Efekty i szkody środowiskowe

Podstawową zasadą zrównoważonego rozwoju jest zachowanie środowiska w stanie nie ulegającym negatywnym zmianom w wyniku działalności człowieka.

Takie negatywne zmiany, powodowane gospodarką odpadami, polegają na uwalnianiu do środowiska zanieczyszczeń w postaci substancji chemicznych, szkodliwych dla człowieka, organizmów zwierzęcych i roślin. Uciążliwe jest również zajmowanie powierzchni ziemi na składowiska odpadów, które również po zamknięciu mogą być wykorzystywane w sposób ograniczony.

Wspólną cechą odpadów jest nich nieużyteczność. Powstające jako produkty działalności gospodarczej i bytowania człowieka, są usuwane jako nieużyteczne.

Nakład pracy, związany z czynnością usuwania i zagospodarowania odpadów oraz niezbędne dla tych celów urządzenia i instalacje stanowią o kosztach, które w przypadku działalności przemysłowej i usługowej są składnikiem kosztów produkcji lub usługi.

Miarą skuteczności zagospodarowania odpadów jest zachowanie stanu środowiska naturalnego zapewniającego warunki zrównoważonego rozwoju roślin i organizmów w nim bytujących.

Uciążliwość odpadów wymaga kontroli ich zachowywania się w środowisku i podejmowania działań, celem których jest zapobieganie i redukcja efektów przez nie powodowanych.

Dyrektywa 2008/1/WE [10] zmieniająca dyrektywę 96/61/WE znaną pod nazwą dyrektywy IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control), ma za zadanie określenie ogólnych wymagań w zakresie zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich ograniczania. Istotne jest w tym przypadku zachowanie wspólnych standardów w zakresie przestrzegania granicznych wielkości uwolnień zanieczyszczeń do środowiska i stosowania zaleconych technik, przyjętych w skali międzynarodowej [11]. Dyrektywa ta określa wymagania w odniesieniu do granicznych wielkości uwolnień zanieczyszczeń do środowiska wodnego i powietrza, których przestrzeganie warunkuje otrzymanie pozwolenia na eksploatację instalacji. Lista rodzajowa instalacji wymagających pozwolenia na eksploatację zawiera instalacje przeznaczone dla potrzeb gospodarki odpadami: do unieszkodliwiania lub odzysku odpadów niebezpiecznych, spalania odpadów, unieszkodliwiania odpadów w operacjach D9 i D10, jak również składowiska odpadów o pojemności powyżej 25 000 ton, za wyjątkiem składowisk odpadów obojętnych. Unikanie powstawania odpadów pozostaje celem nadrzędnym, zgodnie z dyrektywą o odpadach.

Poprzez określenie granicznych wielkości uwolnień substancji powodujących szkody w środowisku, dyrektywa IPPC ustala minimum wymagań w stosunku do instalacji przemysłowych, w tym dla gospodarki odpadami. Nie zajmuje się natomiast porównaniem stopnia uciążliwości i zagrożenia powodowanego działalnością instalacji, spełniających te wymagania. Określając dopuszczalne wielkości uwolnień do powietrza (emisja) i do wody, traktuje zanieczyszczenie gleby jako zjawisko wtórne, odbywające się za pośrednictwem środowiska wodnego i powietrza, co w wyniku kumulacji zanieczyszczeń w glebie skutkuje powstawaniem obszarów tak zanieczyszczonych, że ich użytkowanie musi być zaniechane lub ograniczone (brown fields). W zasadach ogólnych (art. 3 dyrektywy) nie określono wymagań w zakresie bilansowania poszczególnych uciążliwości i zagrożeń, występujących w określonej części środowiska, w których instalacja jest, lub ma być czynna. Wymagania takie zawiera art. 9 dyrektywy (Warunki pozwolenia) zobowiązujący do uwzględnienia istniejących uwarunkowań lokalnych niezbędnych dla utrzymania standardów jakości środowiska. Ustawa – Prawo Ochrony Środowiska [12] w art. 144 stanowi: „eksploatacja instalacji nie powinna powodować przekroczeń standardów jakości środowiska”. Takie standardy, określające dopuszczalny stopień zanieczyszczeń w elementach środowiska w zależności od sposobu użytkowania i warunków lokalnych, określono w obowiązującym prawie krajowym, a także Wspólnoty Europejskiej i Konwencjach międzynarodowych. Warunki lokalne, w tym rodzaje działalności prowadzonej na określonym terytorium, potrzeby zwierząt

