3. Wyniki empiryczne
3.3. Kapitał zastosowany oraz wska niki płynnoci
We wszystkich grupach badanych jednostek wskaĨnik stopy inwestowania w latach 2004-2008 wskazuje na znaczne poszerzanie posiadanego potencjału produkcyjnego. Powszechna jest opinia, Īe głównym motorem napĊdowym inwe-stycji w rolnictwie w tym okresie, a zwłaszcza w przedsiĊbiorstwach rolnych było współfinansowanie zakupu Ğrodków trwałych z funduszy unijnych. Okazuje siĊ jednak, Īe z wyjątkiem gospodarstw osób fizycznych z majątkiem zakupionym, Ğrodki budĪetowe o charakterze celowym pozyskane jako zwrot czĊĞci kosztów kwalifikowanych poniesionych w ramach nabycia aktywów trwałych, stanowiły w 2008 r. jedynie margines w strukturze finansowania inwestycji (tabela 10).
Pomijając zakup ziemi rolniczej (stopa inwestowania bez zakupu ziemi), na nabycie której przedsiĊbiorcy nie mogli korzystaü ze Ğrodków unijnych, wiĊk-szoĞü pozostałych nakładów mogła zostaü współfinansowana od 40% do 60% ze Ğrodków budĪetowych. Niski udział dotacji pomimo uruchomienia kolejnych transz Ğrodków w ramach nowej perspektywy finansowej (PROW na lata 2007- -2013)102 w 2008 r., wynikał z modulacji (górny pułap współfinansowania inwe-stycji w przeliczeniu na gospodarstwo, który wynosił 300 tys. zł) oraz wprowa-dzenia okresu karencji dla uprzednich beneficjentów wsparcia i dostĊpnoĞci Ğrodków. Program unijny pomimo niskiego udziału w finansowaniu nakładów,
102 Ustawa z dnia 7 marca 2007 r., Wspieranie rozwoju obszarów wiejskich z udziałem Ğrodków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz.U. 07.64.427).
był niewątpliwie czynnikiem motywującym do zakupu Ğrodków trwałych przez przedsiĊbiorstwa wielkoobszarowe.
Tabela 10 Nakłady inwestycyjne dokonane w 2008 r. oraz Ĩródła ich finansowania
Spółki Gospodarstwa osób
fizycznych z majątkiem: prywatne z majątkiem:
Wyszczególnienie
zakupionym dzierĪawionym zakupionym dzierĪawionym Skarbu PaĔstwa Nakłady inwestycyjne w tys.
zł na przedsiĊbiorstwo 360,3 532,1 1308,9 1091,1 2317,1 Stopa inwestowania a (%) 263 312 344 212 177 Stopa inwestowania bez
zakupu ziemi b (%) 241 291 303 143 177 Udział w finansowaniu
inwestycji (%):
-kredytów preferencyjnych 31,9 14,8 13,0 26,2 0,0 -kredytów komercyjnych 4,1 1,3 12,4 14,0 1,3 -Ğrodków unijnych c 7,4 2,8 3,5 1,6 0,0 Umorzenie Ğrodków
trwałych d (%) 30,9 30,0 37,5 51,3 44,2
a pomnoĪony przez 100 iloraz sumy nakładów poniesionych na remonty i modernizacjĊ oraz zakup Ğrodków trwałych zarówno nowych jak i uĪywanych, do wartoĞci amortyzacji,
b pominiĊto nakłady na zakup ziemi i wykup ziemi dzierĪawionej, c ujĊto Ğrodki finansowe pozyskane z unijnych funduszy inwestycyjnych,
d relacja sumy dotychczasowych odpisów amortyzacyjnych (umorzeĔ) do wartoĞci Ğrodków trwałych brutto (bez ziemi).
ródło: obliczenia własne.
Głównych przyczyn wzrostu inwestowania w tej grupie naleĪy jednak upa-trywaü w nastĊpujących czynnikach:
• w znacznej poprawie wyników finansowych w 2007 r., tj. w okresie bezpo-Ğrednio poprzedzającym proces decyzyjny dotyczący inwestowania i optymi-stycznych prognozach zakładających kontynuacjĊ zjawiska poprawy koniunk-tury (pojawienie siĊ długoterminowego trendu wzrostowego),
• ograniczeniu ryzyka operacyjnego dziĊki przewidywalnoĞci czĊĞci uzyskiwa-nych wpływów w postaci wsparcia budĪetowego niezaleĪnego od iloĞci i in-tensywnoĞci produkcji: dopłaty bezpoĞrednie, wsparcia obszarów o nieko-rzystnych warunkach gospodarowania (ONW), subwencje tytułem realizacji programów rolnoĞrodowiskowych,
• przepływach finansowych i poziomie wolnej gotówki. PrzesuniĊcia w czasie wypłaty subwencji naleĪnych w 2007 r. na pierwsze półrocze 2008 r., kumu-lowało Ğrodki w tym okresie pozwalając na realizacjĊ inwestycji,
• we wzroĞcie cen ziemi rolnej, co zachĊcało do nabywania dzierĪawionego czynnika produkcji,
• umacnianiu siĊ waluty krajowej głównie wzglĊdem euro i dolara w trzech pierw-szych kwartałach roku sprawiało, Īe importowane maszyny i urządzenia stawały siĊ bardziej dostĊpne i oferowane na korzystniejszych warunkach finansowych.
