3. Wyniki empiryczne
3.6. Pozostałe no niki wartoci ekonomicznej
Ograniczenie oceny funkcjonowania przedsiĊbiorstw rolnych jako osta-tecznej miary sprawnoĞci jednostki do stopnia wykorzystania zasobów na po-ziomie technicznym jest niewątpliwie niewystarczające. EfektywnoĞü technicz-na i produktywnoĞü posiadanych przez gospodarstwo zasobów czynników pro-dukcji jest bowiem jednym z noĞników-generatorów kreowania wartoĞci przed-siĊbiorstw. Nie uwzglĊdnia jednak zróĪnicowania cenowego zarówno dóbr na-bywanych, jak równieĪ produktów sprzedawanych przez badane jednostki, a z uwagi na sposób zdefiniowania rezultatu w prezentowanych modelach, rów-nieĪ dopłat i subwencji finansowych. Relacje cenowe i zakres transferów bu-dĪetowych są elementami, które mogą decydowaü o alokacji zasobów, a zara-zem oddziaływaü na kształt i przebieg krzywej efektywnoĞci ekonomicznej.
Pełna efektywnoĞü techniczna oznacza bowiem osiągniĊcie granicy produkcyj-nej wykorzystania posiadanych zasobów przy okreĞloprodukcyj-nej technologii, co
112 N. Daszkiewicz, Konkurencyjno, Poziom makro, mezo i mikro, PWE, Warszawa 2009.
w przypadku nie pokrywania siĊ z optymalną z punktu widzenia ekonomiczne-go ich alokacją, tj. po uwzglĊdnieniu kosztów jednostkowych nakładów i moĪliwych do uzyskania subwencji, nie wyklucza osiągania ujemnych wyni-ków finansowych. W takiej sytuacji, pomimo niekorzystnych wyniwyni-ków finan-sowych przedsiĊbiorstwo moĪe funkcjonowaü wykorzystując w pełni swoje zasoby. JeĪeli nie jest to zjawisko incydentalne, wówczas gospodarstwo nie ma moĪliwoĞci poprawy swojej sytuacji w krótkim okresie czasu na drodze polep-szenia wykorzystania posiadanych zasobów, gdyĪ osiągnĊło okreĞlone granice technologiczne. Jedynym ratunkiem dla przedsiĊbiorstwa jest jego restruktury-zacja polegająca na radykalnej zmianie zarządzania, iloĞci i struktury zasobów (technologii produkcji), ukierunkowania działalnoĞci lub oczekiwanie na po-prawĊ koniunktury rynkowej oraz kierowanie wysiłku na poprawĊ warunków indywidualnej wymiany handlowej. Relacje cenowe i zakres uzyskiwanych do-płat budĪetowych są wiĊc elementami mogącymi determinowaü w znacznym stopniu wyniki ekonomiczne rolnictwa, ale których bezpoĞredni pomiar jest utrudniony. WskaĨnikami finansowym, które pozwalają przybliĪyü oddziaływa-nie cen jest opłacalnoĞü sprzedaĪy, a dopłat i subwencji – opłacalnoĞü działal-noĞci gospodarczej. W sposób uproszczony o stopniu uzaleĪnienia wyników gospodarstwa od wsparcia budĪetowego informuje róĪnica obu wskaĨników, w układzie graficznym odległoĞü pomiĊdzy krzywymi opłacalnoĞci działalnoĞci gospodarczej i sprzedaĪy. WraĪliwoĞü wyników przedsiĊbiorstw (efekty dĨwi-gni) na zmiany zakresu dopłat i subwencji obrazuje natomiast stopa subsydio-wania, tj. wyraĪony procentowo udział dopłat w przychodach ogółem.
Na podstawie analizy badanej zbiorowoĞci moĪna stwierdziü, Īe przed in-tegracją z UE relacje kosztów jednostkowych nakładów do cen uzyskiwanych za produkty sprzedawane oraz stopieĔ wykorzystania czynników produkcji były głównymi noĞnikami wartoĞci przedsiĊbiorstw prywatnych warunkującymi ich efektywnoĞü ekonomiczno-finansową (wykres 26).
