Pierwsze informacje dotyczące konfliktów pomiędzy Grekami a Fenicjanami na Sycylii znaleźć można już w IV księdze Biblio‑
teki historycznej. Diodor, opisując sycylijskie podróże Heraklesa, wspomina w niej, że wiele pokoleń później Spartanin Dorieus przybył na Sycylię, by odebrać dziedzictwo herosa i założyć mia-sto Herakleję. Kartagińczycy, ponieważ obawiali się, że stanie się ono zbyt potężne i „odbierze hegemonię Fenicjanom” (ἀφέλη-ται τῶν Φοινίκων τὴν ἡγεμονίαν), zdobyli je i zniszczyli (Diod.
IV 23.3). O ich udziale nie wspomina Pauzaniasz, który w swojej krótkiej wzmiance wymienia jedynie Segestyjczyków (Paus. III
16.5). Wyprawę Dorieusa szerzej opisuje Herodot, który jednak nie mówi wprost o zaangażowaniu Kartagińczyków w walki na wyspie, być może zaliczając ich do Fenicjan (Hdt. V 43–46). Nale-ży w tym miejscu zauwaNale-żyć, że określenie to jest szersze niż ter-min „Kartagińczycy”. Chociaż zdarzają się sytuacje, w których jest ono używane — jak się zdaje — jako zamiennik tego ostat-niego (por. Diod. XIV 46.1, 47.5; XXII 10.6), nie można wyklu-czyć, że w innych sytuacjach rozróżnienie to jest istotne, a dana informacja dotyczy jedynie np. mieszkańców kolonii fenickich (Motye, Panormos, Solus)64. Dzięki Herodotowi wiemy, że Do-rieus był synem króla Sparty Anaksandrydasa II i bratem Kle-omenesa, Leonidasa i Kleombrotosa, co pozwala datować jego wyprawę prawdopodobnie na lata 525–50965 .
Kolejne wzmianki dotyczące konfliktów między Greka-mi a FenicjanaGreka-mi na Sycylii pojawiają się w księdze V. Diodor ponownie informuje o próbie założenia przez Greków kolo-nii na zachodzie wyspy. Tym razem podjąć ją mieli przybysze
64 Anello 1990–1991: 175–179. Whittaker (1978: 64) sugeruje, że mógł niekiedy funkcjonować mechanizm przeciwny — nazywanie wszystkich Fenicjan Kartagińczykami — nie podaje jednak konkretnych przykładów takiego zjawiska. Szersza dyskusja na temat tych terminów zob. wyżej, s. 21–27. Krótki opis poszczególnych osiedli fenickich i kartagińskich zob.
np. Falsone 1998: 681–687; Bondì et al. 2009: 172–193, wybrane zagadnienia szerzej analizuje De Vincenzo (2013).
65 Problem z datacją tych wydarzeń wynika z braku dostatecznych in-formacji o wcześniejszych działaniach Dorieusa. Po objęciu tronu przez jego brata, Kleomenesa I (co Kulesza (2003: 176) datuje na 521 r.) podjął on najpierw próbę skolonizowania wybrzeży Afryki u ujścia rzeki Kinyps skąd po trzech latach został wyparty przez Makeów, Libijczyków i Karta-gińczyków, a dopiero później po jakimś czasie (zasięgnąwszy m.in. rady wyroczni delifickiej) wyprawił się na Sycylię (Hdt. V 42–43). Proponowane przez współczesnych badaczy daty mieszczą się w okresie 525–510 (zob.
Braccesi 2000: 168–169), jednak ustalenie dokładnej chronologii nie wyda-je się możliwe — zob. Mariotta, Magnelli 2012: 95–96. Malkin 2011: 123 datuje wyprawę Dorieusa najpóźniej, bo aż na 509 r.
z Knidos i Rodos pod dowództwem Pentatlosa z Knidos (Diod.
V 9.1–2). Koloniści zaangażowali się jednak po stronie Selinun-tu w konflikcie z Segestą i po przegranej bitwie, w której poległ Pentatlos, ocaleni uczestnicy wyprawy opuścili Sycylię, by osie-dlić się w Liparze (Diod. V 9.2–4). Podobny opis tych wydarzeń, różniący się jedynie drobnymi szczegółami, podaje Pauzaniasz (Paus. X 11.3)66. Żaden z autorów nie wspomina o zaangażowa-niu Kartaginy w te wydarzenia — obaj wymieniają jedynie Se-gestyjczyków, a Pauzaniasz również Fenicjan. Diodor datuje to wydarzenie na 50. olimpiadę (Diod. V 9.2), co wskazywałoby na datę w zakresie 580–576 r. i sytuowałoby je przed wyprawą Do-rieusa .