NaleĪy jednoczeĞnie podkreĞliü relatywnie duĪy udział kredytów prefe-rencyjnych (dotowanych z budĪetu paĔstwa) w finansowaniu inwestycji w spół-kach z przewagą z majątku dzierĪawionego oraz osób fizycznych z majątkiem w przewadze zakupionym. Statystycznie wyĪszy udział wĞród pierwszych wy-nikał z finansowania kredytami preferencyjnymi wykupu majątku z Zasobu Skarbu PaĔstwa i wysokiego poziomu Ğrodków przeznaczanych na ten cel, na-tomiast w gospodarstwach osób fizycznych z dostĊpnoĞci kapitału. Kredyty pre-ferencyjne w 2008 r. miały waĪne znaczenie dla inwestowania w Ğrodki trwałe równieĪ w pozostałych grupach gospodarstw prywatnych, stanowiąc Ĩródło ta-niego kapitału. Biorąc pod uwagĊ znaczenie preferencyjnych kredytów inwesty-cyjnych, przedłuĪenie moĪliwoĞci stosowania dofinansowania kosztów ich ob-sługi ze Ğrodków krajowych (działania krajowego) powinno staü siĊ jednym z priorytetów unijnej polityki rolnej naszego PaĔstwa.
Poziom zaciągniĊtych kredytów komercyjnych, a zarazem udział kapitału własnego w finansowaniu inwestycji wskazuje na znaczne reinwestowanie zysków właĞcicieli w gospodarstwach, a jednoczeĞnie na ostroĪną politykĊ w za-kresie kształtowania struktury finansowania aktywów. Najbardziej zachowawczą politykĊ w tym zakresie prowadziły jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa, które niemal w całoĞci finansowały nakłady inwestycyjne kapitałem własnym.
Prywatne przedsiĊbiorstwa rolne jako zbiorowoĞü w latach 1995-2008 systematycznie powiĊkszały udział kapitału własnego słuĪącego do finansowa-nia aktywów bilansowych (wykres 21).
W pierwszych latach przekształceĔ własnoĞciowych było to naturalnym nastĊpstwem wysokiej inflacji i kosztu obsługi kredytów oraz poĪyczek komer-cyjnych. Wypracowany zysk był wiĊc w pierwszej kolejnoĞci przeznaczany na ograniczenie zobowiązaĔ o charakterze odsetkowym. Od 2002 do 2004 r. od-czuwalna była poprawa wyników finansowych badanej zbiorowoĞci pozwalają-ca na akumulacjĊ kapitału własnego w przedsiĊbiorstwach, równieĪ dziĊki ograniczaniu tempa inwestycji. Wzrost udziału kapitału własnego w pó Ĩniej-szym okresie był kontynuowany pomimo przyspieszenia tempa nabywania ak-tywów trwałych i rosnącego zapotrzebowania na kapitał, a sprawiły to wyniki finansowe gospodarstw i poprawa postrzegania przyszłoĞci przez ich właĞcicieli pozwalająca na dalsze reinwestowanie zysków.
Wykres 21 Udział kapitału własnego w finansowaniu aktywów bilansowych w jednostkach prywatnych103 oraz w jednoosobowych spółkach Skarbu PaĔstwa (lata 1995-2008)
73,4 71,8 71,5 68,3
78,1 73,5 79,5
71,7
79,3 80,2 81,2 80,0 72,0 73,5
63,5
32,9
58,3
64,2 65,7 54,7 59,7
50,9 41,1 40,3
26,5 34,9 38,9
35,7
2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 udział kapitału własnego w jednoosobowych spółkach Skarbu PaĔstwa
udział kapitału własnego w jednostkach prywatnych
Liniowy (udział kapitału własnego w jednostkach prywatnych) ródło: obliczenia własne.
