Człowiek jest istotą, która zadaje pytania ontologiczne (dotyczące włas- nego bytu) oraz egzystencjalne (dotyczące własnego bycia) i w ciągu swego życia poszukuje na nie odpowiedzi. Problematyka człowieka jako „osoby ludzkiej” często jest podejmowana we współczesnych rozważaniach filozo-ficznych, psychologicznych i pedagogicznych8. Egzystencjalistyczne spoj-rzenie na osobę uwrażliwia na kwestie związane z egzystencją (istnieniem).
Pojęcie „egzystencja”, od ex-sistere, oznaczającego stawać się, wyłaniać się, koncentruje uwagę na wewnętrznym świecie człowieka oraz jego kontek-stach: rzeczywistości innych ludzi, świecie rzeczy, subiektywnych przeży-ciach9. Wśród atrybutów ludzkiej egzystencji najczęściej wymieniane są:
przestrzenność, czasowość, cielesność, relacyjność (koegzystencja), nastrój, wolność, świadomość, autentyczność10. Ujawniają one złożoność, wielowy-miarowość i tajemniczość natury człowieka, która oprócz dymensji fizycz- nej i psychicznej obejmuje także duchowość11. Duchowość wiąże się ze sferą pragnień, obaw, nadziei, pytań dotyczących egzystencji i jej sensu, odwagi, wytrwałości, spełnienia12. Człowiek nie tylko pyta o swoje życie, ale też chce zrozumieć swój byt i dąży do rozpoznania tego, co sensowne, tzn. co jest wykonalne, możliwe, właściwe, cenne, by móc afirmować życie, pomimo zagrażającego mu niebytu, cierpienia, pustki. Poszukiwanie sensu życia jest podstawową potrzebą duchową, a jego realizacja – wyrazem duchowej kon-dycji człowieka. Poczucie (subiektywny stan psychiczny) sensu życia wiąże się z: dążeniem do zrozumienia doświadczeń życiowych (tłumaczenie, obja-śnianie, interpretacja), motywacją (uznanie wartości, wybór celów, zaanga-żowanie), uczuciami (poczucie satysfakcji, spełnienia)13.
______________
8 Por. J.A. Prokopski, Egzystencja i tragizm. Dialektyka ludzkiej skończoności. Krytyka nowo-żytnej i współczesnej myśli egzystencjalistycznej, Kęty 2007; H. Gasiul, Psychologia osobowości.
Nurty, teorie, koncepcje, Warszawa 2006; T. Borowska, Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji, Warszawa 1998.
9 Ibidem.
10 J.A. Prokopski, Egzystencja i tragizm…, op.cit.; C.S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, Warszawa 1990.
11 Wyjątkowe znaczenie duchowego wymiaru człowieka omawiają m.in. przedstawiciele egzystencjalnej psychologii osobowości: L. Binswanger, M. Boss, V. Frankl, G. Marcel, R. May, E. Minkowski, P. Tillich, A. Läangle. Por. H. Gasiul, Psychologia osobowości, op.cit.; P. Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Warszawa 2003.
12 Por. E. Ryś, Sens życia w perspektywie transcendencji, w: A. Bartkowiak (red.), Sens życia w teorii i badaniach, Leszno 2013.
13 Por. D. Krok, Jak mierzyć sens życia w psychologii? Wielowymiarowe podejście do metod po-miaru, w: A. Bartkowiak (red.), Sens życia…, op.cit.
Zainteresowanie autonomią duchowej egzystencji człowieka oraz cier-pieniem związanym z nieradzeniem sobie z ludzkimi sprawami znalazło odzwierciedlenie w stworzonej przez Viktora E. Frankla (psychiatry, neuro-loga) logoterapii (psychoterapeutyczne uświadomienie logosu, czyli uświa-domienie sensu i wartości) i analizie egzystencjalnej (psychoterapeutyczne uprzytomnienie sobie wolności i odpowiedzialności), a następnie w stano-wiskach jego kontynuatorów14.
Logoterapia V.E. Frankla opiera się na trzech koncepcjach: wolnej woli, woli sensu, sensu życia15. Wolna wola oznacza możliwość zajęcia postawy wobec sytuacji, w jakiej człowiek się znajduje (zarówno wobec warunków somatycznych, jak i psychicznych). „Przyjęcie postawy wobec fenomenów somatycznych i psychicznych oznacza konieczność wzniesienia się ponad nie i otwarcia na całkiem nowy wymiar – fenomenów noetycznych albo, mówiąc inaczej, wymiar noologiczny […] dotyczący sfery, w której uloko-wane są specyficzne ludzkie fenomeny”16. Dzięki wartościom i ideałom zawartym w sferze noologicznej człowiek znajduje punkt odniesienia dla oceny swojego działania w kontekście dobra17. Natura człowieka posiada wymiar noetyczny – duchowy (nie w sensie teologicznym), który sprawia, że jest istotą otwartą na rzeczywistość, zorientowaną „na coś lub kogoś
in-______________
14 Logoterapia jest pomocą człowiekowi, który doświadcza frustracji sensu (sens = logos), głosi bowiem, że podstawowym dążeniem człowieka jest znalezienie sensu życia. V.E. Frankl, Homo patiens, Warszawa 1998, s. 125.