W latach 1995-2001 krzywa opłacalnoĞci sprzedaĪy kształtowała siĊ po-wyĪej opłacalnoĞci działalnoĞci gospodarczej, co oznaczało, Īe koszty finanso-we i pozostałe koszty operacyjne przedsiĊbiorstwa były wiĊksze od przychodów finansowych i pozostałych przychodów operacyjnych obejmujących miĊdzy innymi bezpoĞrednie subwencje paĔstwowe. Jednak korzystne relacje cenowe sprzyjały przedsiĊbiorstwom rolnym jedynie w początkowym okresie prze-kształceĔ własnoĞciowych, tj. w latach 1995-1998 oraz w okresie bezpoĞrednio poprzedzającym integracjĊ z UE. Zakres bezpoĞredniego wsparcia budĪetowego do 2002 r. był niewielki, a tym samym wpływ na wyniki finansowe nieznaczny.
Wykres 26 OpłacalnoĞü sprzedaĪy i działalnoĞci gospodarczej przedsiĊbiorstw prywatnych
w latach 1995-2008
opłacalno sprzeday opłacalno działalnoci gospodarczej
ródło: opracowanie własne.
Nie oznacza to jednak braku działaĔ paĔstwa i próby stabilizacji docho-dów producentów. W reakcji na pogarszające siĊ od 1995 r. ekonomiczne wa-runki produkcji rolniczej na wybranych rynkach produktów, miĊdzy innymi:
zbóĪ, Īywca wieprzowego, cukru, w sposób poĞredni lub bezpoĞredni zaczĊto ingerowaü w rynkowy mechanizm regulacji popytowo-podaĪowy. Stosowano takie instrumenty, jak: ochronĊ celną, interwencyjne zakupy, dopłaty do cen skupu, wsparcie eksportu. Pomimo rozpoczĊcia prób przeciwdziałaniu spadku cen lata 1998-2001 były najtrudniejszym okresem, w którym gospodarstwa po-nosiły straty finansowe, a negatywne skutki dekoniunktury były odczuwalne w całej populacji gospodarstw rolnych w Polsce.
Od 2002 r. nastąpiła zmiana działaĔ interwencyjnych paĔstwa polegająca na wprowadzeniu nowych instrumentów poza cenowych, które bezpoĞrednio zaczĊły wspieraü dochody gospodarstw rolnych miĊdzy innymi takie jak np.
bony paliwowe, dopłaty do przechowywania zbóĪ dla producentów rolnych i system wsparcia skupu zbóĪ z dopłatami paĔstwowymi. Dopiero jednak od 2004 r. skala bezpoĞredniej pomocy publicznej przyjĊła znaczący poziom, któ-rego wysokoĞü i udział w wynikach finansowych prywatnych przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych powoli, ale systematycznie rósł.
W latach 2004-2008 w grupie gospodarstw osób prywatnych obserwowa-no wzrost odległoĞci pomiĊdzy krzywymi opłacalnoĞci działalnoĞci gospodar-czej i sprzedaĪy. Wynikało to ze wzrostu udziału bezpoĞredniego wsparcia bu-dĪetowego uzyskiwanego w formie dopłat budĪetowych i innych subwencji ce-lowych. UzaleĪnieniu wyników finansowych od dotacji towarzyszyło okresowe pogarszania siĊ relacji cenowych zwłaszcza w 2008 roku. Znaczne zaniepoko-jenie muszą budziü wyniki właĞnie z 2008 r., gdyĪ po raz pierwszy od integracji z UE przedsiĊbiorstwa nie poradziłyby sobie bez subsydiów uzyskując opłacal-noĞü sprzedaĪy poniĪej 100%. Był to pierwszy rok od momentu objĊcia rolnic-twa krajowego Wspólną Polityką Rolną, kiedy to koszty działalnoĞci operacyj-nej na poziomie Ğrednio grupowym były finansowane nie tylko przychodami ze zbycia produktów, ale dopłatami budĪetowymi.