Badane grupy gospodarstw charakteryzowały siĊ nieco odmienną struktu-rą pasywów (kapitału zastosowanego), czyli Ĩródłami finansowania łącznie ma-jątku bilansowego (tabela 11). W strukturze pasywów wszystkich grup przewa-Īały Ğrodki własne, przy czym w gospodarstwach osób fizycznych i spółkach paĔstwowych udział ten był statystycznie wyĪszy niĪ w spółkach prywatnych.
O bezpieczeĔstwie finansowym obok kapitału własnego decydował równieĪ udział rezerw i zobowiązaĔ długoterminowych104. Spółki prywatne z majątkiem dzierĪawionym i zakupionym odznaczały siĊ na tle całej zbiorowoĞci znacznie wyĪszym udziałem tej grupy kapitałów.
Gospodarstwa osób fizycznych preferowały gotówkowy system rozlicze-nia transakcji z natychmiastową regulacją zobowiązaĔ i naleĪnoĞci. W ich przy-padku udział kredytu kupieckiego, ale równieĪ kredytów krótkoterminowych (zwłaszcza na koniec roku), był bardzo nikły. Spółki prywatne głównie z
103 Udział kapitału własnego w finansowaniu aktywów bilansowych w jednostkach prywatnych w latach 1995-2008 wykazywał trend wzrostowy o charakterze liniowym. Funkcja trendu miała wzór: udział kapitału własnego=25,519 (2,977)+2,952 (0,349)*Rok; przy R2=0,86. W jednost-kach prywatnych udział kapitału własnego ulegał wiĊc zwiĊkszaniu Ğrednio o 2,952 punktu pro-centowego rocznie.
104 Kapitał własny i obcy długoterminowy tworzą kapitał stały – szerzej rozdział 2.2 niniej-szego opracowania.
kiem dzierĪawionym i paĔstwowe (zwłaszcza duĪe jednostki), w wiĊkszym za-kresie korzystały z tej formy finansowania aktywów przerzucając na dostawców koszty finansowania własnej działalnoĞci. Taka strategia przynosiła jednak nie-kiedy wyĪsze koszty nabycia Ğrodków produkcji lub niĪsze od potencjalnej ceny zbywanych dóbr. W tych grupach udział kredytu kupieckiego, podobnie jak kre-dytu krótkoterminowego wskazuje, Īe stanowiły one równieĪ tylko uzupełnie-nie kapitału trwałego (własnego i zobowiązaĔ długoterminowych), a nie główne Ĩródło kapitału zastosowanego. ĩadna z badanych grup nie prowadziła wiĊc agresywnej polityki finansowania działalnoĞci gospodarczej, najbardziej kon-serwatywną (bezpieczną) jej odmianą odznaczały siĊ gospodarstwa osób fi-zycznych, natomiast odwaĪną spółki prywatne z majątkiem dzierĪawionym.
Tabela 11 Struktura pasywów w 2008 roku
w podziale na grupy analizowanych przedsiĊbiorstw
Spółki Gospodarstwa osób
fizycznych z majątkiem: prywatne z majątkiem:
Wyszczególnienie
zakupionym dzierĪawionym zakupionym dzierĪawionym Skarbu PaĔstwa Łącznie kapitał bilansowy
(tys. zł), w tym: 5008,6 4038,0 11618,9 7331,4 29661,8 kapitał własny (%) 80,0 83,4 60,9 50,6 80,0 rezerwy i zobowiązania
długoterminowe (%) 16,0 10,7 24,4 26,8 5,6 kredyty krótkoterm. (%) 1,1 3,6 8,7 6,3 3,6 pozostałe zobowiązania
krótkoterminowe (%) 2,9 2,2 6,0 16,2 10,7
ródło: opracowanie własne.
ZapowiedĨ kryzysu gospodarczego i ograniczenia dostĊpu do kredytów i poĪyczek nie zmniejszyły wzrostu dynamiki zobowiązaĔ długoterminowych odsetkowych o charakterze bilansowym (tabela 12). Za wyjątkiem gospo-darstw osób fizycznych z majątkiem zakupionym, we wszystkich grupach nadal utrzymywała siĊ tendencja do pozyskiwania bezpiecznego z punktu wi-dzenia terminu spłaty kapitału obcego słuĪącego do finansowania inwestycji.