i roślin oraz istniejąca działalność gospodarcza, a także zasoby naturalne (klimat, woda, powietrze) określają istniejące na tym terytorium potencjalne możliwości rozwoju bez naruszenia standardów jakości środowiska. Badania nad kierunkami rozwoju a także doboru właściwych technologii dla projektowanych instalacji przemysłowych muszą uwzględniać takie uwarunkowania. Powoduje to jednak trudności w ocenie poszczególnych alternatyw technologicznych, ponieważ znaczenie poszczególnych kryteriów oceny procesu zmienia się z lokalizacją instalacji. I to poczynając od wyboru procesu produkcji produktu podstawowego, w którym surowce decydują o rodzaju powstającego odpadu, jego właściwościach i sposobie wykorzystania lub unieszkodliwienia.

Można sobie wyobrazić także, w wielu przypadkach, eliminację odpadów, jak np. w procesie pozyskiwania sodu metodą elektrolityczną i wykorzystania chloru do produkcji chlorku winylu, a następnie PCV. Mogą tu powstać problemy z nadmiarem PCV na rynku, ale należy wziąć pod uwagę, że PCV jako odpad posiada właściwości bezpiecznego składowania na składowiskach o bardzo niskich wymaganiach technicznych. Takie postępowanie w celu bezpiecznego zagospodarowania chloru miało miejsce w okresie II wojny światowej (Niemcy). Rezygnacja z importu surowców fosforowych dla potrzeb przemysłu nawozów fosforowych jest w wielu krajach związana z importem kwasu fosforowego, a odpad – fosfogips – pozostaje w kraju producenta apatytów, gdzie warunki lokalne zapewniają niższe koszty procesu, a koszty transportu są mniejsze. Stąd konieczność kompleksowej analizy procesów produkcyjnych łącznie z procesami zagospodarowania odpadów w aspekcie efektów ekonomicznych i ekologicznych. Rosnące koszty gospodarki odpadami, szczególnie w przypadkach odpadów wymagających unieszkodliwiania, będą miały istotny wpływ na zmiany technologii wytwarzania wyrobów z surowców mineralnych, z których tylko część składników jest wykorzystywana w procesie, a pozostałość wymaga unieszkodliwienia.

Propozycja oceny procesu technologicznego z punktu widzenia zasad zrównoważonego rozwoju, w początkowym stadium projektowania [13], polega na określeniu wartości kluczowych wskaźników efektywności procesu technologicznego.

Wskaźniki te są określane z uwzględnieniem warunków lokalnego obciążenia środowiska i w ten sposób zapewnia się właściwe wykorzystanie możliwości i rezerw lokalnych dla potrzeb zrównoważonego rozwoju. Oczywiście, w przedstawionej propozycji nie mieści się wybór lokalizacji instalacji, co powinno nastąpić przed przystąpieniem do oceny. Proponowana procedura postępowania składa się z 4 kolejnych faz:

1. określenie kryteriów oceny, wspólnych dla poddawanych jej procesów technologicznych,

2. określenie zawartości zbioru danych liczbowych dla potrzeb oceny, 3. ewentualne przeliczenia danych wg jednolitych standardów,

4. sporządzenie zestawień danych dla potrzeb analizy porównawczej procesów alternatywnych.

W fazie 1 zostają określone uwarunkowania lokalne istotne dla funkcjonowania instalacji i podstawowe wymagania dla każdego z poddawanych ocenie procesu technologicznego, w tym dane liczbowe, charakteryzujące środowisko i proces.

Dane te mają się odnosić do określonej wielkości produkcji (zdolności produkcyjnej) projektowanej instalacji. Zestawienie potrzebnych danych przedstawiono w tabeli 7.5.

Tabela 7.5. Zestawienie danych o procesie technologicznym w projektowanej instalacji

Rodzaj danych Wymagany zakres

technologiczne

ekonomiczne

(a) uproszczony schemat technologiczny (procesy jednostkowe, przepływ masy i energii);

(b) zapotrzebowanie energii;

(c) zapotrzebowanie surowców (bilans masowy, skład chemiczny, temperatura i ciśnienie);

(d) produkty, produkty oboczne (bilans masowy, skład chemiczny, temperatura i ciśnienie);

(e) odpady i ścieki (bilans masowy, skład chemiczny, temperatura i ciśnienie);

(f) emisja do powietrza ( ilości i skład);

(g) charakterystyka właściwości niebezpiecznych produktów, produktów ubocznych (palność, niestabilność, reaktywność, toksyczność);

(h) wymagania eksploatacyjne dla urządzeń (ciśnienie, temperatura);

(i) wstępna charakterystyka aparatury;

(a) założone koszty realizacji (nakłady kapitałowe);

(b) koszty surowcowe;

(c) wartość produktów;

(d) koszty zagospodarowania produktów ubocznych i odpadów;

(e) liczba zatrudnionych;

(f) koszty robocizny.

