Efektywno  techniczna działalnoci gospodarczej

StopieĔ wykorzystania posiadanych zasobów czynników produkcji w przedsiĊbiorstwach rolnych został okreĞlony jako ich relacja do wartoĞci dóbr materialnych (zgodnie z wyceną rynkową), powstałych w danym okresie. W ten sposób pojmowana efektywnoĞü techniczna oddaje w sposób przybliĪony w ja-kim stopniu potencjalne nakłady są transformowane w dobra finalne wzglĊdem optymalnych, a zarazem dostĊpnych technologii (jednostek wzorcowych).

W prowadzonych badaniach za efekt przyjĊto przychody z podstawowej dzia-łalnoĞci operacyjnej (przychody ze sprzedaĪy i zrównane z nimi) na które skła-dały siĊ: wartoĞü zbywanych produktów i towarów^, sprzedanych usług, ujĊte wartoĞciowo zmiany stanu zapasów, koszty wytworzenia produktów na własne potrzeby, (powiĊkszono je o odszkodowania powstałe w wyniku zdarzeĔ loso-wych), opłaty uzyskane w ramach opłat licencyjnych. Wynik efektywnoĞci technicznej były wiĊc w pewnym stopniu uwarunkowany nie tylko sprawnoĞcią przedsiĊbiorstwa, ale siłą przetargową oraz zdolnoĞcią do uzyskania korzyst-nych relacji pomiĊdzy iloĞcią produktów i ich jakoĞcią oraz ceną sprzedaĪy.

W prowadzonym badaniu ujĊto wiĊc czĊĞciowy wpływ zmiennoĞci cen, a wiĊc oddziaływanie róĪnic wystĊpujących w obrĊbie przedsiĊbiorstw i produktów pomiĊdzy realną, a stwierdzoną (uzyskaną) wartoĞcią wytworzonych dóbr.

Przyjmując za efekt przychody ze sprzedaĪy i zrównane z nimi, pominiĊto wszelkiego rodzaju formy wsparcia budĪetowego, zgodnie z załoĪeniem, Īe nie jest to element technicznej efektywnoĞci gospodarstwa. Dopłaty i subwencje jako instrumenty kompensacyjne, wyrównując róĪnice cenowe i iloĞciowe, sta-nowią rekompensatĊ za utracone korzyĞci, miĊdzy innymi z tytułu prowadzo-nych okreĞloprowadzo-nych działaĔ na rzecz Ğrodowiska naturalnego, ochrony zasobów genetycznych, działaĔ na rzecz bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, warunków wy-twarzania produktów z zachowaniem wymaganych standardów. Wsparcie bud Īe-towe dla samego gospodarstwa pełni rolĊ instrumentu poprawy bezpieczeĔstwa finansowego poprzez ograniczanie ryzyka rynkowego, tym samym jako czynnik o charakterze alokacyjnym moĪe istotnie oddziaływaü na poziom i rodzaj wyko-rzystania nakładów i ich relacje z uzyskiwanymi efektami¹⁰⁹. Gospodarstwo rolne przystĊpując do produkcji, dziĊki subwencjom, ma zagwarantowany w czĊĞci przyszły przychód w stopniu odpowiadającym udziałowi dopłat w strumieniu uzyskanych Ğrodków na koniec cyklu. Dopłaty i subwencje najczĊĞciej uniezaleĪ-nione są od technicznego rezultatu działalnoĞci gospodarstwa, ale mogą w istotny

109 A. CzyĪewski, S. StĊpieĔ, Zmiany mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej UE a oczekiwa-nia Polski, Ekonomista, nr 4, Warszawa 2009.

sposób oddziaływaü na jego poziom. UjĊcie wsparcia budĪetowego, jako składo-wej efektu, podobnie jak kosztu kapitału finansowego, wartoĞci zbywanych ak-tywów, róĪnic kursowych, wyceny składników majątkowych itp., czyli elemen-tów efektywnoĞci alokacyjnej w modelach efektywnoĞci technicznej wydaje siĊ działaniem niepoprawnym, moĪe byü wykorzystane jako potencjalna zmienna objaĞniająca mająca wpływ na poziom sprawnoĞci technicznej.