Konsekwencją zróĪnicowanej struktury kapitału zainwestowanego i zasto-sowanego były odmienne wskaĨniki płynnoĞci finansowej (wykres 22). Oceniając zdolnoĞü do regulowania zobowiązaĔ w układzie statycznym, tj. na podstawie relacji składników bilansowych (wskaĨnik płynnoĞci), naleĪy stwierdziü, Īe w latach 2007-2008 wszystkie grupy odznaczały siĊ bardzo wysokim przyrostem wskaĨnika bezpieczeĔstwa wypłacalnoĞci. Przyrost ten spowodował sytuacjĊ, w której we wszystkich grupach jednostek kapitał trwały (kapitał stały
skorygo-wany o wartoĞü aktywów trwałych) przewaĪał wielokrotnie (za wyjątkiem go-spodarstw osób fizycznych z majątkiem zakupionym) nad wielkoĞcią zapotrze-bowania na bezgotówkowy kapitał pracujący brutto.
Tabela 12 Dynamika zmiany zobowiązaĔ długoterminowych o charakterze bilansowym w analizowanych gospodarstwach w latach 2004-2008
Porównywane okresy (iloraz*100) Forma prawna
gospodarstwa Forma własnoĞci
- z majątkiem: 2005/2004 2006/2005 2007/2006 2008/2007 zakupionym 105,6 101,2 74,1 88,9 Gospodarstwa
osób fizycznych dzierĪawionym 134,6 106,2 122,7 130,5 zakupionym 109,5 66,7 130,4 122,2 dzierĪawionym 141,3 118,0 115,0 129,0 Spółki
Skarbu PaĔstwa 145,6 136,2 111,2 144,2 Łącznie przedsiĊbiorstwa 144,2 145,6 136,2 113,4
ródło: opracowanie własne.
Restrykcyjna strategia kształtowania kapitałów była spowodowana ogra-niczeniem dostĊpnoĞci do krótkoterminowych kredytów preferencyjnych (pozo-stały kredyty klĊskowe i moĪliwoĞü prolongowania dotychczas zaciągniĊtych zobowiązaĔ), pogorszenie koniunktury na krajowym i miĊdzynarodowym rynku ĪywnoĞciowym, wzrostu ryzyka po stronie kredytobiorców i kredytodawców jako naturalne nastĊpstwo Ğwiatowego kryzysu finansowego.
NiepewnoĞü co do przyszłych warunków gospodarowania była jednym z czynników sprawczych wzrostu awersji do ryzyka finansowego w badanej zbio-rowoĞci. JednoczeĞnie naleĪy podkreĞliü, Īe inaczej przedstawiała siĊ sytuacja przedsiĊbiorstw rolnych pod wzglĊdem finansowego odtwarzania nakładów w ujĊ-ciu dynamicznym. WskaĨnik zaangaĪowania kapitału trwałego, czyli stopieĔ po-krycia kosztów bieĪącej działalnoĞci kapitałem trwałym w latach 2007-2008, uległ poprawie jedynie w grupie gospodarstw osób fizycznych i spółkach prywatnych z majątkiem zakupionym. W pozostałych jednostkach wzrost kosztów działalnoĞci wywołany był głównie wzrostem cen nawozów, noĞników energii, Ğrodków ochny roĞlin i pasz. Pogorszenie poziomu pokrycia kosztów działalnoĞci w okresie ro-ku bilansowego kapitałem trwałym, czyli bezpiecznym z punktu widzenia terminu zapadalnoĞci, nie Ğwiadczy o pojawiających siĊ powaĪnych zagroĪeniach dla funk-cjonowania badanej zbiorowoĞci, zwłaszcza w sferze wypłacalnoĞci finansowej.
Sytuacja, w której kapitał własny i obcy o długim terminie wymagalnoĞci spłaty słuĪy do sfinansowania od 40% (spółki z majątkiem dzierĪawionym) do prawie
70% (gospodarstwa osób fizycznych z majątkiem dzierĪawionym) kosztów dzia-łalnoĞci gospodarczej Ğwiadczy o bardzo bezpiecznej strukturze kapitałów zasto-sowanych i zainwestowanych. Pogorszenie siĊ stopnia zaangaĪowania kapitału by-ło jednak oznaką pogorszenia opłacalnoĞci prowadzonej działalnoĞci na wskutek zmniejszenia wartoĞci uzyskanego zysku finansowego i zatrzymanego w gospodar-stwie. Dalszy wzrost kosztów działalnoĞci moĪe jednak stanowiü zagroĪenie dla wyników finansowych i płynnoĞci długoterminowej zwłaszcza gospodarstw funk-cjonujących w formie spółek prywatnych.
Wykres 22 WskaĨniki oceny bezpieczeĔstwa finansowego
analizowanych przedsiĊbiorstw w latach 2007-2008
48,9 StopieĔ zaangaĪowania kapitału trwałego w 2008 r.
StopieĔ zaangaĪowania kapitału trwałego w 2007 r.
WskaĨnik płynnoĞci w 2008 r.
WskaĨnik płynnoĞci w 2007 r.
ródło: obliczenia własne.