15 V.E. Frankl, Wola sensu. Założenia i zastosowanie logoterapii, Warszawa 2010.
16 Ibidem, s. 29-30.
17 V.E. Frankl odwołuje się do teorii wartości Maxa Schelera. Według Schelera uniwersum wartości, rozumianych jako rzeczywistość jakości idealnych, posiada immanentną strukturę, która jest uporządkowana i tworzy obiektywną hierarchię wartości. M. Scheler, biorąc pod uwagę wysokość i substrat wartości, podzielił wartości na: 1) osobowe (osób) i 2) rzeczowe (rzeczy). Wśród wartości osobowych (które są wyższe od rzeczowych) wyróżnił: 1) wartości samej osoby i 2) wartości cnót, natomiast wśród wartości rzeczowych wyodrębnił: 1) wartości dóbr materialnych: przyjemnościowych, pożytkowych, 2) wartości dóbr witalnie wartościo-wych, 3) wartości dóbr „duchowych”, np. dobra kulturalne. Następnie uszeregował wartości według różnic między samymi jakościami wartościowymi w ten sposób, że najniżej znajdują się wartości hedonistyczne (szereg: przyjemność – nieprzyjemność). Są one dostępne i istnieją dla istot zmysłowo-cielesnych. Ponad wartościami hedonistycznymi są wartości witalne (sze-reg: szlachetność – prostackość). Nad nimi znajdują się wartości duchowe, które są dostępne niezależnie od sfery ciała i materialnego otoczenia, a uchwytne są w aktach duchowego czucia, duchowego wyróżniania wartości (preferencji), miłości i nienawiści. Wśród wartości ducho-wych wymienił: 1) wartości estetyczne (piękno, brzydota), 2) wartości moralne (prawe, nie-prawe), 3) wartości prawdy (czystego poznania). Ukoronowaniem hierarchii wartości są war-tości religijne, tego, co święte i nieświęte (grzeszne). M. Scheler przyjął, że warwar-tości duchowe i święte przysługują aktom wolnym. Zob. E. Ryś, Rozwój emocjonalny jako zagubiona kategoria edukacji aksjologicznej szkoły wyższej, w: J. Kostkiewicz (red.), Aksjologia w kształceniu pedagogów, Kraków 2008.
nego” niż on sam18. Otwartość ta wskazuje, że osobowa natura cechuje się zdolnością do transgresji i transcendencji, co w rozumieniu V.E. Frankla oznacza zbliżanie się do innych ludzi i wypełnianie sensów19. Wola sensu jest podstawowym dążeniem do odnalezienia i wypełnienia celu i sensu w życiu. Wypełnianie sensu dotyczy procesu podejmowania decyzji. Dążąc do wypełnienia sensu, człowiek doświadcza pewnego napięcia (między rzeczywistością a ideałami) związanego z podejmowaniem wyborów towa-rzyszących realizacji kierunku działania (napięcie związane z tym, kim jestem, a kim powinienem lub mógłbym być). „Człowiek żyje ideałami i wartościami, a jego egzystencja nie może być autentyczna, o ile nie prze-żywa się jej w kategoriach samotranscendencji”20. Intencjonalność działania wiąże się zatem z orientacją na sens (człowiek wykracza poza siebie ku sen-som, które są czymś innym niż on sam, „czymś więcej niż tylko zwykłym wyrażeniem Ja i jego projekcją”21; „sens to implikowane znaczenie”22) oraz z istotą, przed którą czuje się odpowiedzialny. Rollo May uważa, że inten-cjonalność jest strukturą nadającą sens doświadczeniu, gdyż dzięki temu, że decyduje, w jaki sposób osoba postrzega świat i którym obiektom nadaje znaczenie, staje się „pomostem” między jednostką a przedmiotem23. Inten-cjonalność wiąże się zawsze z indywidualnym rozumieniem własnej sytua-cji, które ujawnia się w dążeniu do tego, co dla osoby jest sensowne. Pojęcie to oznacza zarówno wiedzę danej osoby na temat rzeczywistości, jak też proces konstytuowania tej rzeczywistości. Człowiek jest zatem istotą, która intencjonalnie, zwracając się ku swojej egzystencji, troszczy się o swoje życie, a jeśli przestaje się o nie troszczyć, zatraca samego siebie. Intencjonalność pozwala na doświadczanie i rozwój własnej tożsamości oraz jej budowanie, gdyż jedną z jej właściwości, wynikającą z powiązania z wolą, jest ozna-czanie przyszłości i urzeczywistnianie tego, co ważne, w teraźniejszości („pojmuję – mogę – chcę – jestem”)24. Świadomość własnej odpowiedzialno-ści sprawia, że człowiek dokonuje wyborów i odpowiada za nie, „ale w osta-tecznym rachunku nigdy nie odpowiada sam przed sobą”25. Realizacja dą-żenia do sensu wymaga transcendencji i relacji z obiektywnie istniejącymi wartościami. Dzięki noologicznemu wymiarowi natury człowiek doświad-cza wolności w podejmowaniu decyzji i odpowiedzialności, która według