Przebieg krzywej stopy subsydiowania Ğwiadczy o wzrastającym uzaleĪ-nieniu efektywnoĞci na poziomie finansowym od wsparcia budĪetowego, a za-razem wraĪliwoĞci na wahania tego parametru w grupie gospodarstw prywat-nych. W latach 2002-2008 udział dopłat w przychodach ogółem systematycznie wzrastał, jednak dopiero od integracji Polski z UE obserwowany jest znaczny skok znaczenia dopłat dla poziomu przychodów ogółem (wykres 27). W latach 2009-2010 nastąpi wzrost stopy subsydiowania, co warunkowane bĊdzie depre-cjacją złotego wzglĊdem euro oraz poziomem dopłat wyraĪonych w euro w ra-mach mechanizmu dochodzenia do pełnych płatnoĞci po 2013 roku.
Wykres 27 Stopa subsydiowania w przedsiĊbiorstwach prywatnych i jednoosobowych spółek
Skarbu PaĔstwa w latach 1995-2008
8,9
gospodarstwa prywatne jednoosobowe spółki Skarbu Pastwa
ródło: opracowanie własne.
UzaleĪnienie kreowania ekonomicznej wartoĞci dodanej od zdolnoĞci po-zyskiwania Ğrodków budĪetowych moĪe byü jednak strategią krótkotrwałą, zwłaszcza w grupie gospodarstw opierających swój byt i funkcjonowanie jedy-nie lub główjedy-nie na pozyskaniu dopłat. W dalszej perspektywie oczekiwana jest bowiem zmiana zasad Wspólnej Polityki Rolnej i najprawdopodobniej ograni-czenie subwencjonowania rolnictwa po 2013 roku.
W przypadku spółek paĔstwowych dopłaty i subwencje odgrywały znaczną rolĊ juĪ w okresie przedakcesyjnym. Ogromne znaczenie miały zwłaszcza uzyski-wane płatnoĞci w ramach wspierania postĊpu biologicznego w produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej. Ich udział w przychodach ogółem kształtował siĊ od prawie 5,5%
w latach 1995-1998, 4,8% w latach 1999-2000 do prawie 3,7% w latach 2001- -2003. Wsparcie budĪetowe miało olbrzymi wpływ na wyniki finansowe tej grupy, gdyĪ jedynie w latach 1995-1996 oraz 2004-2005 jednoosobowe spółki charaktery-zowały siĊ wskaĨnikiem opłacalnoĞü sprzedaĪy powyĪej 100% (wykres 28).
Wykres 28 OpłacalnoĞü sprzedaĪy i działalnoĞci gospodarczej w jednoosobowych spółkach
Skarbu PaĔstwa w latach 1995-2008
93,8 95,0
opłacalno sprzeday opłacalno działalnoci gospodarczej
ródło: opracowanie własne.
Integracja z UE przyniosła równieĪ zmiany w zakresie dotowania spółek paĔstwowych. Ograniczenie moĪliwoĞci korzystania z dopłat o charakterze in-westycyjnym, jak równieĪ subwencjonowania postĊpu biologicznego doprowa-dziło do sytuacji, w której udział dopłat w przychodach ogółem tej grupy stał
siĊ niĪszy niĪ w jednostkach prywatnych (w 2008 r. róĪnica wynosiła prawie 3 p.p.). Spółki Skarbu PaĔstwa, uznane za strategiczne z punktu widzenia inte-resu narodowego od integracji z UE nie mogą liczyü na wparcie prowadzonych działaĔ w ramach prac hodowlanych zarówno w produkcji roĞlinnej, jak i zwie-rzĊcej. Od 2008 r. wiĊkszoĞü dopłat realizowanych w ramach współfinansowa-nia wdraĪawspółfinansowa-nia postĊpu biologicznego została bowiem zawieszona, jako „wyga-szanie” pomocy stosowanej przed akcesją do UE.