W celu ustalenia łącznego wpływu zastosowanych nakładów, a zarazem oddzielenia czynników o charakterze technicznym oraz alokacyjnym (ceny na-kładów wyraĪonych iloĞciowo) potencjalne nakłady Ğrodków produkcji (zmien-ne niezaleĪne) grupowano nastĊpująco:

• obszar uĪytków rolnych własnych i dzierĪawionych przy uwzglĊdnieniu ich jakoĞci. Podstawowym czynnikiem okreĞlającym moĪliwoĞci produk-cyjne, a zarazem w sposób zindywidualizowany i dostĊpny dla kaĪdego gospodarstwa rolnego jest klasa bonitacji posiadanych gleb rolnych.

Zmienną do modeli obliczono wiĊc jako sumĊ iloczynów powierzchni w danej klasie i odpowiadającym im współczynników przeliczeniowych,

• nakłady pracy: zarówno własnej w gospodarstwach osób fizycznych, jak równieĪ najemnej wyraĪone liczbą osób pełnozatrudnionych,

• posiadane Ğrodki trwałe bilansowe i dzierĪawione wyraĪone wartoĞciowo,

• koszty zuĪycia materiałów i energii oraz usług produkcyjnych (głównie wete-rynaryjnych), za wyjątkiem zuĪycia wewnĊtrznego (wyprodukowanego w go-spodarstwie: materiału siewnego, pasz, wyhodowanych młodych zwierząt itp.).

Podział i przyporządkowanie Ğrodków produkcji do poszczególnych grup nakładów wynikał z ich specyficznych cech warunkujących moĪliwoĞci ogranicze-nia ich zastosowaogranicze-nia lub substytucji innymi czynnikami produkcji.

Relacje potencjalnie zastosowanych Ğrodków produkcji do uzyskanego rezultatu przy załoĪeniu stałych efektów skali produkcji (sprawnoĞü techniczna oszacowana przy pomocy modelu CCR) wskazują na niewielkie róĪnice miĊdzy analizowanymi grupami w 2008 r. (tabela 18).

Weryfikacja wyników uzyskanych w modelu CCR przy wykorzystaniu procedury superefektywnoĞci miała za zadanie wykluczyü obecnoĞü przedsiĊ-biorstw na tyle nietypowych, aby mogły one w sposób istotny zakłóciü uzyska-ne wyniki. NajwyĪszy poziom superefektywnoĞci w modelu CCR stwierdzono w grupie spółek z majątkiem dzierĪawionym, w której przedsiĊbiorstwo o naj-wyĪszej sprawnoĞci wykorzystywało o ponad dwa razy mniej posiadanych za-sobów na uzyskanie tego samego efektu niĪ jego konkurenci technologiczni, tj. przy zastosowaniu optymalnej kombinacji nakładów stwierdzonej w pozosta-łych jednostkach. Stwierdzone róĪnice zarówno w całej zbiorowoĞci, jak

rów-nieĪ miĊdzy grupami mieĞciły siĊ w przyjĊtym przedziale dopuszczalnego od-chylenia, co pozwala stwierdziü, Īe nie wystĊpowały obiekty, które z uwagi na nietypową technologiĊ (w praktyce nie do osiągniĊcia przez inne przedsiĊbior-stwa) zaburzały kształt krzywej odniesienia, a tym samym w istotny sposób za-niĪały wyniki pozostałych gospodarstw.

Tabela 18 Wyniki pomiaru efektywnoĞci technicznej (%) w podziale na grupy w 2008 r.

Spółki Gospodarstwa osób

fizycznych z majątkiem: prywatne z majątkiem:

Parametry efektywnoĞci technicznej i wybrane

ich miary statystyczne zakupionym dzierĪawionym zakupionym dzierĪawionym Skarbu PaĔstwa maks. 147,4 352,7 127,9 Infeas. Infeas.¹¹⁰ Superefektyw-

noĞü

(model BCC) min. 22,0 40,5 34,0 26,2 47,0

ródło: obliczenia własne z wykorzystaniem programu DEA Frontier 2007.