W Bibliotece historycznej nie ma żadnego świadectwa dotyczą-cych kampanii Malchusa (lub Mazeusa), o których wspomina Justyn (Iust. XVIII 7)67. Według epitomatora dzieła Pompejusza Trogusa Malchus miał podporządkować Kartaginie część Sycylii (Siciliae partem domuerant), jednak zdawkowość jego relacji nie pozwala na wyciąganie wniosków na temat form czy zakresu tej zwierzchności. Fakt, że w Bibliotece historycznej brak opisu tych wydarzeń, datowanych na ogół na drugą połowę VI wieku, moż-na łączyć z niezachowaniem się do moż-naszych czasów odpowiada-jących temu okresowi ksiąg dzieła Diodora (prawdopodobnie IX–X), choć zauważyć należy, że niektórzy współcześni uczeni wątpią w to, czy opisane przez Justyna wydarzenia w ogóle mia-ły miejsce68 .
66 Pauzaniasz umieszcza to starcie na przylądku Pachynos. Wydaje się jednak, że jest to lokalizacja błędna — zob. Dunbabin 1948: 328, przp. 2;
Anello 1990–1991: 184 przyp. 41.
67 Na Justyna powołuje się również Orozjusz, choć jego wersja różni się w szczegółach (Orosius IV 6.6–9).
68 Hoyos 2010: 125–128. Tam też dyskusja na temat pierwotnej formy imienia kartagińskiego wodza (prawdopodobnie Mazeus), a także poten-cjalnego znaczenia tej historii dla postrzegania ustroju Kartaginy w tym okresie .
Kolejne informacje dotyczące polityki Kartaginy wobec wyspy pochodzą już z historycznej części dzieła Diodora, a co ważniejsze z ksiąg XI–XX, które zachowały się w całości. Dzię-ki temu tekst BiblioteDzię-ki historycznej zapewnia przede wszystDzię-kim ciągłą, względną chronologię wydarzeń aż do ostatnich chwil poprzedzających bitwę pod Ipsos, a także pewne podstawy do określenia chronologii bezwzględnej (dzięki określeniu lat we-dług archontów, konsulów i olimpiad)69. Z tego względu w dal-szej części analizy przyjęte zostanie powszechnie akceptowane przełożenie datacji stosowanej przez Diodora na datację według ery chrześcijańskiej.
Pierwszym wydarzeniem związanym z Kartagińską obecno-ścią na Sycylii, jakie Diodor relacjonuje w tej części swojego dzie-ła, jest bitwa pod Himerą, opisana przez niego pod tą samą datą roczną, co wyprawa Kserksesa przeciw Grecji, a zatem 480 r.
Według historyka z Agyrion, kampania kartagińska była reali-zacją ustaleń zawartych z królem Persji (Diod. XI 20.1), podczas gdy Herodot twierdzi, iż była ona odpowiedzią na prośby tyra-na Himery Terillosa, związanego ksenią (ξεινίη) z kartagińskim wodzem Hamilkarem, synem Hannona, oraz przede wszystkim jego zięcia Anaksilaosa, tyrana Rhegion, który oddał Kartagiń-czykom własne dzieci w charakterze zakładników (Hdt. VII 165).
Sam opis kampanii w dziele Diodora dostarcza jedynie kilku in-teresujących, drobnych informacji. Po pierwsze kartagińska eks-pedycja przybiła do brzegu w Panormos, a zatem mieście fenic-kim (Diod. XI 20.2). Po drugie do kartagińskiego obozu dostar-czano zaopatrzenie z Libii i Sardynii (Diod. XI 20.4). Po trzecie wreszcie kartagiński wódz spodziewał się posiłków z greckiego Selinuntu (Diod. XI 21.4).
69 W przypadku chronologii bezwzględnej należy mieć na uwadze, że sporadycznie zdarzają się przypadki, w których Diodor — z różnych przyczyn — opisuje pod jedną datą również wydarzenia z innych lat — zob. np. informacje o początkach kariery Agatoklesa (poniżej, s. 79–80).
Intrygująca jest jednak informacja, którą znajdujemy w po-przedzającej te wydarzenia mowie Gelona, w dziele Herodota.
