6. Realizm umiarkowany Arystotelesa
6.4. Etyka – eudajmonizm perfekcjonistyczny
Punktem wyjścia etyki arystotelesowskiej jest, podobnie jak u Platona, koncepcja duszy. Przy czym, w sensie ontycznym, relacja między duszą a cia-łem jest relacją formy i materii, ponieważ jednostka ludzka, podobnie jak każda inna substancja indywidualna we wszechświecie, składa się z obu tych składników. Arystoteles proponuje podział duszy na trzy elementy: roślinny (wegetatywny) – odpowiadający za odżywianie, wzrost i rozmnażanie się organizmu (odpowiednik platońskiej duszy pożądliwej); zwierzęcy – odpo-wiadający za pragnienia i namiętności, odczuwanie przyjemności i przykro-ści (odpowiednik platońskiej duszy impulsywnej) oraz element czysto ludzki, racjonalny – odpowiadający za myślenie i rozumne działania jednostki ludz-kiej (odpowiednik platońsludz-kiej duszy rozumnej). Rozum, właściwy racjonal-nej części duszy, może kierować wolą człowiek i wówczas nosi nazwę rozumu praktycznego albo może realizować poznanie czegokolwiek i wówczas nosi nazwę rozumu teoretycznego. Racjonalna część duszy dzieli się tedy na: prak-tyczną (umiejętność podejmowania decyzji w oparciu o argumenty za i prze-ciw) i teoretyczną (znajomość podstawowych zasad logiki, funkcjonowania przyrody i społeczeństwa).
U Platona dusza stanowi część świata idei i jako taka jest ona wieczna i nie-zmienna. Inaczej sprawa wygląda u Arystotelesa. Przyznaje on co prawda, że składnik racjonalny duszy jest nieśmiertelny, ale nie jest to nieśmiertelność jednostkowa, w której zachowana jest jakaś tożsamość osobowa, lecz mglisty, bliżej nieokreślony, rodzaj wieczności duchowej. W etyce Arystotelesa znacze-nie ma wyłączznacze-nie zwierzęca i ludzka część duszy; część roślinna leży poza sferą etyki. Ze zwierzęcą częścią duszy ludzkiej powiązane są bowiem cnoty etyczne tj. moralne (np. sprawiedliwość, męstwo czy umiarkowanie), a z racjonalną częścią duszy (praktyczną i teoretyczną) – cnoty dianoetyczne tj. intelektualne (np. roztropność, pojętność czy mądrość).
Def. 6.4. Cnota (dzielność – arete) – cecha charakteru czy też trwała dyspozycja (tzw. cnota etyczna), związana ze zwierzęcą częścią ludzkiej duszy, nabywana wskutek nawyku oraz spełniająca regułę złotego środka (pomiędzy nadmiarem a niedostatkiem) bądź cecha umysłu czy też trwała dyspozycja (tzw. cnota dianoetyczna, intelek-tualna), nabywana w efekcie przyrostu wiedzy i doświadczenia.
Arystoteles uznaje istnienie dwunastu cnót etycznych oraz dziewięciu cnót dianoetycznych (intelektualnych), w tym: pięciu głównych i cztery pomocnicze78. Do cnót etycznych zalicza sprawiedliwość, rozumianą dwojako: bądź jako ogólną, zupełną cnotę, bądź jako cnotę szczegółową oraz wymienione – co ważniejsze – poniżej79:
Nadmiar Środek Niedostatek
zuchwałość męstwo Tchórzostwo
rozwiązłość umiarkowanie Niewrażliwość
rozrzutność hojność Chciwość
marnotrawstwo wielki gest Sknerstwo
pycha wielkoduszność Małoduszność
chełpliwość szczerość fałszywa skromność
kpiarstwo poczucie humoru mrukliwość
uniżoność uprzejmość szorstkość
zawiść słuszne oburzenie niechęć
porywczość łagodność niezdolność do gniewu
chełpliwość szczerość fałszywa skromność
Do cnót dianoetycznych (intelektualnych) głównych Arystoteles zalicza pięć następujących: 1. Wiedza instrumentalna (techne); 2. Wiedza naukowa (episteme); 3. Roztropność, inaczej: mądrość praktyczna (phronesis); 4.
Inteligencja, inaczej: pojętność (nous) oraz 5. Mądrość (sophia) –
najpełniej-78 Vide: P. Vardy, P. Grosh (1995), Etyka, Zysk i S-ka, Poznań, s. 38.
