryjny. Dla wykrystalizowania się pierwszego
z nich istotna jest struktura społeczna ze szczególnym uwzględnieniem pozycji, jaką zajmują w niej kobiety. Dlatego też podmiotami tego dys‑
kursu najczęściej są kobiety, które manifestują określoną postawę wobec przypisywanych im ról społecznych, a także wobec praw, obowiązków i przywilejów, jakie im przysługują. Z kolei podstawowym czynnikiem pozwalającym na ukształtowanie się dyskursu radiomaryjnego jest oparty na chrześcijańskiej tradycji system aksjologiczny, który wyzna‑
cza normy postępowania wspólnoty Radia Maryja, jest też punktem odniesienia dla wygłaszanych sądów i ocen.
Analiza dyskursu w odmianie krytycznej wprowadza w obszar zain‑
teresowań badaczy komunikacji nową dla lingwistycznych ujęć dyskur‑
su kategorię: władzę. Badania dyskursu prowadzone w oparciu o para‑
dygmat lingwistyczny nie czyniły tego zagadnienia przedmiotem opisu, tymczasem staje się ono kluczowe dla konceptualizacji omawianej kate‑
gorii badawczej, wnosi bowiem nowe jakości poznawcze, o które dopo‑
minali się badacze mający wątpliwości co do zasadności posługiwania się kategorią dyskursu. Teoretyczną inspiracją dla poszukiwania ukry‑
tych w sposobach użycia języka stosunków władzy jest strukturalizm konstruktywistyczny Pierre’a Bourdieu i poststrukturalizm Michela Fou‑
cault (Jabłońska, 2012: 77). W kontekście tychże paradygmatów badaw‑
czych władzę należy rozumieć w sensie symbolicznym (Bourdieu, Passe‑
ron, 2006), co oznacza, że panowanie nad rzeczywistością społeczną możliwe jest dzięki panowaniu nad wyobrażeniem o niej, a więc dzię‑
ki wiedzy tworzonej przez ludzką aktywność i wprowadzanej w obieg (Foucault, 1998: 43). Narzędziem wywierania wpływu na ocenianie i postrzeganie świata jest zatem dyskurs (Jabłońska, 2012: 82), który kształtuje określone wzorce zachowań, postaw, wyobrażenia o rzeczy‑
wistości społeczno ‑kulturowej i dąży do tego, by były one uznane za normatywne, a więc traktowane przez pozostałe wspólnoty za słuszne i uprawnione (por. Bourdieu, Wacquant, 2001: 162; Bourdieu, Passe‑
ron, 2006: 13).
Badacze KAD adaptują założenia socjologicznych koncepcji dla uka‑
zania relacji między wiedzą, władzą i dyskursem. Przy założeniu, że rze‑
czywistość społeczna jest konstytuowana przez dyskursy prezentujące różne, czasem wykluczające się światopoglądy, a ich aktywność wiąże się z tworzeniem, zmianą poglądów, wpływaniem na wartości czy kształto‑
waniem opinii, które w oczach ich reprezentantów uchodzą za słuszne i właściwe, pojęcia dominacji czy władzy nasuwają się nieuchronnie (Lipiński, 2009: 195–196). Tak więc relacje międzydyskursywne w prze‑
strzeni publicznej charakteryzuje rywalizacja o dostęp do władzy (Wi‑
tosz, 2016: 34), a tym samym o prawomocność własnych przekonań, sądów, ocen, słowem – o prawomocność wspólnotowo aprobowanego
Część pierwsza: Projekt badawczy i rozważania wokół jego kontekstów…
56
obrazu świata. Komunikację określamy, powtórzę, jako ciągłą walkę o znaczenia (Piekot, 2014: 97), przestrzeń, w której współzawodniczą różne dyskursy kształtowane pod wpływem nieustannego ścierania się podmiotów i zróżnicowanych światopoglądowo opinii. Władza realizuje się więc dzięki wiedzy składającej się ze znaczeń, jakimi posługują się ludzie w celu interpretowania rzeczywistości.
Dyskursywne użycie języka, czyli przekazujące określony obraz rze‑
czywistości w wyniku realizacji określonych strategii, jest działaniem społecznym, kontrolującym i sterującym rzeczywistością społeczną.
Dyskurs sprawuje władzę, decydując, które treści i w jaki sposób profi‑
lowane zyskują prawomocność społeczną, co przekłada się na porządek społeczny w jego wymiarze symbolicznym i materialnym – prawnym, politycznym, ekonomicznym (por. Duszak, Fairclough, 2008). Dyskurs, który w danym momencie jest dominujący, może narzucać określony sposób interpretowania zjawisk i działania, wpływać na opinie i prze‑
konania, a także decydować o tematach i zagadnieniach, które mają znaleźć się w centrum zainteresowania społecznego (Lipiński, 2009:
196). Jest to możliwe poprzez zdolność wpływania na punkt widzenia i opinie innych. W tym właśnie aspekcie władza ma charakter dyskur‑
sywny i dlatego powinna być uwzględniana w prowadzonych analizach (Duszak, Fairclough, 2008: 17). Dyskursywne praktyki – co istotne:
w sposób nie do końca jasny – mogą więc podtrzymywać lub zmieniać status quo, (re)produkować nierówne relacje między klasami społeczny‑
mi, kobietami i mężczyznami, grupami etnicznymi (Fairclough, Mul‑
derring, Wodak, 2011: 358).
Dyskursy rywalizują zatem ze sobą w przestrzeni publicznej, by zy‑
skać moc sprawczą w konstruowaniu porządku społecznego i by móc ustanawiać powszechnie obowiązujące i uznawane za właściwe normy
skać moc sprawczą w konstruowaniu porządku społecznego i by móc ustanawiać powszechnie obowiązujące i uznawane za właściwe normy