Diodor po raz pierwszy używa określenia epikrateia, opisując przygotowania do kampanii w 406 r., gdy obawy mieszkańców Akragas wynikać miały właśnie z bliskości kartagińskiej epi-kratei (Diod. XIII 81.3), oraz w kontekście oblężenia Geli, gdy to z niej miało pochodzić zaopatrzenie dla wojsk Kartagińczyków (Diod. XIII 109.3). Jak wspomniano wyżej, termin ten jest kon-sekwentnie używany przez Diodora oraz Plutarcha jako termin określający kartagińską część Sycylii. W odniesieniu do sytuacji z przełomu V/IV w. występuje w tym znaczeniu również u Poli-biusza (Polyb. XII 25.3), który w opisie działań na wyspie w toku I wojny punickiej używa jednak pojęcia eparchia. Niezbędna za-tem staje się analiza tego, czym były epikrateia i eparchia karta-gińska na Sycylii, a także jaki był w tym kontekście wzajemny stosunek tych pojęć.
Status quaestionis
Jak już wspomniano, większość badaczy uważa terminy epikra‑
teia i eparchia za synonimy w kontekście kartagińskiej obecności na Sycylii, zróżnicowane wyłącznie obecnością lub brakiem ne-gatywnego nacechowania168. W efekcie poszczególni historycy używają jednego bądź drugiego pojęcia, choć zdarza się rów-nież, że oba określenia występują wymiennie169. Część uczonych
168 Cataldi 2003, De Vincenzo 2013: 13.
169 Powszechniej stosowany wydaje się termin epikrateia (m.in. Hoy-os 2010). Pojęcia eparchia używa m.in. Picard (1994: 373). Przykłady
w ogóle unika stosowania tych określeń, zadowalając się ich przetłumaczeniem lub użyciem określeń opisowych170 . Nieste-ty, nie przyjęło się w nauce stanowisko zaprezentowane przez C.R. Whittakera, który bardzo stanowczo wypowiedział się za zróżnicowaniem znaczeniowym obydwu pojęć171. Stanowisko to jest zgodne z obserwacjami poczynionymi na podstawie anali-zy tych passusów u Polibiusza, Diodora, Strabona i Plutarcha, w których pojęcie epikrateia występuje w kontekście zwierzch-ności nad terytorium, lecz w których nie odnosi się ono do Sycy-lii. Wydaje się zatem, że obu tym pojęciom należy przyjrzeć się osobno.
Uznanie pojęć epikrateia i eparchia za równoznaczne w kon-tekście form kartagińskiej obecności na Sycylii wywiera zna-czący wpływ na badania. Próbując zdefiniować status terenów opisywanych w źródłach jako należące do epikratei, uczeni siłą rzeczy odwołują się bowiem do lepiej znanego pojęcia eparchii . Dlatego też epikrateię określa się na ogół jako formę władzy zbli-żoną do rzymskiej prowincji172, a mieszkańców należących do zamiennego lub jednoczesnego ich wykorzystywania to m.in. Anello 1986;
Bondì 1990–1991; Mazzarino 2003; Bondì et al. 2009: 167.
170 Zob. np. Rhodes 2006: 279. Miles stwierdza, że w pierwszej połowie IV w. greccy historycy zaczęli mówić o kartagińskiej strefie wpływów na Sycylii w kategoriach eparchatu, czyli w zasadzie imperialnej prowincji (begun to talk of Carthage’s zone of influence in western Sicily in terms of an eparchate, basically an imperial province, Miles 2010: 131), co jest jedynym wy-stąpieniem słowa spokrewnionego z którymkolwiek z dwóch omawianych terminów w jego, znaczących przecież rozmiarów, pracy. Co ciekawe, jako źródło Miles cytuje w tym miejscu m.in. Diod. XIII 81.1, w którym nie pada żadne słowo związane z eparchią. Chodziło zapewne o XIII 81.3, w którym jednak mowa jedynie o epikratei, co z kolei sugeruje, iż również Miles uwa-żał te pojęcia za synonimy.