79 Vide: W. W. Skarbek (2000), s. 72.
szą postać spośród cnót intelektualnych. Cztery poboczne cnoty dianoetyczne (intelektualne) to: 1. Pomysłowość (embolia); 2. Bystrość (sunesis); 3. Rozwaga (gnome) oraz 4. Spryt (deinotes).
Oznaką działania cnotliwego w sensie realizacji cnót etycznych jest sto-pień, w jakim wykonujemy owe działania. Czyny tylko wówczas są cnotliwe, jeśli są dokonywane z właściwym umiarem tj. wedle reguły złotego środka – punktu oscylującego pomiędzy nadmiarem (gr. hiperbole) a niedostatkiem (gr. elleipsis). Złoty środek nie jest bynajmniej punktem środkowym – równo oddalonym od obydwu krańców, lecz musi przybierać odpowiednie wartości uzależnione od konkretnej sytuacji, w jakiej znajduje się osoba działająca. Na przykład hojność polega na wyważonym zarządzaniu finansami (innym dla pracownika najemnego, a innym dla pracodawcy); nie może być rozrzutnoś-cią, bo to wiedzie do bankructwa, ani sknerstwem – bo to z kolei deprawuje jednostkę ludzką. Podobnie jak piękno jest symetrią tak też cnota etyczna jest optymalną miarą w zachowaniu się człowieka.
Arystoteles dowodził, że cnotami etycznymi steruje rozum praktyczny, a cnotami dianoetycznymi – rozum teoretyczny. Przy czym cnoty dianoetyczne, nastawione na poznanie, górują nad cnotami etycznymi, które nastawione są na postępowanie, działalność praktyczną. Prymat cnót dianoetycznych wynika z arystotelesowskiej koncepcji człowieka jako istoty rozumnej. Ponadto, o ile najwyższą cnotą etyczną jest sprawiedliwość (dike), to najwyższą cnotą dia-noetyczną jest mądrość (sophia). Etykę poczytuje Arystoteles za ten rodzaj wiedzy, która ma określać najwyższe dobro (łac. summum bonum) człowieka.
A najwyższym dobrem i najwyższym celem człowieka jest – według niego – szczęście (gr. eudajmonia), zaś stanowisko etyczne, którego jest twórcą, nosi nazwę eudajmonizmu perfekcjonistycznego80:
Def. 6.5. Eudajmonizm perfekcjonistyczny – stanowisko etyczne, zgodnie z którym summum bonum to szczęście (eudajmonia) jed-nostki, polegające na doskonałym (perfekcyjnym) realizowaniu cnót etycznych i dianoetycznych w oparciu odpowiednio: o rozum praktyczny (cnoty etyczne) oraz teoretyczny (cnoty dianoetyczne).
80 Starożytność wydała kilka stanowisk eudajmonistycznych. Poza eudajmonizmem per-fekcjonistycznym Arystotelesa mamy: eudajmonizm hedonistyczny – szczęście polega na doznawaniu przyjemności; eudajmonizm ataraktyczny – szczęście sprowadza się do ataraksji tj. ukojeniu ciała i duszy; eudajmonizm agatyczny – szczęściem jest harmonia duszy zbliżająca człowieka do idei dobra [vide: W. W. Skarbek (2000), s. 288].
Istota szczęścia, według Arystotelesa, polega tedy na czynnym używaniu rozumu w realizacji cnót. A skoro rozum teoretyczny (sterujący cnotami dia-noetycznymi, intelektualnymi) stoi wyżej od rozumu praktycznego, to z tego należy wyciągnąć wniosek, iż rozumowanie czysto teoretyczne, będące kon-templacją fundamentalnych zasad tego wszystkiego, co istnieje, stanowi moż-liwie najpełniejszą aktualizację ludzkiego rozumu i tym samym najwyższą aktualizację człowieczeństwa. Albowiem to, co odróżnia człowieka od zwie-rząt jest – jak uważa – rozum, umiejętność myślenia. Ale nie oznacza to wcale, że kontemplacja sama w sobie wystarcza do tego, by być szczęśliwym; jest wszak realistą i dlatego dostrzega także, jako stopnie pośrednie do osiągnięcia szczęścia w wymiarze najwyższym, również pewne dobra zewnętrzne takie jak przykładowo: dobrobyt materialny, dobre urodzenie czy udane dzieci.