Jedynym działaniem finansowanym z budĪetu krajowego mającym bez-poĞrednie przełoĪenie na wyniki przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych oprócz wymienionych wczeĞniej kredytów preferencyjnych był zwrot akcyzy do paliwa rolniczego. W strukturze łącznego wsparcia budĪetowego w 2008 r. pozycja ta w grupach spółek stanowiła nieco ponad 7% i ponad 5% w gospodarstw osób fizycznych. Było to jednak najwaĪniejsze wartoĞciowo wsparcie ze Ğrodków krajowych (wykres 29), gdyĪ we wszystkich badanych grupach gospodarstw w systemie wsparcia dominowały podstawowe dopłaty obszarowe i uzupełnia-jące tym tzw. płatnoĞü zwierzĊca do trwałych uĪytków zielonych, finansowane głównie ze Ğrodków unijnych. OsiągnĊły one jednak bardzo zbliĪony udział w strukturze wsparcia w poszczególnych grupach jednostek i nie były czynni-kiem róĪnicującym miĊdzygrupowo poziom subsydiowania gospodarstw.
Wykres 29 Struktura dopłat budĪetowych uzyskanych w 2008 r. w podziale
na grupy przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych
67,9
dopłaty podstawowe i uzupełniające ONW
cukrowa zwrot akcyzy za paliwo
dopłata do materiału siewnego dopłaty o charakterze inwestycyjnym
inne rolnoĞrodowiskowe
ródło: opracowanie własne.
Analizując dopłaty, naleĪy zauwaĪyü, Īe waĪną rolĊ odgrywała, tzw. płat-noĞü cukrowa wprowadzona w momencie reformy unijnego rynku cukru (od 2006 r.). Przypisanie kwoty wsparcia plantatorom w zaleĪnoĞci od limitu pro-dukcji, a nie podzielenie na krajową powierzchniĊ referencyjną uĪytków rol-nych miało niewątpliwie korzystny wpływ na poziom transferów budĪetowych do wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, zwłaszcza jednoosobowych spół-ek Skarbu PaĔstwa. Badając strukturĊ płatnoĞci, naleĪy jednoczeĞnie podkre-Ğliü bardzo niski udział wsparcia wyrównujący koszty wynikające z połoĪenia uprawianej ziemi na terenie o mniej sprzyjających warunkach gospodarowania (ONW). MoĪna to czĊĞciowo tłumaczyü mechanizmem modulacji polegają-cym na ograniczaniu stawki dopłaty na 1 ha wraz z wzrostem obszaru gospo-darstwa (powyĪej 50 ha) oraz wysokim udziałem dopłat z pozostałych tytu-łów113. Zaskakiwaü moĪe równieĪ niski udział Ğrodków unijnych z działaĔ ma-jących na celu bezpoĞrednie wspieranie inwestycji. Tutaj jednak zadziałał me-chanizm ksiĊgowego ich rozliczania, polegający na uwzglĊdnianiu tylko tej czĊĞü dopłat jako bezpoĞrednio zwiĊkszającej poziom zysku, która odpowiada naliczonej amortyzacji. Udział dopłat inwestycyjnych uzaleĪniony był od prze-widywanego okresu całkowitego umorzenia Ğrodków trwałych sfinansowanych z wykorzystaniem Ğrodków unijnych i wielkoĞci pozyskanego wsparcia inwe-stycyjnego. Niemniej jednak grupą, która w najwiĊkszym stopniu po integracji z UE korzystała z dofinansowania nabycia Ğrodków trwałych, a zarazem w naj-wiĊkszym stopniu przekładało siĊ to na jej wyniki finansowe, były gospodar-stwa osób fizycznych z majątkiem zakupionym.