171 Whittaker 1978: 62.
172 Zob. np. Tusa 1982–1983: 133; Hans 1983: 119; Consolo Langher 1996a: 147; Anello 2006: 95; Miles 2010: 131 (zob. przyp. 596 powyżej). Rów-nież Scardigli (1991: 60) uznaje te terminy za „bardzo bliskie”. Co ciekawe
niej ośrodków na wyspie jako ludność poddaną173. Termin ten został na tyle chętnie podchwycony przez współczesnych uczo-nych, że stosują go również w kontekstach, w których nigdy nie pada on w źródłach174 .
Wśród zaproponowanych przez uczonych definicji epikratei najważniejsze elementy dość dobrze podsumowuje ta zapropo-nowana przez D.B. Hoyosa: „Kartagińska Sycylia była nieraz określana epikrateią, greckim pojęciem oznaczającym zarządza-ne terytorium. Jej zakres zmieniał się w różnych okresach, a ona sama była atakowana przez wrogów w IV i III wieku, dotrwała jednak do ostatnich lat toczonej z Rzymem I wojny punickiej, by formalnie zniknąć w 241 r. Bezpośrednia kontrola Kartaginy nad terenami Sycylii nie miała jednak miejsca, wyjąwszy może sy-tuacje najwyższej konieczności, jak ataki Greków lub Rzymian.
Miasta fenickie i autochtoniczne zachowały autonomię, jednak na żądanie Kartaginy musiały dostarczać jej posiłki i zaopatrze-nie. Posiłki te nie były zapewne zbyt duże. Za każdym razem, gdy Kartagina rozpoczynała duże operacje na Sycylii, wysyłała na wyspę kontyngenty z Afryki i innych terytoriów — jak za-uważono, miało to miejsce nawet już w 480 r. Nie wiemy, czy lo-kalne ośrodki również płaciły trybut, w jakiej wysokości, ani czy płaciły go w pieniądzu (...) czy też w postaci produktów rolnych, czy innych”175. Włoscy uczeni w swoich rozważaniach nad istotą w dalszej części swojej książki Consolo Langher (1996b: 327) traktuje po-jęcie epikrateia jako „strefę wpływu”. W polskim przekładzie XVI księgi T. Polański (2013: 137) tłumaczy ἐπικρατείας w tekście traktatu z Tymole-onem (XVI 82.3) jako „kraje”.
173 Zob. np. Hans 1983: 13.
174 Zob. np. „epikrateia Akragas” (epicrazia agrigentina) za czasów Te-rona (Consolo Langher 1997: 42) albo „epikrateia syrakuzańska” w epoce Dionizjusza I (Anello 2006: 94).
175 Hoyos 2010: 49: Carthaginian Sicily was sometimes called the epikrateia, a Greek term for governed territory. It varied at times in extent and was to be challenged repeatedly by enemies in the 4th and 3rd Centuries; but it endured until the later years of the First Punic War with Rome, to end formally only in
epikratei najchętniej sięgają po obserwacje S. Mazzarino, który definiował ją w bardzo niejasny sposób jako continuità territoriale
‚esclusiva’ (…) nell’ambito delle ‚province’ o eparchie territorialmente definite, si esercita il controllo esclusivistico della potenza dominante, la quale stabilisce i limiti entro cui gli altri possono contrarvi rapporti comerciali, co jak się zdaje, należy rozumieć jako „‚ekskluzywną’
ciągłość terytorialną (...) w obrębie geograficznie określonych prowincji lub eparchii, sprawuje się ekskluzywną kontrolę do-minującej potęgi, która określa granice, w których inne państwa mogą zawierać kontakty handlowe”176. Wychodząc od tych ob-serwacji, P. Anello definiuje epikrateię jako unità territoriale pre‑
cisamente delimitata nell’ambito della quale si esercita un diritto di esclusivismo mercantile e imperiale, czyli „precyzyjnie określoną jednostkę terytorialną, w której obrębie sprawuje się wyłączną władzę ekskluzywizmu merkantylnego i imperialnego”177 .