Nie dokonano natomiast pozytywnej ewaluacji modelu efektywnoĞci czy-stej (przy załoĪeniu zmiennych efektów skali produkcji) przy pomocy procedu-ry superefektywnoĞci. Zarówno w grupie spółek z majątkiem dzierĪawionym, jak równieĪ spółek paĔstwowych najwyĪsze stwierdzone wartoĞci uzyskane w modelu superefektywnoĞci nie mieĞciły siĊ w przedziale zbioru

110 Infeasible – rozwiązanie niedopuszczalne z uwagi na zbyt duĪe róĪnice technologiczne.

nych rozwiązaĔ, przekraczają progową wartoĞü 100%. Oznacza to, Īe optymal-na technologia w pozostałych gospodarstwach wyzoptymal-naczooptymal-na w modelu supere-fektywnoĞci zakładała wykorzystanie ponad dziesiĊciokrotnie wiĊksze iloĞci nakładów, aby uzyskaü ten sam efekt, co w najbardziej efektywnej jednostce.

Wieloetapowa procedura eliminacji „odstających” obiektów i ponowne szacowa-nie współczynników efektywnoĞci rówszacowa-nieĪ szacowa-nie przyniosło spodziewanego rezul-tatu. Za kaĪdym razem znajdowano przedsiĊbiorstwo rolne, którego przewaga w zakresie efektywnoĞci technicznej czystej (model BCC) była na tyle znaczna, iĪ wykraczała poza przyjĊty górny próg tego wskaĨnika (wartoĞü maksymalną).

Stwierdzone róĪnice wynikały ze skali prowadzonej działalnoĞci gospo-darczej, co z uwagi na przyjĊtą w metodzie DEA liniową zaleĪnoĞü pomiĊdzy efektami i nakładami sprawiało, Īe technologia stosowana w najwiĊkszych spółkach prywatnych i paĔstwowych w warunkach 2008 r. była w praktyce nie-osiągalna dla pozostałych przedsiĊbiorstw. NaleĪy podkreĞliü, Īe wystĊpowanie odstających gospodarstw pod wzglĊdem efektywnoĞci technicznej przy załoĪe-niu zmiennych efektów skali produkcji nie wynikało z błĊdów popełnionych w trakcie zbierania, przetwarzania danych, jak równieĪ sposobu identyfikowa-nia potencjalnych nakładów i efektu, czy teĪ samego pomiaru efektywnoĞci technicznej. Badana zbiorowoĞü przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych, podobnie jak ich populacja w Polsce, jest bardzo zróĪnicowana pod wzglĊdem produk-cyjnym, tak wiĊc eliminacja czĊĞci obiektów z dalszych badaĔ oznaczałoby brak moĪliwoĞci pełnego wnioskowania odnoĞnie wyników najwiĊkszych go-spodarstw w próbie i zbiorowoĞci generalnej. Zdecydowano zatem na oparciu dalszej analizy jedynie o wyniki efektywnoĞci technicznej obliczonej przy zało-Īeniu stałego oddziaływania skali produkcji (efektywnoĞü operacyjna).

Najmniejszym poziomem efektywnoĞci technicznej operacyjnej, tj. wzglĊd-nej relacji pomiĊdzy nakładami i efektem, przy nieuwzglĊdnianiu zmiennych efektów skali produkcji, a zarazem najwiĊkszym zróĪnicowaniem wewnątrzgru-powym tego wskaĨnika wyróĪniały siĊ w 2008 r. gospodarstwa osób fizycznych z majątkiem zakupionym i dzierĪawionym. Na przeciwnym biegunie znalazły siĊ jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa, które w bardzo nieznacznym stopniu przewaĪały pod wzglĊdem efektywnoĞci technicznej operacyjnej. RóĪnica ta w stosunku do pozostałych grup była na tyle niewielka, Īe okazała siĊ statystycz-nie statystycz-nieistotna. Spółki paĔstwowe były rówstatystycz-nieĪ grupą cechującą siĊ najwyĪszą efektywnoĞcią techniczną przy zmiennych efektach skali działalnoĞci, a gospo-darstwa osób fizycznych z majątkiem zakupionym najniĪszą.

