Międzynarodowe programy rozwoju i priorytety środowiskowe

Europejska Agencja Środowiska (EEA) wprowadziła pojęcie kapitału przyrodniczego, a właściwe zarządzanie nim uważa za niezbędne dla zrównoważonego rozwoju świata. Najważniejsze dla kapitału przyrodniczego Europy są różnorodność przyrodnicza, zmiany klimatu, środowisko zdrowie i jakość życia, ale też stan zasobów naturalnych i odpady. Polityka i prawo dotyczące środowiska i ekoinnowacyjności przyczyniają się do zwiększenia wydajności zasobowej wyrażonej względnym

„rozłączeniem”(decoupling) wskaźników wykorzystywania zasobów naturalnych,

1Instytut Nawozów Sztucznych, Oddział Chemii Nieorganicznej „IChN” w Gliwicach, 44-100 Gliwice, ul. Sowińskiego 11

2Polska Izba Przemysłu Chemicznego, ul. Śniadeckich 17, 00-654 Warszawa

emisji i wytwarzania odpadów stałych od wskaźników wzrostu gospodarczego. Efekty tej polityki widać już w niektórych dziedzinach, ale całkowite „rozłączenie” pozostaje jednak w dalszym ciągu wyzwaniem.

Agencja EEA sformułowała następujące przyszłe priorytety dotyczące środowiska:

• Lepsze wdrażanie i dalsze wzmacnianie bieżących priorytetów środowiskowych związanych ze zmianami klimatu; przyrodą i różnorodnością biologiczną; wykorzystaniem zasobów naturalnych i odpadami; środowiskiem, zdrowiem i jakością życia. Poprawa monitorowania i wdrażania polityki ekologicznej i polityk sektorowych zapewni, że rezultaty środowiskowe zostaną osiągnięte, dadzą stabilność przepisów i wesprą efektywniejsze zarządzanie,

• Właściwe zarządzanie kapitałem przyrodniczym i usługami ekosystemu.

W tym priorytecie najważniejszy jest wzrost stopnia wykorzystania istniejących zasobów,

• Spójne wprowadzenie aspektów środowiskowych do wielu dziedzin polityk sektorowych może pomóc w zwiększeniu wydajności, z jaką zasoby naturalne są wykorzystywane,

• Transformacja w kierunku zielonej gospodarki, która uwzględnia długookresową żywotność kapitału przyrodniczego w Europie i zmniejszoną od niego zależność poza Europą [1].

W roku 2050 ludzkość może pochłonąć około 140 miliardów ton minerałów: rud i minerałów przemysłowych, paliw kopalnych i biomasy rocznie – trzy razy więcej niż obecnie - chyba, że tempo wzrostu gospodarczego zostanie „odłączone” od tempa zużycia zasobów naturalnych. Kraje rozwinięte zużywają średnio 16 ton surowców naturalnych na mieszkańca rocznie, w niektórych krajach jest to nawet 40 lub więcej ton zużywanych surowców rocznie. Dla porównania, przeciętny człowiek w Indiach dzisiaj zużywa cztery tony surowców rocznie. Wraz z rozwojem populacji i dobrobytu, zwłaszcza w krajach rozwijających się, prawdopodobna jest perspektywa znacznie wyższego poziomu wykorzystania zasobów niż wymaga tego zrównoważony rozwój.

Obecnie wyczerpują się tanie i wysokiej jakości źródła niektórych niezbędnych materiałów, takich jak ropa naftowa, miedź i złoto, przetwórstwo których wymaga z kolei stale rosnących ilości paliw kopalnych i wód słodkich. Poprawą wskaźnika produkcyjności zasobów: („robić więcej za mniej” i szybciej niż tempo wzrostu gospodarczego) to propozycja realizacji programu ONZ „Decoupling Natural Resource Use and Environmental Impacts from Economic Growth”. Osiągnięcie sukcesu tego programu wymaga zmiany powiązań między wykorzystaniem zasobów oraz wzrostem dobrobytu poprzez wsparcie dla ogromnych inwestycji w innowacje technologiczne, finansowe i społeczne, co najmniej zamrożenia konsumpcji per capita w krajach bogatych i pomocy krajom rozwijającym się [2].

Problem rozłączenia wzrostu od zużycia surowców i generowania odpadów podjęto w Unii Europejskiej w ramach projektu ENV.G.4/FRA/2008/0112 „Analysis of the evolution of waste reduction and scope of waste prevention” [3]. Opracowano mapę dla

strategii zapobiegania odpadom uzupełnioną o niezbędne dane. Do takiego narzędzia włącza się:

• świadomość i edukację,

• ekoprojekty,

• rozszerzenie odpowiedzialności producentów,

• etykietowanie/certyfikaty,

• marketing,

• pozytywne i negatywne finansowe zachęty,

• zapobiegawcze cele,

• standardy produktów,

• ponowne użycie,

• standardy technologiczne,

• dobrowolne porozumienia.

Zidentyfikowanymi etapami cyklu życia są: projektowanie - planowanie, wydobycie, produkcja, dystrybucja, użytkowanie, odpady i utrata statusu odpadu. Każdego roku około 40% materiałów będących w obiegu staje się odpadem. Również 40% w wyniku procesów odzysku jest zawracana do gospodarki jako surowce lub paliwo. Obecnie więcej jest materiałów gromadzonych na składowiskach niż produktów z nich w użyciu; zjawisko te nie dotyczy metali.

Analizy wpływu produkcji i konsumpcji na środowisko stwierdzają:

• Minerały/surowce bardzo mocno się przyczyniają do masowej konsumpcji.