Odpowiadając posłom z Hellady Gelon wylicza okazje, w któ-rych nie otrzymał poparcia od Greków z Grecji kontynentalnej:
(...) αὐτοὶ δὲ ἐμεῦ πρότερον δεηθέντος βαρβαρικοῦ στρατοῦ συνεπάψασθαι, ὅτε μοι πρὸς Καρχηδονίους νεῖκος συνῆπτο, ἐπισκήπτοντός τε τὸν Δωριέος τοῦ Ἀναξανδρίδεω πρὸς Ἐγεσταίων φόνον ἐκπρήξασθαι, ὑποτείνοντός τε τὰ ἐμπόρια συνελευθεροῦν ἀπ᾽ ὧν ὑμῖν μεγάλαι ὠφελίαι τε καὶ ἐπαυρέσιες γεγόνασι.
(…) Sami zaś wcześniej nie stanęliście razem ze mną przeciw wojsku barbarzyńców, kiedy toczyłem spór z Kartagińczyka-mi, kiedy przyszło mi pomścić na Segestyjczykach śmierć Do-rieusa, syna Anaksandrydasa, kiedy proponowałem wyzwolić razem emporia, co byłoby dla nas bardzo zyskowne i stało-by się powodem radości70 .
Hdt. VII 158 Brak informacji na ten temat w Bibliotece historycznej ponownie wydaje się efektem niezachowania się X księgi, w której znaj-dował się opis rozmów w sprawie sojuszu Greków z Gelonem (Diod. XI 1.1). Z domniemanym na tej podstawie konfliktem z Kartaginą badacze łączą często wzmiankę z dzieła Justyna (Iust. XIX 1.9), który wspomina, że ze względu na niegodziwo-ści Kartagińczyków mieszkańcy Sycylii udali się po pomoc do Leonidasa, brata króla Spartan (ad Leonidam fratrem regis Sparta‑
norum)71. Wydaje się jednak, że informację tę łączyć należy raczej
70 Wszystkie przekłady dzieł starożytnych, o ile nie zostanie zaznaczo-ne inaczej, pochodzą od autora.
71 Zob. np. Consolo Langher 1997: 18. Pewnym problemem przy tej in-terpretacji jest, jak się zdaje, kwestia chronologii — konflikt ten umiesz-cza się na ogół w latach 80. V w. (Hoyos 2010: 163–164 — 485 r.), a za-tem w czasach, gdy Leonidas sam był już królem Sparty (Kulesza 2003:
182–185). Z drugiej strony przesuwanie go wcześniej wydłuża okres rzą-dów Gelona.
z wyprawą Dorieusa, przyjmując za edycją Teubnera emenda-cję Leonidam do Leonidae72. Nie jest również jasne, jakie to „em-poria” Gelon chciał wyzwalać oraz czy leżały one na Sycylii73 . Warto zwrócić uwagę, że Polibiusz wspomina, iż nazwę „em-poria” Kartagińczycy odnosili do miejsc położonych w rejonie Małej Syrty ze względu na jego urodzajność (Polyb. III 23.2). Je-żeli plany takie w istocie miały miejsce — w co można powąt-piewać — to nie znalazły żadnego odzwierciedlenia w zawar-tym po zwycięstwie pod Himerą traktacie pokojowym (Diod. XI 26.2). Odnotować również należy, że według Herodota (Hdt. VII 157.2) pamięć o Hamilkarze była po jego śmierci czczona zarów-no w Kartaginie, jak i w innych koloniach fenickich.
Kolejne informacje dotyczące związków Kartaginy z Sycylią pojawiają się dopiero pod koniec XII księgi Biblioteki historycznej w opisie wydarzeń datowanych na 416 r.74 Kartagińczycy mieli
72 Ieep 1859: 101. Szerzej pomysł emendacji omawia Dunbabin (1948:
411–412), Braccesi (2000: 171–172). Hoyos (2010: 48) opowiada się za po-myłką autora źródła. Braccesi (2000: 176–177) przedstawia odmienną wizję wydarzeń, opierając się głównie na świadectwie Justyna i próbując łączyć je z Herodotem.
73 Dunbabin (1948: 412) dopuszczał, że chodziło o plany kampanii w Afryce. Anello (1990–1991: 194–195) wspomina koncepcję wysuniętą przez E. Manniego, według którego określenie „emporia” odnosić się mia-ło do Himery i Selinuntu. Krótki przegląd różnych koncepcji zob. Consolo Langher 1997: 20–21. Hoyos (2010: 57) dopuszcza nawet możliwość, że mo-gło chodzić o osiedla znajdujące się w Italii, a zatem niestanowiące przed-miotu sporu z Kartaginą. De Angelis (2016: 278) skłania się do interpretacji, według której pojęcie „emporia” należy rozumieć jako szlaki handlowe.