W pierwszych trzech analizowanych grupach, tj. gospodarstwach osób fizycznych i spółkach z majątkiem zakupionym, przewaĪały ujemne efekty skali

produkcji wynikające ze zbyt małych rozmiarów działalnoĞci, co oznacza, Īe w ich przypadku poprawa technicznego wykorzystania czynników produkcji po-winna odbywaü siĊ poprzez zwiĊkszanie poziomu zaangaĪowania nakładów.

W spółkach z majątkiem dzierĪawionym i paĔstwowych efektywnoĞü techniczna czysta w relacji do operacyjnej była determinowana głównie niesprawnoĞcią wy-nikającą z ujemnego wpływu zbyt duĪych rozmiarów działalnoĞci. Doprowadze-nie nakładów do ich optymalnej proporcji w sposób najbardziej efektywny nast Ċ-powałoby zatem poprzez zmniejszenie czynnika wystĊpującego w nadmiarze.

NaleĪy stwierdziü, Īe pomimo zastosowania czĊsto diametralnie róĪnej technologii produkcji i wielkoĞci nakładów, przy niejednorodnym kierunku pro-dukcji oraz jednostkowych rezultatów propro-dukcji, badane grupy przedsiĊbiorstw uzyskiwały bardzo zbliĪony poziom skutecznoĞci transformacji nakładów w dobra finalne. Proporcje i wielkoĞü posiadanych zasobów Ğrodków produkcji nie przekładały siĊ bowiem na poziom ich wzglĊdnie lepszego bądĨ gorszego wykorzystania. ĝwiadczy to o umiejĊtnym wzajemnym substytuowaniu po-szczególnych rodzajów nakładów, co pozwalało na uzyskanie zbliĪonych rezul-tatów w róĪnych grupach jednostek. WłasnoĞü majątku produkcyjnego i forma prawna przedsiĊbiorstwa nie miały znaczenia dla efektywnoĞci tech-nicznej w 2008 roku, co oznacza, Īe przedsiĊbiorstwa rolne umiejĊtnie wyko-rzystywały szanse i przewagi wynikające z odmiennoĞci typów prowadzonej produkcji i organizacji gospodarstwa.

W całej zbiorowoĞci obserwowany był systematyczny wzrost sprawnoĞci technicznej operacyjnej w ujĊciu rok do roku, a tym samym zmniejszanie siĊ dy-stansu pomiĊdzy przedsiĊbiorstwami nie w pełni efektywnymi i obwiednią wyzna-czającą granicĊ dopuszczalnych rozwiązaĔ technologicznych (wykres 25). Współ-czynniki efektywnoĞci uległy poprawie za wyjątkiem gospodarstw osób fizycznych z majątkiem zakupionym i dzierĪawionym. NajwiĊkszy wzrost efektywnoĞci wzglĊdem 2007 r. nastąpiło jednak w jednoosobowych spółkach Skarbu PaĔstwa, które dziĊki poprawie wydajnoĞci pracy z grupy o najniĪszej efektywnoĞci tech-nicznej operacyjnej, stały siĊ jednostkami o najwyĪszej sprawnoĞci techtech-nicznej.