Żadna z proponowanych definicji nie jest jednak w pełni za-dowalająca i wszystkie wymagają poczynienia szeregu zastrze-żeń, które odnoszą się do kwestii szczegółowych. Dość jaskra-wym przykładem jest definicja zaproponowana przez Hoyosa, według której epikrateia Kartaginy na Sycylii była „terytorium zarządzanym”, Jednocześnie Kartagina nie sprawowała bezpo-średniej kontroli nad terenami sycylijskimi, zaś miasta fenic-kie zachowały autonomię i ich podległość sprowadzała się do 241. Again there was no direct control from Carthage over Sicilian lands, except perhaps in dire emergencies like a Greek or Roman invasion. The Phoenician and native cities remained selfgoverning, but had to contribute forces and supplies for war if Carthage demanded them. These forces were probably not very large. When‑
ever Carthage launched major operations in the island, she sent over contingents from Africa and other territories — even as early as 480, as just noted. Whether the local communities paid tribute too, how much, and whether in money (…) or agricultural and other produce, is not known .
176 Mazzarino 2003: 65. Definicję tę przyjmuje również De Vincenzo (2013: 12).
177 Anello 1986: 118; 1990–1991: 197.
zapewniania posiłków i zaopatrzenia podczas kampanii prowa-dzonych w ich obronie. Zadać można zatem pytanie, czym real-nie Kartagina zarządzała, co usprawiedliwiałoby użycie terminu epikrateia. Podobne zastrzeżenia zgłosić można do definicji przyj-mowanych przez włoskich uczonych.
Włoscy uczeni próbują usunąć tego rodzaju problemy po-przez akcentowanie długotrwałego procesu kształtowania się epikratei, która swą „pełną i właściwą” formę osiągnąć miała do-piero u schyłku IV w., gdy znikają przesłanki wskazujące na au-tonomię ośrodków na wyspie178. Podejście to, choć bardzo słusz-nie zwraca uwagę na zmiany zachodzące na zachodzie Sycylii w ciągu półtora wieku, nie wydaje się przekonujące jako próba zdefiniowania epikratei. Trudno bowiem pogodzić osiągnięcie przez nią w pełni rozwiniętej formy dopiero w końcu IV wieku z faktem, że termin epikrateia, wcześniej używany dość często, po 339/8 r. występuje w kontekście Sycylii zaledwie raz — przy oka-zji działań prowadzonych na wyspie przez Pyrrusa, króla Epiru (Diod. XXII 10.2).
We współczesnej historiografii dominuje zatem traktowa-nie epikratei i eparchii jako określeń synonimicznych i odnoszą-cych się do jednej, konkretnej formy sprawowania kontroli nad terytorium, mniej lub bardziej zbliżonej do rzymskiej prowin-cji. Wydaje się jednak, iż nawet nieliczne informacje zachowane w źródłach literackich pozwalają na wysunięcie tezy, że obraz ten jest zdecydowanie uproszczony, zaś w ramach epikratei do-strzec można szereg różnych form relacji tamtejszych ośrodków z Kartaginą179 .
178 Anello 1986: 172–177; 1990–1991: 207; 2006: 93; Bondì 1990–1991:
215–216; Bondì et. al 2009: 168; Fariselli 2002: 317; De Vincenzo 2013: 16.
179 Na różnorodność statusów społeczności na wyspie zwracają uwagę m.in. Bondì (1990–1991: 223–224) i Ameling (1993: 112).
Epikrateia — próba definicji
Analiza wykorzystania terminu epikrateia przez Polibiusza, Dio-dora, Strabona i Plutarcha wskazuje, że w kontekście władzy nad terytorium miał on znaczenie bardzo ogólne i odnosił się zbiorczo do wszystkich terenów uznających zwierzchność dane-go państwa. Wydaje się, że w rozważaniach nad definicją po-jęcia epikrateia należy poważnie wziąć pod uwagę wspomniane wyżej stanowisko C.R. Whittakera, który opowiadał się przeciw utożsamianiu go z eparchią i sugerował, że bliższe jest ono he-gemonii niż prowincji180. Należy zatem odpowiedzieć na pytanie o zakres i charakter epikratei, a następnie podjąć próbę zdefinio-wania tego terminu.