Zbiór danych zgromadzonych w pierwszej fazie postępowania ma zapewnić uzyskanie informacji o rodzajach i wielkościach potencjalnych zagrożeń przez projektowany proces produkcyjny lub usługowy. Zbiór ten ma zawierać wszelkie niezbędne dane potrzebne dla identyfikacji zagrożeń powodowanych działalnością instalacji i uszeregować według zagrożeń dla zrównoważonego rozwoju w podziale na: środowisko naturalne, aspekty socjalne i ekonomiczne. Zawartość zbioru danych jest zależna od właściwości procesu technologicznego, lokalnych uwarunkowań środowiskowych, sytuacji społecznej.

Należy zwrócić uwagę, że w początkowych stadiach procesu projektowania zakres możliwości pozyskiwania danych jest ograniczony do dostępnych informacji, zawartych

w literaturze i publikacjach. Te źródła są powszechnie wykorzystywane. W tabeli 7.6.

przedstawiono zbiór danych, najczęściej wykorzystywanych dla oceny oddziaływania na środowisko instalacji przemysłowych lub usługowych.

Tabela 7.6. Rodzaje danych wykorzystywanych dla oceny zagrożeń zrównoważonego rozwoju oraz typowe wielkości obszarów dla znormalizowanej oceny wpływu na środowisko

Aspekty Element rozwiązań optymalnych z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju. Celowe wydaje się posługiwanie w ocenie wpływu na środowisko określenie kosztów redukcji poprawy jakości środowiska - jako zmniejszenie wielkości uwolnień substancji do środowiska, różnic w poziomie jego zanieczyszczenia i spodziewanych efektów (zdrowie, bioróżnorodność).

Przystępując do oceny procesu technologicznego i instalacji z punktu widzenia jego wpływu na środowisko, ale także aspektów ekonomicznych, można posłużyć się dokumentem [15] ECM poświęconym problematyce ekonomicznej i metodologii oceny oddziaływania instalacji – poziomu ochrony środowiska jako całości, we wszystkich jego częściach – powietrzu, wodzie i powierzchni ziemi. Dokument ten został opracowany z myślą o ocenie możliwości wdrożenia rozwiązań technicznych zapewniających poprawę zachowania się instalacji w środowisku, również zastosowania BAT (Best Available Techniques) zalecanych w BREF. Postępowania zalecone w tym dokumencie są pomocne przy ocenie stopnia realizacji wymagań dyrektywy IPPC, ale nie są obowiązujące z prawnego punktu widzenia. Schemat postępowania dla oceny możliwości zastosowania BAT przedstawiono na rys. 7.1.

Proces technologiczny

Czy zapewnia wysoki poziom ochrony środowiska?

nie

tak

Ocena ekspertów

zgodności z ECM nie korekta

tak

Zgodny z BAT BAT ze zmianami wynikającymi z ECM

Niezgodny z BAT

Rys. 7.1. Przebieg oceny możliwości zastosowania BAT

Postępowanie przy ocenie wg ECM (cross-media methodology) jest podzielone na cztery etapy:

1. Określenie zakresu i identyfikacja możliwych rozwiązań alternatywnych procesu lub instalacji, które są dostępne i mogą być zastosowane w istniejących

warunkach. Rozwiązanie te dotyczą tych elementów, które są przedmiotem zainteresowania dyrektywy IPPC.

2. Inwentaryzacja uwolnień zanieczyszczeń (ścieki, gazy), odpady, zużycie surowców, energii, ścieki.

3. Zagrożenia dla człowieka i środowiska (cross-media effects): toksyczność dla ludzi, efekt globalnego ocieplenia, toksyczność dla środowiska wodnego, zakwaszenie gleb, eutrofizacja, zubożenie ozonowe, fotochemiczne wytwarzanie ozonu.

4. Interpretacja przeciwieństw w poszczególnych alternatywach.

Każde z możliwych rozwiązań alternatywnych wymaga podobnego postępowania z określeniem kosztów zmian instalacji – inwestycyjnych i eksploatacyjnych.

7.3. Ocena ryzyka środowiskowego i zdrowotnego powodowanego