• Ropa naftowa, węgiel, gaz ziemny, tworzywa sztuczne, ale również odpady zwierzęce i roślinne są istotnym czynnikiem wpływającym na globalne ocieplenie.

• Produkty pochodzenia zwierzęcego i roślinnego dominują na terenach wiejskich.

• Tworzywa sztuczne, metale, ropa naftowa i węgiel charakteryzują się największą toksycznością.

Można uznać, że wymienione produkty, tj. ropa naftowa, węgiel, gaz ziemny, tworzywa sztuczne oraz produkty pochodzenia zwierzęcego mają największy wpływ na środowisko.

Aktualnie wzrasta produkcja odpadów w Europie, ale szacuje się, że już w roku 2020 ta tendencja będzie malejąca i całkowita ilość produkowanych odpadów będzie maleć [3].

Problem odpadów nieorganicznych wpisuje się w ten sposób w szeroki program gospodarki zasobami mineralnymi, czemu poświęcono wiele opracowań, między innymi analizujących zasoby mineralne Polski i świata [10]. Oznacza to, że odpady poprzemysłowe staną się źródłem surowców do dalszego przetwarzania w gospodarce.

Wymaga to, jak już wspomniano, wdrożenia rozwiązań innowacyjnych w gospodarce. Polska, według złożonego wskaźnika opisującego innowacyjność gospodarki (EIS – European Innovation Scoreboard) opracowanego przez Komisję Europejską, jest krajem o umiarkowanym wskaźniku innowacyjności, uzyskując

ocenę poniżej średniej europejskiej [4]. Relatywnie mocne są zasoby ludzkie mierzone poziomem wykształcenia. Względnie słabe są organizacja systemów badawczych i przedsiębiorczość. Obserwuje się wzrost zgłoszeń patentowych i dochodów z patentów zagranicznych. Natomiast w porównaniu z latami poprzednimi spadła innowacyjność własna MŚP i innowacyjność MŚP we współpracy z jednostkami badawczymi. Wzrost gospodarczy oraz zasoby kadrowe są powyżej średniej europejskiej, pozostałe wskaźniki kształtują się poniżej średniej. Jednak w ciągu ostatnich dwóch lat Polska poprawiła swój wynik o 2 pozycje i znajduje się w klasyfikacji EIS na 26 miejscu, wśród krajów europejskich przed Słowacją, Rumunią, Łotwą, Litwą.

Dokument Europa 2020 stawia krajom europejskim 5 głównych celów do osiągnięcia:

• Zatrudnienie: 75 proc. osób w wieku 20-64 lat powinno mieć pracę.

• Badania i rozwój oraz innowacje: na inwestycje w badania i rozwój oraz w innowacje powinniśmy przeznaczać 3 proc. PKB Unii – łącznie ze środków publicznych i prywatnych.

• Zmiany klimatu i energia: należy ograniczyć emisje gazów cieplarnianych o 20 proc. w stosunku do poziomu z 1990 r. (lub nawet o 30 proc., jeśli warunki będą sprzyjające), 20 proc. energii powinno pochodzić ze źródeł odnawialnych, efektywność energetyczna powinna wzrosnąć o 20 proc.

• Edukacja: odsetek młodych ludzi przedwcześnie porzucających naukę nie powinien przekraczać 10 proc., co najmniej 40 proc. osób w wieku 30-34 powinno mieć wykształcenie wyższe.

• Ubóstwo i wykluczenie społeczne: zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w UE 27 o co najmniej 20 mln.

Wskaźniki do osiągnięcia dla Polski 2020 są następujące: [5]

Stopa zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat, (%) 71

Badania i rozwój w (%) PKB 1,7

Cele dot. ograniczenia emisji CO₂ w porównaniu z 1990, (%) 20

Energia odnawialna (%) 15,48

Efektywność energetyczna ograniczenie zużycia energii 14%

Przedwczesne zakończenie nauki, nie więcej niż (%) 4,5 Wykształcenie wyższe osób w wieku 30-34 lat (w %) 45 Zmniejszenie liczby ludności zagrożonej ubóstwem lub

wykluczeniem społecznym (w liczbie osób) 1 500 000

Nie negując konieczności dążenia do zrównoważonego rozwoju europejski i polski przemysł chemiczny reprezentowany przez organizacje producenckie (CEFIC i w Polsce

PIPC) wyrażają duże zaniepokojenie nadmiernym wzrostem kosztów dostosowawczych do poniesienia w krótkim czasie. Wysokie koszty dostosowania przemysłu do wymagań europejskiej polityki środowiskowej, a w szczególności konieczność obniżania emisji CO₂ (ETS II i III) spowodują ucieczkę przemysłu z Europy do krajów, które nie przyjęły pakietu klimatycznego a także innych europejskich uregulowań środowiskowych.

CEFIC szacuje koszty europejskiego przemysłu chemicznego na 2600 mln euro tylko w 2013 roku lub 1900 mln euro, w tym samym roku jeżeli zostanie uzgodniona specyfika paliwa węglowego według propozycji przemysłu. Na Polskę, w której energetyka oparta jest na węglu a branża chemiczna to w większości energochłonne zakłady wielkiej syntezy chemicznej, przypadają relatywnie wysokie koszty, co ilustruje rys. 6.1.

Rys. 6.1. Koszty wprowadzania pakietu ETS dla polskiego przemysłu chemicznego [mln €], na podstawie opracowania PIPC (Polska Izba Przemysłu Chemicznego)