Na podstawie modelu CCR nie moĪemy jednak stwierdziü, na ile zmiana efektywnoĞci (w ujĊciu graficznym odległoĞci) wynikało z poprawy sprawnoĞci w jednostkach nieefektywnych, a na ile z pogorszenia relacji efekt – nakłady w przedsiĊbiorstwach wzorcowych. Nie jesteĞmy w stanie odpowiedzieü na za-sadnicze pytanie, czy nastĊpowało przesuwania siĊ gospodarstw w kierunku krzywej odniesienia (metakrzywej granicznej), a tym samym skracanie dystansu na skutek zmian w jednostkach uznanych za nieefektywne 2007 roku (efekt do-ganiania). Poprawa efektywnoĞci wystąpiü mogła równieĪ poprzez zmianĊ

poło-Īenia w przestrzeni samej metakrzywej granicznej, a wiĊc pogorszenia relacji nakładów w stosunku do efektu na przestrzeni lat 2007-2008 jedynie w gospodar-stwach efektywnych (zmiana punktu odniesienia).

Wykres 25 EfektywnoĞü techniczna operacyjna w latach 2007-2008

73,6

Dokonany pomiar efektywnoĞci technicznej nie daje odpowiedzi na ko-lejne fundamentalne pytanie dotyczące wpływu zmian otoczenia przedsiĊbior-stwa rolnego oraz zachodzących w nim procesów dostosowawczych na zdol-noĞü transformacji posiadanych zasobów Ğrodków produkcji w dobra finalne.

W danym okresie (zwłaszcza, gdy analizowane są jedynie wyniki jedno-roczne) sprawnoĞü techniczna moĪe byü determinowana w znacznym stopniu rozkładem warunków agrometeorologicznych, jak równieĪ innymi zdarzeniami o charakterze losowym, np. okazjonalne nabycie Ğrodków produkcji lub zbycie produktów, problemy zdrowotne pracowników itp.

Wybory strategiczne dotyczące kierunku produkcji, stosowanej technolo-gii i rozmiarów prowadzonej działalnoĞci oraz sposobu zarządzanie zasobami mogą skutkowaü zmiennymi w czasie wynikami, a tym samym równieĪ decy-dowaü o sprawnoĞci technicznej. W warunkach dokonujących siĊ intensywnych zmian technologicznych, postĊpu o charakterze biologicznym w produkcji ro-Ğlinnej i zwierzĊcej oraz zmian organizacyjnych, sprawnoĞü jednostek jest uza-leĪniona od otwartoĞci przedsiĊbiorstw na nowoczesnoĞü, zwłaszcza na podej-mowanie działaĔ o charakterze innowacyjnym. Niewątpliwie taki okres inten-sywnych zmian w funkcjonowaniu przedsiĊbiorstw rolnych jest obserwowany

po integracji z UE. ĝwiadczy o tym miĊdzy innymi poziom inwestowania w aktywa trwałe i zakres substytucji pracy kapitałem, dokonujące siĊ zmiany w organizacji produkcji zwierzĊcej i roĞlinnej oraz przesuwanie biologicznych granic moĪliwoĞci wytwarzania dóbr pochodzenia rolniczego.

Wykorzystując indeks Malmquista, moĪna odpowiedzieü nie tylko na py-tanie, czy obserwujemy w danej grupie lub pojedynczym przedsiĊbiorstwie pro-gres w produktywnoĞci (wzrost efektywnoĞci technicznej w czasie) w badanym okresie, ale równieĪ, czy tempo zmian jest szybsze/wolniejsze na tle całej branĪy, tj. w stosunku do pozostałych jednostek, oraz gdzie znajduje siĊ Ĩródło popra-wy/pogorszenia sprawnoĞci technicznej.

Sporządzając modele produktywnoĞci, wykorzystano ten sam podział i zestaw nakładów oraz tak samo zdefiniowany efekt, jak w modelach CCR i BCC. W celu wyeliminowania wpływu okresowych zmian cen na produkty sprzedawane i nabywane zastosowano procedurĊ ich normalizacji. Zarówno koszty zuĪycia materiałów i energii, wartoĞü trwałych Ğrodków produkcji oraz uzyskane przychody przyjĊte za efekt, zostały zdeflowane. Za delatory przyjĊto wskaĨniki zmian nominalnych cen w okreĞlonych latach, które jako parametry słuĪące do przemnoĪenia wartoĞci początkowych pozwoliły uzyskaü wartoĞü realną, a tym samym porównywalną w czasie. Punktem odniesienia były ceny z ostatniego roku badaĔ, tj. 2008, a sprowadzenie wartoĞci z okresów poprzed-nich polegało na uwzglĊdnieniu ich odchyleĔ w czasie. W ten sposób został wyeliminowany wpływ wahaĔ o charakterze cyklicznym (czĊsto koniunktural-nym), a tym samym zakłócenia czynnikiem ekstensywnym wynikającym ze zmian wyceny wartoĞci efektu oraz czĊĞci potencjalnych nakładów.

