Metafizyka – statyczna struktura bytu

Całokształt rozważań filozoficznych Arystoteles podzielił na filozofię teo-retyczną (filozofia pierwsza, czyli metafizyka, fizyka i matematyka) oraz filo-zofię praktyczną (etyka, polityka i ekonomika). Interesująca nas metafizyka bada nie jakiś poszczególny rodzaj bytu, lecz byt, któremu wyłącznie przy-sługują pewne ogólne własności (atrybuty), czyli w terminologii Arystotelesa – byt jako byt; innymi słowy, metafizyka poszukuje istoty bytu. Określa też metafizykę (filozofię pierwszą) jako naukę o pierwszych zasadach i najwyż-szych przyczynach.

Platon utrzymywał, że bytem prawdziwym (realnym) jest świat idei (gr. eidos

= łac. idea) bytujący w wieczystym królestwie. Poznanie poszczególnych idei polega na przenikaniu do nich intelektem poprzez materialną zasłonę świata indywiduów, czyli – na anamnesis, tj. przypominaniu sobie ich przedurodzenio-wego oglądu. Arystoteles początkowo naśladował sprzedurodzenio-wego mistrza, ale z czasem odrzucił jego poglądy (łac. Amicus mihi Plato, sed magis amica veritas – Platon jest przyjacielem, lecz większym przyjacielem jest prawda⁶⁶) starając się znaleźć własną drogę poprzez wypracowanie kompromisu pomiędzy materializmem Demokryta a  idealizmem (obiektywnym) Platona. Zdaniem Arystotelesa byt realny nie może istnieć poza światem doświadczalnym zmysłowo; byt realny tkwi wyłącznie w tym, co konkretne oraz indywidualne (Demokryt). Niemniej zawsze, w sposób konieczny, musi istnieć w nim to, co ogólne i niezmienne (Platon). Stanowisko takie w płaszczyźnie ontologicznej nosi nazwę realizmu⁶⁷

66 Słowa zaczerpnięte z  Żywota Arystotelesa nieznanego autora z  XIII wieku (podobne znajdują się też w Opus Majus Rogera Bacona 1214-1292), będące parafrazą słów, jakie znajdują się w Etyce Nikomachejskiej Arystotelesa: gdy jedno i drugie jest drogie, obo-wiązkiem jest wyżej cenić prawdę..

67 1. Realizm vs. idealizm w wersji ontologicznej: realizm skrajny (materializm) – arche oznacza wyłącznie rzeczy materialne; realizm umiarkowany – arche oznacza rzeczy ma-terialne wespół z jakiegoś rodzaju pierwiastkiem niematerialnym. Idealizm: arche ozna-cza idealny pierwiastek zewnętrzny wobec dowolnych podmiotów (idealizm obiektyw-ny) bądź – jaźń (psyche), a więc idealny pierwiastek tkwiący w jednostce świadomej (idealizm subiektywny).

2. Realizm vs. idealizm w wersji epistemologicznej: teoriopoznawczy realizm immanen-tystyczny – proces poznawczy podmiotu może wykraczać poza jego własne granice, tj.

ma możność poznania tego, co nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym; teorio-poznawczy realizm transcendentystyczny – podmiot może poznać rzeczywistość obiek-tywną taką, jaką ona jest naprawdę. Idealizm: teoriopoznawczy idealizm immanenty-styczny – proces poznawczy przebiega w obrębie podmiotu poznającego, tj. poznaje on wyłącznie własne przeżycia psychiczne; teoriopoznawczy idealizm transcendentystyczny – podmiot poznaje obiektywną rzeczywistość jedynie w świetle własnych konstrukcji intelektualnych, a nie taką, jaką ona jest naprawdę.

3. Realizm vs. nominalizm i konceptualizm w sporze o uniwersalia: realizm skrajny – desygnaty nazw ogólnych istnieją poza obrębem przedmiotów jednostkowych (denoto-wanych przez nazwy jednostkowe) jako autonomiczna rzeczywistość; realizm umiarko-wany – desygnaty nazw ogólnych znajdują się obrębie przedmiotów jednostkowe jako ich istotne własności. Nominalizm – nazwy ogólne są wyłącznie nazwami (nomina), nie posiadają więc żadnego odniesienia pozajęzykowego. Konceptualizm – desygnaty nazw ogólnych istnieją w umyśle podmiotu jako pojęcia (concepta), rozumiane jako szczególnego rodzaju byty myślne.

umiarkowanego (złożenie z pierwiastka realnego – materii i abstrakcyjnego – formy), a w płaszczyźnie czysto strukturalnej, w specyficznym ujęciu Arystotelesa – hylemorfizmu: złożenie substancji, jako bytu samoistnego. z materii – gr. hyle i formy – gr. morphe.