74 Datę tę podała w wątpliwość Vanotti (2003). Włoska badaczka suge-ruje, że wojna z Selinuntem miała miejsce wcześniej, najpóźniej w 419/8 r., a jej konsekwencją miało być zawarcie przez Segestę sojuszu z Atenami, znanego z inskrypcji IG I3 11, który datuje ona na 418/7 r. Datacja tego traktatu jest przedmiotem długiej i intensywnej dyskusji dotyczącej od-czytania imienia archonta eponima, które ma znajdować się w trzecim wersie inskrypcji, a z którego jedynie identyfikacja dwóch ostatnich liter (ων) jest pewna. Wokół odczytania dwóch wcześniejszych liter toczą się
wówczas odmówić Segestyjczykom pomocy w ich walce z Seli-nuntem, co zmusiło ich do szukania pomocy w Atenach (Diod.
XII 82.7). Fakt ten jest istotny z dwóch powodów: po pierwsze, zapewnia kontekst, w którym analizować można zbliżoną sytu-ację z 410 r., po drugie zaś konsekwencją tej decyzji była wielka ateńska wyprawa sycylijska z lat 415–413.
Wątek kartagiński nie pojawia się w Diodorowym opisie wy-prawy ateńskiej. Odnaleźć go można jednak w dziele Tukidydesa z Aten, który przy okazji opisu wyprawy sycylijskiej krótko scha-rakteryzował również historię oraz ówczesną sytuację polityczną wyspy (Thuc. VI 2–6). Stwierdza on, że spychani przez Greków Fenicjanie porzucili dawne osiedla i skupili się w Motye, Panor-mos i Solus w pobliżu terytorium Elymów z dwóch powodów.
Po pierwsze dlatego, że ufali sojuszowi z tym ludem, po drugie zaś dlatego, że stamtąd wiedzie najkrótsza droga do Kartaginy (Thuc. VI 2.6)75. Wspomnieć należy również wypowiedź, którą natomiast spory. Choć obecnie dominuje identyfikacja tego imienia jako archonta 418/7 r., Antyfona (Dawson 1996, Bondì 2006: 133; Rhodes 2008, Pilkington 2013: 269–272; Miccichè 2015), niektórzy uczeni, jak A.S. Henry, nadal opowiadają się za archontem 458/7 r., Habronem (Henry 1992; 1998;
2001, wcześniej m.in. Huß 1985: 101). Odnotować też należy propozycję archonatu Konona (460 r.) — zob. Consolo Langher 2000: 289. Kandydatu-ra Antyfona budziła kontrowersje ze względu na problem z pogodzeniem jej z opisem Tukidydesa (Thuc. VI 6.2). Wydaje się jednak, że R. -Candee (2006) słusznie sugeruje, że problem ten znika przy lekturze pas-susów VI 6.1–2 jako jednej całości. W tej sytuacji można się zastanawiać, czy w kontekście IG I3 11 nie byłaby również możliwa kandydatura archonta roku 429/8, Epamejnona (Diod. XII 46.1). Niezależnie od daty sojuszu Se-gesty z Atenami przekaz Diodora (XII 82.3–7) jak najbardziej dopuszcza umieszczenie początku konfliktu Segesty z Selinuntem przed 416/5 r., jed-nak intensywność, z jaką Segesta poszukiwała sojusznika, sugeruje na tyle dużą dynamikę wydarzeń, że nie wydaje się zasadne cofanie go aż o trzy lata. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że do walk doszło w 417 r., zaś sojuszy szukano począwszy od zimy 417/6.
75 Dunbabin (1948: 326–327) sugeruje, że fenickie osiedla od początku znajdowały się wyłącznie w zachodniej części wyspy. Bondì (2012: 61–62)
Tukidydes wkłada w usta Alkibiadesa, a w której wspomniana zostaje kartagińska arche (τῆς Καρχηδονίων ἀρχῆς, Thuc. VI 90.2). Użycie przez Tukidydesa akurat tego określenia sugeruje, że widział on podobieństwa pomiędzy pozycją Kartaginy wo-bec jej sojuszników, a pozycją Aten w ramach Związku Morskie-go. Nie jest jednak jasne, czy owa kartagińska arche obejmować miała tereny położone na Sycylii. Zauważyć należy, że w trakcie walk na Sycylii zarówno Ateńczycy, jak i Syrakuzanie rozważali pozyskanie wsparcia ze strony Kartaginy (Thuc. VI 34.1–2, 88.6).