PotrzebĊ procesu ograniczenia wpływu zmiennoĞci cen Ğrodków produkcji potwierdziły ich duĪe wahania w latach 2003-2008 (tabela 19).

NajwiĊkszym tempem wzrostu odznaczały siĊ w 2008 r. ceny Ğrodków produkcji pochodzenia przemysłowego. Obserwowano niespotykaną od 2000 r.

roczną dynamikĊ zmian cen mineralnych nawozów azotowych, które podroĪały na przestrzeni 2008 r. o 56% i fosforowych – o 29%. W 2008 r. znacznie zwiĊk-szyły siĊ równieĪ ceny Ğrodków ochrony roĞlin oraz noĞników energii. Z ostatniej grupy w najwiĊkszym stopniu podroĪała opał (wzrost o 15,6%) oraz energia elek-tryczna (o 10,5%), podczas gdy ceny paliw płynnych wzrosły o 4,7%. W roku tym stwierdzono jednoczeĞnie mniejsze wahania cen Ğrodków produkcji pocho-dzenia rolniczego poprzez osłabienie dynamiki ich wzrostu. Pewnym wyjątkiem były jedynie pasze, których ceny uległy znacznemu wzrostowi w 2008 r., na co wpływ miała sytuacja w pierwszym półroczu. Było to pokłosie wysokich cen

zbóĪ w 2007 r. i w pierwszym półroczu 2008 r. oraz opóĨnienia w czasie przeło-Īenia spadku kosztów zakupu surowca na dobra koĔcowe przez zakłady paszowe.

Tabela 19 Dynamika cen wybranych Ğrodków

do produkcji rolnej w latach 2003-2008 przyjĊtych jako delatory

Porównywane okresy (iloraz*100)

Rodzaj Ğrodków produkcji 2004/2003 2005/2004 2006/2005 2007/2006 2008/2007 Energia elektryczna 101,8 103,3 104,0 101,2 109,0 Nasiona i sadzeniaki 111,0 95,4 110,1 132,8 103,0 Pasze 112,1 90,4 99,1 116,2 114,5 Inwentarz Īywy 107,0 107,6 102,9 102,3 103,1 Nawozy sztuczne i wapno 114,0 107,9 100,4 106,6 138,4 ĝrodki ochrony roĞlin 101,9 101,7 100,8 101,1 109,9 Paliwa oleje i smary 112,6 107,7 99,6 104,2 107,2 Usługi weterynaryjne 102,1 102,3 101,4 101,2 103,1 Zakup maszyn i urządzeĔ 117,7 110,6 102,2 103,1 102,9 Zakup materiałów

budowlanych 111,1 104,9 100,9 113,0 105,0

ródło: opracowanie własne na podstawie: [Zagodziska 2009, Ziółkowska 2009].

