w centrum pola ideologicznego
3. Dwa oblicza dyskursu katolickiego
Dyskurs katolicki reprezentuje typ dyskursu religijnego, który wyod‑
rębniamy z dyskursywnego uniwersum na podstawie kryterium poznaw‑
czego, a ściślej mówiąc – na podstawie organizującego dyskurs typu ra‑
cjonalności, opozycyjnego np. wobec dyskursu naukowego, potocznego, artystycznego czy też wobec innych dyskursów ideologicznych, ekspo‑
nujących np. wartości obywatelskie (dyskurs feministyczny, lewicowy).
Kryterium różnicującym funkcjonujące w społeczeństwach systemy re‑
ligijne jest równie fundamentalny dla dyskursu katolickiego wyznacznik lokowany na płaszczyźnie ideologicznej – obejmujący doktrynę i do‑
gmaty religijne właściwe chrześcijaństwu i szczególnie – odłamowi ka‑
tolickiemu. Ten wymiar dyskursu katolickiego nie będzie jednak expli-cite przedmiotem refleksji. W tle rozważań pozostaje także aksjosfera i światopogląd zamknięty w katolickiej nauce społecznej mającej swe źródła w tradycji apostolskiej, Biblii, pismach Ojców Kościoła i prze‑
kazywanej przez Magisterium Kościoła – papieża i kolegium biskupów (Dziubka, Szlachta, Nijakowski, 2008: 244–245). Odniesienia do dok‑
tryny religii katolickiej uobecnią się zatem w czynionych rozważaniach jedynie w sposób implicytny – jako fundamenty społecznego nauczania Kościoła. Zawarte w nim normy postępowania odzwierciedlają poglądy, przekonania, wartości wspólne nie tylko instytucjonalnym przedstawi‑
cielom Kościoła, lecz również wiernym. Mimo iż nadal stanowią do‑
minujący dyskurs normatywny, coraz częściej podlegają reinterpretacji bądź nawet negacji. We współczesnej przestrzeni społeczno ‑kulturowej dyskurs katolicki konfrontuje się zatem z Innością – światopoglądową, aksjologiczną, obyczajową, ideologiczną. I to właśnie sposób uczestnic‑
twa w spluralizowanym życiu publicznym, a więc role dyskursywne, strategie interakcyjne, wreszcie – stosunek do Inności znajdą się w cen‑
trum zainteresowania.
Przestrzeń dyskursu katolickiego jest rozległa i zróżnicowana ze względu na kryterium instytucjonalności1, domeny społecznej, medium czy podmiotowości, które pozwalają wyodrębnić dyskurs Kościoła kato‑
lickiego, dyskurs publicystyczny, a w jego obrębie np. dyskurs prasowy i portali internetowych, a także dyskurs Grupy Polskich Chrześcijan LGBTQ, dyskurs kaznodziejski czy dyskurs Jana Pawła II. To tylko kilka przykładów odmian, które nie wyczerpują możliwości typologicznego uporządkowania przestrzeni dyskursu katolickiego. Naukowemu opiso‑
wi w kontekście społecznych praktyk wykluczenia i tolerancji zostaną poddane tylko fragmenty dyskursu katolickiego wyspecyfikowane na podstawie kryterium instytucjonalności i medium. Będą to dyskurs Ko‑
ścioła katolickiego oraz prasowy dyskurs „Tygodnika Powszechnego”.
3.1. Dyskurs Kościoła katolickiego
3.1.1. Obszar badań i procedury analityczne
Uczynienie przedmiotem naukowego zainteresowania dyskursu re‑
ligijnego nie jest faktem zaskakującym, o zainteresowaniu językoznaw‑
ców świadczą bowiem liczne publikacje poddające analizie język/styl re‑
ligijny. Jednakże poszukiwanie reguł aktów wykluczenia/dyskryminacji i tolerancji w dyskursie Kościoła katolickiego nie jest z wielu powodów zadaniem łatwym. Wymaga wobec tego bardzo wyraźnego określenia celów badawczych, wskazania kategorii analitycznych oraz praktyk dys‑
kursywnych poddawanych analizie.
Mając świadomość specyfiki dyskursu kościelnego, chcę wyraźnie podkreślić, że moim zamiarem nie jest ani ocena treści religijnych, ani tym bardziej rozstrzyganie spornych kwestii natury etycznej i moralnej, które rodzą się pod wpływem przemian kulturowych, obyczajowych i społecznych. Dyskurs religijny, zarówno w aspekcie dogmatów, jak i społecznego nauczania, którego podmiotami są przedstawiciele insty‑
tucjonalnej hierarchii, jest formacją względnie stałą, chronioną przed
1 Kryterium instytucjonalności nastręcza pewnych trudności, naświetla bowiem konflikt pomiędzy teorią i typologią dyskursu. Jak pisze Bożena Witosz, wyodrębniają‑
ca w zaproponowanej typologii dyskursy instytucjonalne: „[…] ta etykietka jest niezbyt fortunna, bowiem instytucjonalny wymiar ma każdy dyskurs. Idzie mi tu o to, że ta zależność instytucjonalna jest w przypadku wyodrębnionej tu grupy dyskursów wyżej hierarchizowana”. Do grupy dyskursów instytucjonalnych zalicza badaczka m.in. dys‑
kurs mody, polityczny, medyczny, naukowy, urzędowy (Witosz, 2016: 30).