Termin epikrateia po raz pierwszy pojawia się w dotyczących Sycylii źródłach w kontekście strachu Akragantyjczyków przed kartagińskim atakiem w 406 r. Obawy mieszkańców Akragas brały się z faktu, że ich terytorium graniczyło z kartagińską epi-krateią (ὁμοροῦντες τῇ τῶν Καρχηδονίων ἐπικρατείᾳ, Diod.
XIII 81.3). Sąsiadami Akragantyjczyków byli zarówno Sykano-wie (i być może ElymoSykano-wie), których przynajmniej część zawarła wcześniej sojusze z Kartaginą (por. Diod. XIII 59.6 i XIII 62.5), jak i Selinuntyjczycy, którzy po upadku miasta mogli do niego wrócić pod warunkiem płacenia trybutu (Diod. XIII 59.3). Za ter-minem epikrateia kryć się mogą w tej sytuacji bądź mieszkańcy Selinuntu, bądź Sykanowie, bądź też obie te grupy razem — być może wraz z koloniami fenickimi i kartagińskimi na wyspie. Na-leży zatem zastanowić się, czy są powody, by potwierdzić lub wykluczyć przynależność do niej którejś z tych grup.
Objęcie terminem epikrateia greckich poleis obłożonych obo-wiązkiem trybutarnym potwierdza wprost sam Diodor, według którego miały one nienawidzić „ciężaru fenickiej epikratei”
(μισοῦντες μὲν τὸ βάρος τῆς τῶν Φοινίκων ἐπικρατείας, Diod.
XIV 47.5). Wskazuje na to również „powracanie do epikratei
180 Whittaker 1978: 62.
Kartagińczyków” Greków spod władzy Dionizjusza I (εἰς τὴν ἐπικράτειαν τῶν Καρχηδονίων ἀποτρέχοντας τάς τε πόλεις καὶ τὰς κτήσεις κομιζομένους, Diod. XIV 41.1).
Na ujęcie w ramach epikratei również sprzymierzonych z Kartagińczykami ośrodków autochtonicznych wskazuje prze-bieg kampanii Dionizjusza I z lat 397–396. Widoczne jest to zwłaszcza w roku 396, kiedy Dionizjusz wkroczył do epikratei, by splądrować terytorium miasta Halicje (Diod. XIV 54.2), któ-re wcześniej wymienione zostało jako jeden z pięciu ośrodków sprzymierzonych z Kartaginą, które dochowały wierności tej przyjaźni (Diod. XIV 48.4).
Wydaje się, że również miasta fenickie zaliczane były do epi-kratei. Świadczy o tym pretekst, jaki Dionizjusz I wykorzystał do rozpoczęcia wojny z Kartaginą w 368 r. Miał on twierdzić, że podległe mu terytorium zostało naruszone przez „Fenicjan z epikratei” (τοὺς κατὰ τὴν ἐπικράτειαν Φοίνικας, Diod XV 73.1).
Niewiele można powiedzieć o statusie kolonii kartagińskich w Therme i Lilibajon. Drugie z tych miast było w 368 r. głównym ośrodkiem oporu podczas ataku Dionizjusza na „tereny podległe Kartaginie” (χώρα ὑπὸ Καρχηδονίους οὖσαν, Diod. XV 73.2)181, co — biorąc również pod uwagę genezę obu ośrodków — spra-wia, że uzasadnione wydaje się przypuszczenie, iż także i je za-liczyć należy do epikratei.