Def. 6.1. Realizm umiarkowany Arystotelesa – arche (byt samo-istny) to substancja (tzw. pierwsza) konstytuująca rzeczy jednost-kowe i konkretne, złożone z materii (hyle) i formy (morphe).

Arystoteles widzi w rzeczy jednostkowej substancję pierwszą⁶⁸ (łac. sub-stantia prima) złożoną z materii oraz formy tożsamej z substancją drugą (łac.

substantia secunda). Substancja pierwsza posiada, zgodnie z nazwą, pierw-szeństwo ontyczne w stosunku do substancji drugiej. Oznacza to, iż jedynie rzecz konkretna, jednostkowa jest podstawowym, fundamentalnym bytem w świecie, a nie jest nim forma, rozumiana na wzór platońskiej idei jako zbiór własności koniecznych, niezmiennych i ogólnych. Jeśli więc substancja pierwsza wyraża byt indywidualny, to substancja druga (forma) wyraża byt ogólny (powszechnik, uniwersale), utożsamiany z rodzajami i gatunkami⁶⁹. Substancja druga (odpowiednik platońskiej idei), jako ogólne (gatunkowo--rodzajowe) określenie bytu, nie posiada samodzielnego istnienia (w prze-ciwieństwie do idei Platona); jest ona czymś wtórnym w stosunku do sub-stancji pierwszej. Przy czym gatunek daje mniej ogólne określenie niż rodzaj, który obejmuje większy zakres dookreślanych obiektów. Rozróżnienie to ilustruje Arystoteles na przykładzie człowieka. Otóż konkretna jednostka ludzka, istniejąca hic et nunc, to właśnie substancja pierwsza; gatunkiem dla tej jednostki, a  więc substancją drugą (formą) jest człowiek jako taki (człowiek w ogóle), a jej rodzajem będzie zwierzę – zbiór istot ożywionych (fauna).

68 Należy odnotować, iż nauka Arystotelesa o substancji pierwszej nie jest konsekwentna.

W Roz. V swego dzieła Kategorie za substancje pierwsze poczytuje konkretne rzeczy takie jak Sokrates czy Bucefał. Natomiast w Księdze VII swej Metafizyki miano substan-cji pierwszej nadaje formie, a więc jednemu ze składników rzeczy konkretnej. W ni-niejszym opracowaniu opowiadamy się za pierwszą interpretacją jako za tą, która jest w większym stopniu – naszym zdaniem – koherentna z innymi elementami arystotele-sowskiej metafizyki.

69 Takie rozwiązanie koresponduje z arystotelesowską koncepcją definicji: łac. definitio fit per genus proximus et differantiam specifica.

Materia (hyle), rozumiana jako statyczny składnik strukturalny substan-cji, to nieokreślone, bezkształtne podłoże wszelkich zjawisk postrzegalnych zmysłowo. Materia nie może istnieć samodzielnie, bez jakiejś formy. Materia czysta czy też pierwsza (gr. prote hyle) jako że pozbawiona jest formy (materia nieuformowana) jako taka nie istnieje; to zaś, co podpada pod tę nazwę, to nic innego jak materia pozostająca raz w jednym zespoleniu z określoną formą i tworząca pewną rzecz jednostkową, a innym razem – z inną formą i tworząca kolejną rzecz jednostkową. Czysta materia to jedynie abstrakcja, która nie ist-nieje realnie, ale może być pomyślana.

Forma (morphe), rozumiana jako statyczny składnik strukturalny sub-stancji, jest czymś, co nadaje określony kształt materii. Można powiedzieć, że substancja druga (forma) dookreśla materię i wespół z nią konstytuuje sub-stancję pierwszą jako określoną, jednostkową rzecz. Analogicznie do pojęcia czystej materii wprowadził Arystoteles również pojęcie czystej formy, które również należy do sfery abstrakcji. Przeprowadźmy taki oto eksperyment myślowy: jeśli weźmiemy pewną cześć materii i nadamy jej jakąś formę, czyli uformujemy (zaktualizujemy), to tym samym wzrośnie stopień uformowania, a zmaleje stopień umateriowania; w kolejnych krokach dokonujemy następ-nych uformowań. Sukcesywnie tedy narastać będzie ilość formy, a malała ilość materii, aż w końcu całkiem zniknie materia, tj. zostanie urzeczywistniona (zaktualizowana), a pozostanie wyłącznie czysta forma⁷⁰.