Część druga: Dyskursy dyskryminacji i tolerancji
196
wpływami innych dyskursów, formułującą normatywne zalecenia i wskazania. Wszelkie zmiany w nauce Kościoła, jak pokazuje histo‑
ria, są procesem długotrwałym, ale siła dyskursów religijnych, nie tylko chrześcijańskich, tkwiła właśnie w ich niezmienności, przywiązaniu do tradycji, wartości i w ustalonych przed wiekami zasadach przekazywa‑
nych z pokolenia na pokolenie (por. Sieniatycki, 1932: 309; Moskal, 2001: 231–132).
Rekonstrukcja światopoglądu wspólnot dyskursywnych deklarują‑
cych religijność pokazała także, że wierzący traktują niezmienność na‑
uki Kościoła jako wartość i oczekują obecności tradycji chrześcijańskiej w życiu społecznym. Sztywność i zamknięcie granic dyskursu religij‑
nego/kościelnego jako jego konstytutywny wyznacznik nastręcza bada‑
czowi trudności interpretacyjnych ze względu na uznanie kryterium za‑
mknięcia/otwarcia się na Inność za zbliżające do dyskursu wykluczenia/
nietolerancji. W tym przypadku, jak sądzę, należy wziąć pod uwagę fakt, że dyskurs Kościoła katolickiego, jak każdy dyskurs religijny, rzą‑
dzi się nieco innymi regułami niż dyskursy „świeckie” obecne w prze‑
strzeni publicznej. W analogiczny sposób należy potraktować reguły tolerancji, które w obszarze dyskursu Kościoła katolickiego czy w ogóle w obszarze dyskursu katolickiego wpisane są w sferę aksjologiczną, pre‑
zentowaną przez doktryny i pisma kanoniczne. Dlatego też treści w nich zawarte nie będą przedmiotem oglądu. Analityczno ‑interpretacyjnej ob‑
serwacji poddane natomiast zostaną sposoby funkcjonowania dyskursu Kościoła katolickiego i jego podmiotów poza ściśle religijną sytuacją komunikacyjną, w społecznych relacjach z innymi aktorami. Kontekst relacji międzydyskursywnych wyznaczać będą kwestie odmiennie kon‑
ceptualizowane w procesie społecznego negocjowania znaczeń. Tak wy‑
znaczony cel uzasadnia więc oparcie analiz na treściach formułujących normy i oceny społeczno ‑etyczne, podejmujących pytania o powinnoś‑
ci i wartości moralne w życiu społecznym, wskazujących uczestnikom życia społecznego moralne reguły postępowania. Swą misję nauczy‑
cielską Kościół realizuje za pośrednictwem dokumentów soborowych oraz papieskich encyklik (Dziubka, Szlachta, Nijakowski, 2008: 242, 244–245), na terenie Polski natomiast działalność pasterską z ramienia stolicy apostolskiej prowadzi Episkopat Polski. Dlatego to dokumenty Konferencji Episkopatu Polski (KEP) – oświadczenia, stanowiska, listy pasterskie, komunikaty przeznaczone do publicznej wiadomości (publi‑
kowane na stronie internetowej Konferencji) i wyrażające oficjalne sta‑
nowiska polskiego Kościoła – dostarczać będą materiału analitycznego.
Zawarte w nich sądy, opinie, rozstrzygnięcia i przyjmowane postawy, także jednostkowe, traktowane będą jako reprezentatywne dla dyskursu Kościoła katolickiego.
Obserwując konfrontatywną rywalizację odmiennych dyskursów w przestrzeni publicznej, trzeba zatem zwrócić uwagę na te strategie dyskursu Kościoła katolickiego, które są barierą w komunikacji mię‑
dzydyskursywnej i powodują, że obie strony sporu sytuują się w po‑
zycji dyskryminowanych, co stanowi dodatkowe utrudnienie w osią‑
gnięciu porozumienia. Pamiętając o tym, że spór pomiędzy aktorami społecznymi reprezentującymi odmienne opcje ideologiczne, także pomiędzy przedstawicielami Kościoła a wspólnotami niekatolickimi, dotyczy kwestii z pogranicza etyki i moralności, warto wskazać dyle‑
maty ujawniające się w toku publicznej debaty i analizy przytaczanych schematów argumentacyjnych, nie podejmując się – przypomnę – ich rozstrzygnięcia. Na styku zderzających się definicji rzeczywistości i roli, jaką odgrywa w nich człowiek, pojawia się również pytanie o granice tolerancji, wolności i swobody jednostki, a także o status tzw. wartości uniwersalnych.