Jak zatem widać, źródła literackie dostarczają świadectw, na podstawie których do epikratei zaliczyć można wszystkie znane ośrodki, które w jakikolwiek sposób uznawały zwierzch-ność Kartaginy. Nasuwa się więc pytanie, dlaczego wobec tych
181 Określenie χώρα ὑπὸ Καρχηδονίους οὖσαν w kilku różnych wer-sjach występuje u Diodora pięciokrotnie (Diod. XIII 63.5; XIV 49.3; XV 73.2;
XIX 102.8 i XX 5.1 — w tym ostatnim przypadku mowa o „Sycylii podpo-rządkowanej Kartaginie”). Trzy razy Diodor wspomina też o miastach lub ludach podporządkowanych Kartaginie (ὑπὸ Καρχηδονίους τεταγμένας πόλεις i podobne — Diod. XV 15.1; XVI 73.2; XIX 2.2).
terenów używano rzadko spotykanego określenia epikrateia, a nie np. znanego z Grecji kontynentalnej terminu hegemonia .
Według C.R. Whittakera epikrateia miała być terminem bar-dziej formalnym od hegemonii182. Trudno jednak znaleźć przeko-nujące argumenty na poparcie tej tezy, ponieważ pojęcie epikra‑
teia zaledwie raz występuje w kontekście oficjalnym — w tekście traktatu pokojowego zawartego przez Tymoleona w 339/8 r., przekazanym przez Diodora i Plutarcha (Diod. XVI 82.3; Plut.
Tim. 34.1). Jak wskazano powyżej, Diodor używa terminu hege‑
monia w kontekście przewodzenia sojuszowi. Sojusz taki, niekie-dy narzucony części członków siłą, był zorganizowany i zarzą-dzany przez jedną dominującą polis. Sam Diodor używa również pojęcia hegemonia zarówno w odniesieniu do dominacji nad całą Sycylią lub jej częścią, jak i w kontekście pozycji Kartaginy wo-bec jej sojuszników w Afryce i na Sardynii, jednak ani razu nie opisuje w ten sposób relacji Kartaginy z ośrodkami na Sycylii.
Choć już sam ten fakt każe sceptycznie podchodzić do suge-stii Whittakera, to daje jednak asumpt do postawienia pytania o przyczyny tego stanu.
Wydaje się, że termin hegemonia nie oddawał w odpowiedni sposób zróżnicowanego charakteru kartagińskiej zwierzchności nad częścią Sycylii po traktacie z 405 r. Jego użycie mogłoby być uzasadnione w odniesieniu do kolonii fenickich (Motye, Panor-mos, Solus) oraz Elymów i Sykanów, choć P. Anello słusznie zauważa, że brak jest w tym okresie świadectw istnienia jakiej-kolwiek presji fiskalnej czy kontrolowania polityki zagranicznej tych ośrodków183. Diodor wspomina o „hegemonii Fenicjan” na Sycylii pod koniec VI w. (Diod. IV 23.3), gdy Kartagina wspar-ła dziawspar-łania tych miast przeciw Dorieusowi. Na jeszcze silniej-szą kontrolę afrykańskiej potęgi nad ośrodkami fenickimi wy-daje się wskazywać użycie przez Tukidydesa określenia „arche
182 Whittaker 1978: 62.
183 Anello 1990–1991: 208.
Kartagińczyków” (τῆς Καρχηδονίων ἀρχῆς, Thuc. VI 90.2). Nie jest jednak jasne, czy ateński historyk odnosił się w tym miejscu do terytoriów położonych na wyspie, ani czy nie wprowadził do mowy Alkibiadesa, z której pochodzi to stwierdzenie, elemen-tów retorycznej przesady184. Przyjęcie prośby Segesty w 410 r., a następnie zawarcie sojuszy z innymi ośrodkami Elymów i Sy-kanów po raz pierwszy rozciągnęło wpływy Kartaginy na ośrod-ki inne niż fenicośrod-kie.
Inaczej jednak wyglądał status greckich poleis zdobytych przez Kartagińczyków w trakcie kampanii wojskowych. Jedyną rzeczą, która wiązała je bezpośrednio z afrykańską potęgą, była konieczność płacenia trybutu (Diod. XIII 59.3, 114.1; XIV 65.2).