Na uwagĊ zasługuje równieĪ pozycja płatnoĞci rolnoĞrodowiskowych, bĊ-dących czwartą pozycją pod wzglĊdem wielkoĞci strumienia wsparcia budĪeto-wego w badanej zbiorowoĞci. Gospodarstwa wielkoobszarowe korzystały w znacznej czĊĞci z tych programów, zwłaszcza działaĔ ukierunkowanych na ochronĊ gleb i wód. W latach 2006-2008 obserwowano progres zarówno w iloĞci przedsiĊbiorstw realizujących program rolnoĞrodowiskowy, jak równieĪ pod wzglĊdem znaczenia dopłat z tego tytułu w strumieniu płatnoĞci budĪetowych.
Z2007 r. co czwarte badane gospodarstwo wielkoobszarowe przestrzegało ponad standardowo wymagaĔ prawnych w zakresie ochrony Ğrodowiska, natomiast Z2008 r. wiĊcej niĪ jedna trzecia łącznej próby (wykres 30).
Oznacza to, Īe znaczna czĊĞü duĪych obszarowo i ekonomicznie jednostek prowadzących działalnoĞü rolniczą realizuje cele ekonomiczne respektując
113 K. Czapiewski, G. NiewĊgłowska, M. Stolbova, Obszary o niekorzystnym gospodarowaniu w rolnictwie. Stan obecny i wnioski na przyszło, Raport PW nr 95, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2008.
kie normy w zakresie oddziaływania na Ğrodowisko i realizują zadania ukierun-kowane na zachowanie zasobów naturalnych. MoĪliwoĞci uzyskania odpowied-nich wyników ekonomiczno-finansowych w rolnictwie uwarunkowane jest od pewnej skali działalnoĞci, a dopiero spełnienie tego warunku przy prorynkowym nastawieniu działalnoĞci pozwala uzyskaü wysoką efektywnoĞü Ğrodowisko-wą114. W jednostkach wielkoobszarowych wiĊkszą uwagĊ przywiązuje siĊ do bilansowania składników pokarmowych i substancji organicznej gleby, traktu-jąc pojawiające siĊ straty jako koszty i utracone korzyĞci. W ten sposób łatwiej takim jednostkom było spełniaü wymagania programu rolnoĞrodowiskowego i aplikowaü o wparcie budĪetowe na ten cel.
Wykres 30 Udział przedsiĊbiorstw realizujących program rolnoĞrodowiskowy w 2008 r. (%)
31,6
ródło: opracowanie własne.
Kolejnym noĞnikiem wartoĞci przedsiĊbiorstwa jest koszt zainwestowa-nego kapitału. Jego wysokoĞü uzaleĪniona jest od jego struktury, jak równieĪ elementów otoczenia makroekonomicznego wyznaczającego opłatĊ tej jego czĊĞci, która przypada na zobowiązania odsetkowe. BezpoĞrednie porównanie rentownoĞci kapitału własnego z rentownoĞcią obligacji Skarbu PaĔstwa (przy-bliĪoną miarą kosztu kapitału własnego jako stopy zwrotu z moĪliwoĞci jego alternatywnego zastosowania), daje przybliĪony obraz pozwalający okreĞliü efektywnoĞü ekonomiczną. Wzajemne relacje, w których poziom nadwyĪki fi-nansowej uzyskanej na jednostkĊ kapitału własnego przewaĪa nad rentownoĞcią
114 W. Wrzaszcz, Z bada nad rolnictwem społecznie zrównowa onym (7). Bilans nawozo-wy oraz bilans substancji organicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych, Raport PW nr 129, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2009.
obligacji pozwalają okreĞliü okresy i grupy jednostek z oczekiwaną efektywno-Ğcią pozwalającą na tworzenie dodatkowej wartoĞci ekonomicznej. Biorąc pod uwagĊ te aspekty i wykorzystując to jako najprostszy wskaĨnik zawĊĪający pole badaĔ stwierdzono, Īe do 2003 r. Ğrednie wartoĞci wskaĨników jednoznacznie okreĞlają brak moĪliwoĞci uzyskania zysku ekonomicznego (wykres 31).
Wykres 31 RentownoĞü kapitału własnego na tle rentownoĞci bonów skarbowych
w grupie jednostek prywatnych w latach 1995-2008
6,5
1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
%
rentownoĞü 52-tygodniowych bonów skarbowych
rentownoĞü kapitału własnego
ródło: opracowanie własne.