Substancja pierwsza stanowi byt samoistny posiadający pewne własności o różnym stopniu ważności. Te, które określają substancję jako taką, tj. będącą ściśle określonym substratem, noszą nazwę atrybutów (własności istotnych). Te zaś, których obecność nie przesądza o tym, czym dana rzecz jest, noszą nazwę akcydensów (przypadłości, własności nieistotnych, przypadkowych). Atrybuty – jako zbiór własności, które sprawiają, że dana rzecz jest tym, czym jest – tożsame są z formą, czyli gatunkowo-rodzajową istotą danej rzeczy jednostkowej. Na przy-kład Sokrates, to substancja pierwsza; istota Sokratesa (forma) sprowadza się do tego, że charakteryzują go co najmniej dwa atrybuty: bycie człowiekiem i bycie filozofem; akcydensami, a więc własnościami nie należącymi do jego istoty, będą takie własności Sokratesa jak: bycie łysym czy posiadanie perkatego nosa.

Oprócz dwóch pierwiastków – elementów struktury statycznej: materii i formy, to wszystko, co istnieje (uniwersum ontyczne) dookreślają jeszcze tzw.

70 Arystoteles czystą formę w  swej teorii wszechświata utożsamia z  pierwszą przyczyną sprawczą.

kategorie, które występują w wersji stricte bytowej (ontycznej czy też metafi-zycznej) oraz lingwistycznej.

Def. 6.2. Kategorie ontyczne (metafizyczne) są to sposoby, według których istnieją dowolne zbiory konkretnych bytów jed-nostkowych. Odpowiednikiem kategorii ontycznych są kategorie językowe (tzw. praedykamenta – orzeczniki), czyli różne sposoby, według których podmiot może orzekać o dowolnych zbiorach kon-kretnych bytów jednostkowych.

Arystoteles sądził, że liczba wszystkich kategorii⁷¹ – w których mogą być ujęte wszelkie możliwe przejawy bytu oraz odpowiadające im orzeczniki języ-kowe – wynosi dziesięć. Przy czym tylko jedna kategoria ontyczna ma charak-ter samoistnego bytu, mianowicie substancja (pierwsza). Natomiast wszystkie pozostałe (tzw. przypadłościowe) nie istnieją samodzielnie, a jedynie uzupeł-niająco charakteryzują substancję jako swe bytowe podłoże.

Kategorie są następujące: 1. substancja (gr. ousija) – byt samoistny; 2. ilość (łac. quantitas); 3. jakość (łac. qualitas); 4. stosunek (łac. relatio); 5. czynność (łac. actio); 6. bierność (łac. passio); 7. miejsce (łac. ubi); 8. czas (łac. quando);

9. położenie (łac. situs); 10. posiadanie (łac. habitus).

Wszystkie kategorie ontyczne tworzą system, w którym poszczególne kate-gorie pozostają względem siebie w koniecznym związku. W miejscu central-nym znajduje się rzecz jasna kategoria substancji, którą charakteryzują wszyst-kie pozostałe dziewięć kategorii. Szczególne miejsce zajmuje charakterystyka substancji ze względu na ilość (jeden obiekt bądź wiele obiektów), jakość (różnice pomiędzy obiektami co do stanów rzeczy) oraz stosunku (zależności pomiędzy obiektami co do posiadania pewnej ilości oraz jakości w określo-nym położeniu) w czasie i przestrzeni. Ponadto dowolny obiekt (substancja) uzewnętrznia się jako działająca (czynność) bądź doznająca (bierność) prze-chodząc z jednego stanu w inny.

71 W rozdziale drugim O kategoriach Arystoteles wyróżnia tylko cztery rodzaje kategorii, które formułuje w wersji lingwistycznej: 1. Rzeczy, które są orzekane o przedmiocie, ale nie są w nim obecne; 2. Rzeczy, które są obecne w przedmiocie, ale nie są o nim orzekane; 3. Rzeczy, które są zarówno orzekane, jak i obecne w przedmiocie; 4. Rzeczy, które nie są orzekane ani obecne w przedmiocie. Natomiast w rozdziale czwartym dzieła O kategoriach Arystoteles wprowadza dziesięć, utrwalonych w tradycji, kategorii w wer-sji ontycznej.