Poza tym aspektem Kartagina nie ingerowała w politykę pod-porządkowanych sobie miast (Diod. XIV 65.2), na co wskazują również decyzje Greków, którzy z własnej woli wracali do niej spod władzy Dionizjusza (Diod. XIV 41.1). Źródła literackie nie dostarczają żadnej informacji, która wskazywałaby na istnienie sojuszu pomiędzy Kartaginą a obłożonymi trybutem ośrodkami greckimi ani na jakąkolwiek formę „przywództwa” afrykańskiej potęgi.
Możliwa wydaje się zatem interpretacja, według której grec-cy autorzy zdegrec-cydowali się na użycie bardziej ogólnego termi-nu epikrateia, ponieważ różnorodność związków, jakie łączyły ośrodki na wyspie z afrykańską potęgą, uniemożliwiała użycie wobec nich któregoś z terminów o bardziej konkretnym znacze-niu (np. hegemonia), które sprawdzały się w realiach Grecji kon-tynentalnej. Interpretację tę wspiera obserwacja, że po traktacie z 339/8 r. (Diod. XVI 82.3; Plut. Tim. 34.1), który zwracał wolność greckim poleis wcześniej podlegającym Kartaginie, termin epikra‑
teia znika ze źródeł, by powrócić zaledwie raz, dopiero w cza-sach Pyrrusa (Diod. XXII 10.2), gdy niedostatek źródeł utrudnia
184 Wickersham (1994: 73) określa wizję odmalowaną przez Alkibiadesa jako zapowiedź „ateńskiej apokalipsy”.
jakąkolwiek próbę określenia relacji Kartaginy z greckimi poleis na wyspie.
Wydaje się zatem, że kluczem do odpowiedzi na pytanie o powody, dla których greccy autorzy sięgnęli po termin epikra‑
teia może być jego szerokie znaczenie, dzięki któremu mógł on objąć różnorodne formy związków Kartaginy z ośrodkami poło-żonymi na Sycylii185 .
Zgodnie z zaprezentowaną interpretacją epikrateię zdefi-niować można jako ogół terenów zamieszkiwanych przez spo-łeczności, które w jakiejkolwiek formie uznawały dominującą pozycję Kartaginy. Stanowiłaby ona zatem odpowiednik raczej strefy wpływów niż prowincji. Należy przy tym pamiętać, iż oba omawiane terminy są pojęciami używanymi jedynie przez au-torów greckich, które niekoniecznie muszą odpowiadać termi-nologii fenickiej186. Wydaje się zatem, że powstanie epikratei należy łączyć nie z nowym kierunkiem kartagińskiej polityki, lecz z nawiązaniem w wyniku prowadzonych działań nowego rodzaju relacji, który nie wpisywał się we wcześniej wykorzysty-wane przez greckich historyków kategorie. Potrzeba znalezienia terminu, który obejmowałby wszystkie formy zwierzchności Kartaginy nad terenami na Sycylii, pojawiła się po raz pierw-szy, jak się zdaje, w wyniku zdobycia Selinuntu i obłożenia tego miasta trybutem przy jednoczesnym pozostawieniem go poza powstającym wówczas system sojuszy militarnych, które zawie-rano z Elymami i Sykanami.
Eparchia kartagińska na Sycylii — próba definicji
Termin eparchia stosowany jest w źródłach literackich wyłącznie do opisu rzeczywistości z III w. (Diod. XXII 10.6; Polyb. I 15.10, 17.5, 38.7) i nieuchronnie kojarzy się z terytoriami zbliżonymi
185 Na wewnętrzną różnorodność statusów grup i ośrodków podpo-rządkowanych Kartaginie w ramach epikratei zwraca uwagę Ameling (2011: 50).
