Istota prawa natury

Hugo Grocjusz (1583-1645) – holenderski prawnik, polityk i filozof w swym podstawowym dziele, zatytułowanym O wojnie i pokoju, napisanym po łaci-nie (De iure belli ac pacis; 1625), zawarł syntezę poglądów okresu Renesansu na prawo, państwo oraz kwestie wojny i pokoju. Uchodzi za ojca nowożytnej szkoły prawa naturalnego, a także za twórcę prawa międzynarodowego.

Wszelkie prawa dzieli Grocjusz¹⁷² na prawo naturalne (ius naturale), obej-mujące prawo naturalne pierwotne (primarium) i  prawo naturalne wtórne (secundarium) utożsamione z  prawem naturalnym narodów (ius gentium naturale) oraz prawo pozytywne (ius voluntarium), w którym z kolei wyróż-nia prawo boskie (ius divina) oraz prawo ludzkie (ius humanum), obejmujące prawo cywilne (ius civile) i prawo pozytywne narodów (ius gentium positivum).

Kryterium podziału prawa na naturalne oraz pozytywne stanowi źródło jego obowiązywania; w odniesieniu do prawa naturalnego takim źródłem jest nakaz prawego rozumu (dictatum recte rationis), a w odniesieniu do prawa pozytyw-nego – wola prawodawcy (ex voluntate originem ducit): Boga bądź człowieka.

Ius naturale primarium

secundarium (ius gentium naturale)

Ius voluntarium ius divina

ius humanum ius civile

ius gentium positivum

172 Vide: R. Tokarczyk (2002), s. 110.

W  tradycyjnych koncepcjach prawo naturalne traktowane było na dwa sposoby: po pierwsze – jako twór transcendentny (w  szczególności boski), a zatem konieczny, wieczny i niezmienny; po drugie – jako twór immanen-tny (w szczególności ludzki) bądź w wersji mocnej: niekonieczny (umowny), czasowy i zmienny, bądź w wersji słabej: konieczny (umowny), czasowy (sto-sownie do trwałości podstawy prawa) oraz niezmienny (sto(sto-sownie do nie-zmienności podstawy prawa). Pierwszy sposób dominował w Średniowieczu, a drugi w Starożytności. Hugo Grocjusz rozwinął oryginalną koncepcję prawa naturalnego jako tworu immanentnego w wersji słabej:

Prawo naturalne (ius naturale) jest nakazem prawego rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną naturą człowieka, tkwi moralna ohyda lub moralna konieczność i w konsekwencji Bóg, który jest twórcą natury, czynności takiej zabrania lub ją nakazuje. Czynności, w sto-sunku do których istnieje taki nakaz rozumu, są same przez się obo-wiązkowe lub niedozwolone i dlatego uważa się, że Bóg z koniecz-ności nakazał je lub ich zabronił. Na skutek tego prawo naturalne różni się nie tylko od prawa ludzkiego, ale także od boskiego prawa pozytywnego¹⁷³.

W tradycji scholastyczno-tomistycznej prawo naturalne traktowane było jako partycypacja prawa wiecznego w  człowieku. Każdy byt stworzony ma bowiem udział – na zasadzie analogii bytu (analogia entis) – w bycie samo-istnym, tj. Bogu. Myśl protestancka odrzuciła wszakże zasadę analogii bytu – analogię pomiędzy Bogiem a  jego stworzeniami, co skutkowało zarazem odrzuceniem partycypacji prawa naturalnego w prawie wiecznym. Grocjusz wysunął nawet słynną hipotezę etiamsi daremus non esse Deum – prawo (natu-ralne) obowiązuje nawet przy założeniu, że Bóg nie istnieje lub że nie troszczy się o sprawy ludzkie. Stąd wywodzi się jego uzasadnienie podziału prawa na:

prawo naturalne – nie wynikające z woli jakiegokolwiek prawodawcy, a będące efektem działania prawego rozumu, który nakazuje takie postępowanie, które jest zgodne z racjonalną istotą człowieka oraz prawo pozytywne – będące efek-tem woli prawodawcy (Boga bądź ludzi). Hipoteza etiamsi daremus odrywa więc prawo naturalne od podstaw teologicznych; stanowi zdecydowane

przej-173 H. Grocjusz (1957), O prawie wojny i pokoju, PWN, Warszawa, s. 92.

ście od średniowiecznych, transcendentnych do nowożytnych, immanentnych koncepcji tego prawa. W XVIII wieku szkoła prawa natury zyskała ogromny sukces. Obok prawa rzymskiego i prawa kanonicznego stała się filarem uni-wersyteckiej nauki prawa.