WĞród producentów rolnych panuje powszechna opinia, Īe ceny wybra-nych przemysłowych Ğrodków produkcji wytwarzanych dla rolnictwa są w du-Īym stopniu uniezaleĪnione od kosztów ich wytwarzania, a nawet zgłaszanego na nie popytu, ale najwiĊkszy wpływ na ich zmianĊ wywierają wyniki finanso-we gospodarstw rolnych i ich zdolnoĞü płatnicza. Znaczny wzrost cen nawozów mineralnych w 2008 r. i Ğrodków ochrony roĞlin był moĪliwy jedynie dziĊki wiĊkszej sile rynkowej wytwórców i sprzedawców tychĪe dóbr, w stosunku do przedsiĊbiorstw rolnych. Nastąpił on bowiem bezpoĞrednio po bardzo sprzyja-jącym okresie dla rolnictwa (2007 r.), kiedy wzrosły dochody wiĊkszoĞci pro-ducentów rolnych. Nie moĪna bowiem tak duĪych wahaĔ cen tych Ğrodków produkcji tłumaczyü tylko wzrostem kosztów energii ponoszonych przez zakła-dy produkcyjne i zwiĊkszonym popytem na Ğwiatowym rynku nawozowym.

SpostrzeĪenie to potwierdza hipotezĊ, iĪ po okresach poprawy sytuacji docho-dowej w rolnictwie nastĊpuje przyspieszenie wzrostu cen Ğrodków produkcji wytwarzanych, głównie z przeznaczeniem dla produkcji rolniczej. Pogorszenie

kondycji rolnictwa z kolei powoduje osłabienie dynamiki ich zmian¹¹¹. Wzrost cen produktów rolniczych w 2004 i 2007 r. spowodował zwyĪkĊ cen Ğrodków produkcji wytwarzanych głównie dla rolnictwa (nawozy i Ğrodki ochrony ro-Ğlin) odpowiednio w latach 2004-2005 i 2008 roku.

Oszacowanie realnej wartoĞci budynków i budowli bĊdących własnoĞcią przedsiĊbiorstw dokonano przy wykorzystaniu wskaĨnika zmiany cen materia-łów budowlanych, natomiast maszyn, urządzeĔ i Ğrodków transportu – indek-sem zmian cen ich nabycia. Mając ĞwiadomoĞü dokonanego uproszczenia uzna-no ten sposób postĊpowania za najlepszy z uwagi na najniĪsze zagroĪenie ob-ciąĪeniem wyników potencjalnym błĊdem.

Przychody ze sprzedaĪy produktów (efekt działalnoĞci) deflowano przy pomocy współczynników opartych na zmianie przeciĊtnych cen uzyskiwanych ze sprzedaĪy poszczególnych produktów w całej badanej próbie (tabela 20).

Za punkt wyjĞcia przyjĊto poziom cen produktów z ostatniego roku badaĔ, tj. 2008 r. zwiĊkszając lub obniĪając wartoĞü produkcji indeksem zmian cen.

Tabela 20 Ceny (bieĪące) wybranych produktów rolnych uzyskiwane

przez analizowane przedsiĊbiorstwa w latach 2003-2008

Lata

Rodzaj produktu 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ZboĪe (zł/dt) 50,1 45,9 40,5 50,2 65,2 63,1

w tym: pszenica 45,5 47,2 36,7 44,8 70,7 64,24 Īyto 35,4 35,2 27,6 38,5 60,2 51,65 Oleiste-rzepak (zł/dt) 106,4 90,1 82,9 98,7 99,8 120,4 Strączkowe (zł/dt) 107,2 98,0 94,6 76,3 97,8 86,1 Buraki cukrowe (zł/dt) 12,6 18,5 17,1 13,9 12,0 11,8 Warzywa (zł/dt) 11,0 10,7 12,2 15,8 16,1 17,6 ĩywiec wołowy (zł/kg) 2,20 3,35 3,88 4,01 4,59 4,96 Mleko (zł/l) 0,94 1,05 1,09 1,09 1,24 1,07 ĩywiec wieprzowy (zł/kg) 3,55 3,54 3,18 3,49 3,11 4,48 ĩywiec owczy (zł/kg) 4,23 5,31 5,59 3,41 6,10 6,89 ĩywiec drobiowy (zł/kg) 2,88 2,39 3,91 2,90 3,89 3,83

ródło: opracowanie własne.