Dalsze kroki interpretacyjne, stosowane również podczas analizy innych dyskursów, podejmować będą kwestię relacji międzypodmioto‑
wych obejmujących stosunek wobec Innych i Inności, ich dyskursywny wizerunek, dyskursywne strategie komunikacyjne, a także relacje wła‑
dzy w przestrzeni symbolicznej.
3.1.2. Przestrzeń dialogu
Uczestnictwo podmiotów dyskursu kościelnego w życiu publicznym polega na reagowaniu na bieżące problemy społeczne i czynienie ich przedmiotem debaty podczas plenarnych zebrań KEP, a także przedmio‑
tem aktów społecznej interwencji wyrażanych w tekstach o konwen‑
cjach gatunkowych takich jak apel, prośba, oświadczenie, list otwarty:
Wyrażam solidarność z Naczelnym Rabinem Polski Panem Miche‑
lem Schudrichem w sprawie dokonywania uboju rytualnego zgodnie z wielowiekową religijną tradycją żydowską. Praktyka ta nie musi stać w sprzeczności z zasadą humanitarnego traktowania zwierząt i nie powinna powodować dodatkowych stresów, a sam ból związany z ubojem powinien być zminimalizowany. […] Świadomi problemu, który rodzi się ze współczesnej ludzkiej wrażliwości, wyznawcy ju-daizmu są gotowi podejmować kolejne działania na rzecz zminima-lizowania cierpienia zwierząt2.
2 http://episkopat.pl/dokumenty/pozostale/5303.1,Oswiadczenie_w_sprawie_zy dowskiego_uboju_rytualnego.html [dostęp: 4.02.2015].
Część druga: Dyskursy dyskryminacji i tolerancji
198
Wyrażamy też poparcie dla zlikwidowania niespójności przepisów, z jednej strony dających możliwość lekarzom korzystania z klauzuli sumienia i odmowy dokonania aborcji, a z drugiej zobowiązujących do wskazania szpitala, gdzie jest ona dokonywana – co stanowi po‑
ważne ograniczenie pierwotnego uprawnienia i ewidentne cooperatio in malum, czyli współdziałanie w złu3.
Przytoczone tu przykłady poruszają tematy trudne, gdyż komuniku‑
jące się podmioty stają po stronie kolidujących ze sobą światów: prawa religijnego i prawa świeckiego. Po wielokroć rodzące się wówczas kon‑
flikty uniemożliwiają podjęcie dialogu i powodują zamknięcie się inter‑
lokutorów w granicach projektowanej przez własną wspólnotę rzeczywi‑
stości. Tymczasem postawa stojącego za tekstowym światem podmiotu skłania się ku wynegocjowaniu rozwiązań przynoszących obopólne korzyści. Zaznaczyć należy, że podjęcie próby uzgodnienia wspólnego stanowiska nie gwarantuje osiągnięcia porozumienia, jednakże wobec dominującej retoryki wyostrzania przeciwieństw i „rytualnego chaosu”
jest gestem znaczącym.
Nauka Kościoła, jak wskazują badacze języka religijnego, rezygnuje z „agresywnej perswazji formalno ‑emocjonalnej” nakierowanej na for‑
mułowanie nakazów i zakazów (Makuchowska, 2001: 395). Apodyk‑
tyczny styl komunikacji zakłada niesymetryczność ról nadawcy i od‑
biorców, odrzucając partnerski (oparty na równości) model relacji na rzecz dominacji. Wówczas wypracowanie konsensusu może okazać się celem niemożliwym do osiągnięcia. Sytuacji dialogu sprzyja tymczasem model perswazji rezygnujący z dwubiegunowej wizji świata, nakierowa‑
ny na operowanie pozytywnym przykładem:
Ojcowie synodalni zwracają uwagę, że proces wychowania człowieka nie odbywa się samoistnie. […] Wiele rodzin boryka się dzisiaj z pro‑
blemami niewiary swoich dzieci, zauważamy z niepokojem wzrost roz‑
wodów i związków nieformalnych. Z tym większym przekonaniem trzeba głosić Ewangelię o rodzinie, daną wszystkim przez Boga Ojca w osobie Jezusa Chrystusa. Ta Ewangelia, jak podkreślił Ojciec Święty Franciszek, jest zdolna udzielić odpowiedzi na najbardziej na‑
wet zawiłe pytania człowieka. Miłość nie umarła. Miłość objawia się przez żywe i radosne świadectwo wielu rodzin, które w ciszy, jak Rodzina z Nazaretu, dzień po dniu żyją miłością i przebaczeniem4.
3 http://episkopat.pl/dokumenty/pozostale/6036.1,Oswiadczenie_Prezydium_Kon ferencji_Episkopatu_Polski.html [dostęp: 6.02.2015].
4 http://episkopat.pl/dokumenty/6265.1,List_Przewodniczacego_Rady_KEP_ds_
Srodkow_Spolecznego_Przekazu_ws_emisji_spotu_quot_Najblizsi_obcy_quot.html [dostęp:
4.02.2015].