186 Zob. wypowiedź S.F. Bondì w dyskusji nad Tusa 1990–1991: 170.
organizacyjnie do rzymskich prowincji, a zatem podporządko-wanymi za pośrednictwem lokalnej administracji bezpośrednio władzy ośrodka dominującego na danym obszarze. W trak-cie wyprawy Pyrrusa Grecy mieli dążyć do usunięcia z wyspy kartagińskiej eparchii. Polibiusz zaś, opisując przebieg I wojny punickiej, wymienia kolejno Akragas i Panormos jako głów-ne ośrodki kartagińskiej eparchii. Powstaje pytanie, czy na tej podstawie można wskazać konkretne elementy, które pozwoli-łyby na znalezienie cech dystynktywnych eparchii. Wydaje się, że szczególnie przydatne w tym przypadku będą przykłady Akragas i Panormos.
W przededniu I wojny punickiej Akragas nie było bowiem w żaden sposób związane z Kartaginą, nawet jeśli z nią sympa-tyzowało. Według Diodora dopiero kartagiński dowódca Han-non przekonał miasto do sojuszu i ufortyfikował jego akropol (Diod. XXIII 1.2), by — jak twierdzi Polibiusz — uczynić je głów-ną bazą kartagińską na czas wojny (Polyb. I 17.5–6)187. W tym samym passusie Polibiusz, który nie wspomina nic o stosunko-wo nowym przymierzu, nazywa Akragas „najważniejszym mia-stem w ich [Kartagińczyków — A.D.] eparchii”. Był to ośrodek sprzymierzony z Kartaginą, ufortyfikowany i wykorzystywa-ny jako baza przez wojska kartagińskie, które w późniejszym okresie stanowiły jego garnizon (Diod. XXIII 1.2; Polyb. I 17.5–6, 18.7–19.15)188. Co prawda w przypadku Panormos dysponujemy bardziej skąpą bazą źródłową, to sytuacja tej polis wydaje się wy-glądać podobnie. Miasto to od dawna było sojusznikiem Karta-giny. Również w nim źródła odnotowują obecność sił kartagiń-skich, które być może obejmowały także stały garnizon (Polyb. I 24.9)189. Na tej podstawie można, jak się zdaje, wysunąć hipotezę,
187 Hans 1983: 98, 124.
188 Huß 1985: 227.
189 Opis upadku Panormos u Polibiusza (Polyb. I 38.8–10) nie zawie-ra informacji o udziale w walkach garnizonu. Historyk z Megalopolis po-daje jedynie, że po upadku Nowego Miasta o poddaniu Starego Miasta
że o zaliczeniu do eparchii decydowała stała obecność w mieście sił kartagińskich. Koncepcję tę potwierdza poniekąd sam Poli-biusz, który pisząc o wywiezieniu byka Falarisa z Akragas po 406 r., gdy nie może być mowy o kartagińskim garnizonie, uży-wa terminu epikrateia (Polyb. XII 25.3).
Należy zauważyć, że — chociaż źródła literackie nie mó-wią o tym wprost — fakt stacjonowania wojsk kartagińskich na Sycylii wiąże się z szeregiem innych, drugorzędnych z punktu widzenia autorów greckich elementów, takich jak: konieczność zakwaterowania, aprowizacji i wynagrodzenia tych oddziałów, a przede wszystkim obecność odpowiadającej między inymi za te elementy administracji (przynajmniej w postaci wojskowej ka-dry dowódczej), podlegającej bezpośrednio rozkazom z Kartagi-ny i reprezentującej na miejscu jej interesy. Niezależnie zatem od okoliczności stała obecność sił kartagińskich na danym obszarze musi świadczyć o większym zaangażowaniu i większych wpły-wach afrykańskiej potęgi na danym terenie. Szczególnie cennym źródłem dotyczącym zagadnienia obecności sił Kartaginy na Sy-cylii, które uzupełnia przekazy antycznych autorów, są monety sykulo -punickie, łączone na ogół z kartagińskimi instytucjami wojskowymi190 .
Jak zatem na podstawie powyższych rozważań można zde-finiować relację pomiędzy epikrateią a eparchią? Termin epikra‑
teia jest pojęciem szerszym, bo obejmującym wszystkie terytoria
teia jest pojęciem szerszym, bo obejmującym wszystkie terytoria