111 G. T. William, L. R. Kenneth, Kreowanie cen artykułów rolnych, PWN, Warszawa 2001.

Porównując jednostkowe ceny produktów rolniczych w latach 2007-2008, naleĪy zwróciü uwagĊ na negatywny wpływ tego parametru na sytuacjĊ gospo-darstw rolnych. Wszystkie produkty roĞlinne, z wyjątkiem warzyw oraz rzepaku, w sposób istotny potaniały, przy czym spadek jednostkowej ceny w czĊĞci był łagodzony iloĞcią wytwarzanych produktów. Wzrost cen uzyskiwanych ze sprze-daĪy nasion rzepaku nie był jednak spowodowany sytuacją rynkową, a odcho-dzeniem producentów od uprawy tej roĞliny na cele energetyczne. Wykorzysty-wanie nasion w tym kierunku pozwalało wprawdzie producentom rolnym uzy-skaü dopłaty do roĞlin energetycznych, ale jednoczeĞnie uzyskiwali oni znacznie niĪsze ceny sprzedaĪy. Ceny oferowane za rzepak na cele energetyczne były na tyle istotnie niĪsze od tych oferowanych z przeznaczeniem na cele spoĪywcze, Īe czĊsto nie wyrównywały ich dopłaty. Pomimo dopłat do roĞlin energetycznych taka uprawa była mniej opłacalną niĪ w przypadku plantacji nie objĊtych wspar-ciem budĪetowym. Obserwowana zwyĪka cen rzepaku była wiĊc wypadkową du-alnego traktowania plantatorów przez jednostki przetwórstwa i przykładem obro-ny przed zbyt daleko idącym przejmowaniem dochodów producentów rolobro-nych ze strony pozostałych uczestników rynku ĪywnoĞciowego.

W 2008 r. obserwowano jednoczeĞnie wzrost notowaĔ wiĊkszoĞci pro-duktów pochodzenia zwierzĊcego, za wyjątkiem mleka i drobiu. WyraĨnie zwiĊkszyły siĊ ceny skupu Īywca wieprzowego, a zwłaszcza warchlaków i pro-siąt, które podroĪały prawie o 61%. Było to naturalnym nastĊpstwem znacznego ograniczenia pogłowia tych zwierząt, a tym samym podaĪy Īywca nie tylko w Polsce, ale całej UE, a tym samym osiągniĊcia koĔca spadkowej fazy, tzw.

cyklu ĞwiĔskiego. Zmiany cen Īywca wołowego w badanej zbiorowoĞci były podyktowane głównie wzrostem udziału bydła zarodowego w strukturze sprze-daĪy i poprawy parametrów zbywanego bydła opasowego (wzrost udziału bydła ras miĊsnych i doskonalonych w kierunku miĊsnym).

W 2008 r. stwierdzono znaczny spadek cen mleka (o prawie 14%.), przy niewielkiej korekcie (o 1,4%) cen Īywca drobiowego. Gwałtowne zmiany pierwszego z wymienionych produktów po okresie bezpoĞrednio poprzedzają-cym jego znaczny wzrost, były wynikiem zbyt optymistycznego prognozowania i przewidywania dotyczącego przyszłego popytu na produkty mleczne, podob-nie jak na inne wybrane surowce rolne, np. zboĪa. Czynnikiem, który dodatko-wo stymulował wahania cen był krótkoterminowy kapitał spekulacyjny ukie-runkowany na uzyskanie zysku z róĪnicy notowaĔ w kontraktach terminowych.

Działania te prowadziły do windowania cen Ğwiatowych na przełomie lat 2007/2008, a co za tym idzie wygenerowały dodatkowy popyt eksportowy na produkty rolnicze pochodzące z naszego kraju. Realizacja zysków i realne

do-stosowania podaĪy do malejącego popytu, na którego ograniczenie miał wpływ wybuch Ğwiatowego kryzysu gospodarczego doprowadziło do głĊbokiej korekty cen wiĊkszoĞci artykułów rolno-spoĪywczych.

Na rynku krajowym zakres amplitudy wahaĔ cen w 2008 r. został

Na rynku krajowym zakres amplitudy wahaĔ cen w 2008 r. został