Def. 12.1. Prawo naturalne w  rozumieniu Grocjusza to zbiór nakazów wywiedzionych z  rozumnej natury człowieka, nakazów o charakterze immanentnym (odnoszących się do człowieka jako istoty biologicznej i  psychospołecznej), koniecznym, czasowym (ograniczonym do wymiaru temporalnego bytowania człowieka) oraz niezmiennym (stosownie do niezmienności rozumnej natury człowieka).

Niektórzy autorzy (np. J. Hervada) zarzucają Grocjuszowi niekonsekwen-cje w jego koncepcji immanentnego istnienia prawa naturalnego:

W rzeczywistości Grocjusz połączył, prawdopodobnie nieświa-domie, dwa prądy niedające się pogodzić w sposób logiczny: ludzką naturę pojmował zgodnie ze skrajnym obiektywizmem, przez co uważał, że prawo naturalne wypływa z wewnętrznych zasad czło-wieka, które istniałyby, choćby nie istniał Bóg. Natomiast działanie Boga rozumiał według przyjętego w protestantyzmie ockhamow-skiego woluntaryzmu: Bóg w sposób całkowicie wolny pragnął, by tkwiły w nas zasady prawa naturalnego. To rzekome pogodzenie jest całkowicie sprzeczne. W  efekcie przy założeniu, że Bóg ist-nieje, skrajny obiektywizm powinien wiązać ludzką naturę z naturą boską, ponieważ każda rzecz stworzona musi być odbiciem Boga, jeżeli posiada się jego właściwą ideę: Ipsum Esse Subsistens¹⁷⁴.

Rzecz w tym, że Grocjusz w swej tezie etiamsi daremus uchyla (przynajmniej hipotetycznie) założenie o istnieniu Boga, a skoro tak, to zarzut Hervady mija się z celem. Grocjusz przyjmuje, iż rozumna natura człowieka jest pierwotna zarówno względem samego rozumu jak również względem woli, i jako taka stanowi probierz moralnej ohydy lub moralnej konieczności, a skoro tak, to jest niemożliwe, by rozumna natura człowieka popadała w jakąkolwiek

sprzecz-174 J. Hervada (2013), s. 174.

ność z samą sobą, gdyż dowolny obiekt ze swej istoty nie może pozostawać w sprzeczności z samym sobą. Prawo naturalne jest uniwersalne, nie podlega żadnej ingerencji; nawet sam Bóg nie może go zmienić: tak samo jak Bóg nie może sprawić, by dwa razy dwa nie równało się cztery, ani też to, co w sobie jest złe, nie było takim.

Grocjusz nie tylko sformułował koncepcję istnienia immanentnego prawa natury, lecz również starał się dowieść jej słuszności na dwa sposoby:

Są dwa sposoby, którymi zazwyczaj dowodzi się istnienia prawa natury, jeden – a priori, drugi – a posteriori. Pierwszy z tych spo-sobów jest bardziej subtelny, drugi bardziej rozpowszechniony.

Dowód a priori ma miejsce wówczas, gdy wykaże się zgodność lub niezgodność jakieś rzeczy z rozumem i społeczną naturą człowieka;

dowód zaś a  posteriori, gdy na podstawie zupełnie pewnych lub bardzo prawdopodobnych wiadomości dochodzimy do wniosku, że prawem naturalnym jest to, co za takie prawo uważają wszystkie narody lub narody bardziej cywilizowane¹⁷⁵.

Grocjusz określił cztery naczelne zasady prawa natury (zasady prawa natu-ralnego). Są one następujące:

1. Zakaz naruszania cudzej własności czy też poszanowania cudzej własno-ści (aleni abstinentia).

2. Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej z  własnej winy (damni culpu dati reparatrio) – dokonanie zwrotu, jeśli mamy coś cudzego, wraz z zyskiem, który osiągnęliśmy.

3. Obowiązek dotrzymywania umów (promissorum implemendorum obligatio).

4. Zasada karalności przestępców (poene inter honrines meritum).

Zasady te są absolutnie niezmienne w każdych okolicznościach. Pozwalają one zachować pokój i  równowagę w  tej samej mierze w  stosunkach pomię-dzy jednostkami, co i w stosunkach pomiępomię-dzy narodami. Należy też, zdaniem Grocjusza, zwrócić uwagę na to, że są one uchwytne a priori. Jeżeli bowiem spoj-rzymy na nie z należytą uwagą, to ich istnienie staje się nieomal tak oczywi-ste jak istnienie rzeczy postrzegalnych zmysłami. Poznanie zasad prawa natury możliwe jest zatem poprzez badanie społecznej natury człowieka; analiza

spo-175 Ibidem, s. 95.

łecznych i historycznych faktów (a posteriori) ma walor jedynie posiłkowy, ilu-stracyjny. Wydaje się wszakże, iż treść tych zasad wyrażała przede wszystkim interesy kształtującej się w  owym czasie burżuazji, żywotnie zainteresowanej w umocnieniu prawa własności, bezpieczeństwa i pewności obrotu handlowego.