______________
18 V.E. Frankl, Wola sensu…, op.cit., s. 39.
19 Ibidem, s. 47.
20 Ibidem, s. 73.
21 Ibidem, s. 84.
22 Ibidem, s. 86.
23 R. May, Miłość i wola, Poznań 2011, s. 260.
24 Ibidem, s. 284.
25 V.E. Frankl, Bóg ukryty. W poszukiwaniu ostatecznego sensu, Warszawa 2012, s. 81.
V.E. Frankla pozwala na udzielanie „właściwej” odpowiedzi na dane pyta-nie i odczytapyta-nie „prawdziwego” sensu danej sytuacji26. Kiedy człowiek przestaje troszczyć się o realizację sensów, pojawia się cierpienie duchowe – bolesne odczucia np. w postaci poczucia winy, agresji, prowizorycznej po-stawy wobec życia27. Doświadczeniom tym towarzyszą nieprzyjemne i bole-sne stany frustracji, dlatego w celu ich zniwelowania podmiot może dążyć do przyjemności, władzy czy hipochondrycznego zainteresowania własnym zdrowiem28.
Stanowisko V.E. Frankla wiąże się z uznaniem, że każdy człowiek, nieza-leżnie od wieku i sytuacji, w jakiej się znajduje, ma swoje wyjątkowe powo-łanie czy misję, której celem jest wypełnienie konkretnego zadania29. Nie chodzi jednak tylko o to, aby pytać w ogóle o sens życia, ale o to, by uświa-domić sobie, że pytanie to wymaga własnej, indywidualnej odpowiedzi.
Pytanie o sens stawia człowiekowi samo życie, a on „musi na nie odpowie-dzieć, odpowiadając za swoje życie – musi na nie odpowieodpowie-dzieć, będąc odpowiedzialnym […], jest to […] »odpowiedź przez działanie«”30. Życie stawia każdemu pytania, a jedynym rozwiązaniem, rozumianym jako od-powiedź, jest odpowiedzialność za własną egzystencję31. Odkrycie pytania o sens odsłania specyfikę ludzkiego życia, która wiąże się m.in. z uświado-mieniem sobie skończoności własnej egzystencji wraz z problematycznością egzystencji: co można uczynić ze swoim życiem. Człowiek jest bytem, który jest świadomy, intencjonalny, odpowiedzialny, pozostaje w „intencjonalnej relacji z tym, co transcendentne”32.
Wewnętrzny rozwój osoby dokonuje się dzięki aktom transcendencji, czyli zdolności do wykorzystania potencjału pozwalającego na przekracza-nie warunków działania oraz poszerzania wewnętrznych, zewnętrznych i temporalnych granic własnego Ja. Jest to możliwe wtedy, gdy osoba: coraz lepiej rozumie siebie i wychodzi poza aktualne pojęcie o samej sobie; posze-rza własną aktywność i wychodzi poza krąg własnych spraw ku kontaktom z innymi i angażuje się na ich rzecz lub na rzecz subiektywnie ważnych idei,
______________
26 V.E. Frankl, Wola sensu…, op.cit., s. 86.
27 E. Ryś, Samobójstwa młodzieży w kontekście cierpienia duchowego (maszynopis).
28 Por. V.E. Frankl, Bóg ukryty…, op.cit.
29 Według V.E. Frankla sens życia można odkryć poprzez: 1) „twórczą pracę” czy działa-nie (to, co człowiek daje światu); 2) „doświadczadziała-nie czegoś”, np. dobroci, prawdy, piękna „lub kontakt z innym człowiekiem” poprzez miłość (to, co człowiek czerpie ze świata); 3) znoszenie cierpienia (postawa, jaką człowiek przyjmuje wobec losu, którego nie może zmienić). Drogi, które prowadzą do odnalezienia sensu, to kreacja, doświadczenie i postawa. V.E. Frankl, Czło-wiek w poszukiwaniu sensu. Głos nadziei w otchłani Holokaustu, Warszawa 2009, s. 167.
30 V.E. Frankl, Bóg ukryty…, op.cit., s. 41-42.
31 V.E. Frankl, Człowiek w poszukiwaniu sensu…, op.cit., s. 164.
32 V.E. Frankl, Bóg ukryty…, op.cit., s. 84.
tworzy ubogacające syntezy na bazie wspomnień z przeszłości i nadziei na przyszłość, które prowadzą do bogatszych i doskonalszych sposobów ro-zumienia sensu istnienia, czasu oraz relacji między nią a światem lub nie-skończonością (kosmosem lub istotą wyższą)33. Człowiek dąży do tego, aby znaleźć uzasadnienie, wyjaśnienie i zrozumienie własnego istnienia. Sens oznacza to, co zrozumiałe, co pozwala zachować poczucie ładu w horyzon-cie przyjętej interpretacji34.