W latach 1995-1997, 2000 i 2002 pomimo Īe opłacalnoĞü działalnoĞci gospodarczej przekraczała 100% i jednostki generowały zyski finansowe, nie-uwzglĊdniając zmiany wyceny wartoĞci ziemi, rentownoĞü kapitału własnego, czyli inwestowanie w przedsiĊbiorstwo wielkoobszarowe, przynosiło znacznie niĪszą stopĊ zwrotu niĪ inwestycje w bezpieczne instrumenty na rynku kapita-łowym (rentownoĞü 52-tygodniowych bonów skarbowych). Tworzenie ekono-micznej wartoĞci dodanej w badanej zbiorowoĞci jednostek prywatnych naleĪy-ło oczekiwaü w latach 2003-2008. Zaobserwowana róĪnica w latach 2004-2007, była na tyle wysoka, Īe bez dalszych szczegółowych analiz moĪemy jedno-znacznie stwierdziü, Īe zbiorowoĞü ta kreowała dodatkową wartoĞü dla właĞci-cieli. W 2008 r. Ğrednio róĪnica wynosiła jednak tylko 2,1 p.p., tak wiĊc ren-townoĞü kapitału własnego niekoniecznie zrównowaĪyła jego koszt.
Porównanie wskaĨników rentownoĞci kapitału własnego i bonów skar-bowych dla grupy jednoososkar-bowych spółek Skarbu PaĔstwa wskazują jedynie
lata 2004-2005 i 2007 jako okresy, kiedy grupa ta Ğrednio mogła tworzyü do-datkową wartoĞü ekonomiczną (wykres 32). Pod wzglĊdem sprawnoĞci ekono-micznej gospodarstwom prywatnym (spółkom i gospodarstwom osób fizycz-nych) w sposób bardzo wyraĨny ustĊpują wiĊc jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa. Wprawdzie jako spółki kapitałowe zobowiązane są one podobnie jak jednostki prywatne do maksymalizowania zysku, jednoczeĞnie jednak realizują cele społeczne waĪne z punktu widzenia całego rolnictwa. Nie moĪna wiĊc stwierdziü, na ile koszty związane z działalnoĞcią ukierunkowaną na postĊp bio-logiczny lub generowanie dodatnich efektów dla Ğrodowiska naturalnego i lo-kalnego obciąĪały ich działalnoĞü gospodarczą, niemniej nie były one wyrów-nywane wyĪszym wsparciem budĪetowym, a wrĊcz odwrotnie, jako najwiĊksze przedsiĊbiorstwa stwierdzono bowiem niĪszy poziom ich subwencjonowania.
Wykres 32 RentownoĞü kapitału własnego na tle rentownoĞci bonów
skarbowych w jednoosobowych spółkach Skarbu PaĔstwa w latach 1995-2008
26,2
2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1998 1997 1996 1995
%
rentownoĞü 52-tygodniowych bonów skarbowych
rentownoĞü kapitału własnego
ródło: opracowanie własne.
Jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa były grupą w latach 2007-2008 o jed-nym z najwyĪszej relacji wartoĞci dodanej do przychodów ogółem (wykres 33).
WartoĞü dodana rozumiana jako suma zysku lub straty netto, amortyzacji, podatków, opłat zaliczanych w koszty operacyjne, odsetek, czynszów, wynagro-dzeĔ wraz ze Ğwiadczeniami dla pracowników oraz obowiązkowych obciąĪeĔ wyniku finansowego jest miarą społecznej efektywnoĞci ekonomicznej
przedsiĊ-biorstwa. OkreĞla bowiem poziom nadwyĪki ekonomicznej przed dokonaniem opłaty obcych (pochodzących z poza gospodarstwa) czynników produkcji.
Wykres 33 WskaĨnik wartoĞci dodanej w latach 2007-2008 r. w podziale
na grupy przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych.
40,7
ródło: obliczenia własne na podstawie [Kulawik 2007]