Europa Środkowa i Południowo-Wschodnia w polityce energetycznej Rosji

P riorytetem polityki naftowo-gazowej Rosji w krajach Europy Ś rodko­ wej i P ołudniow o-W schodniej jest zachow anie kontroli n ad najw ażniejszy­ m i dla rosyjskiego eksportu trasam i tranzytow ym i w regionie - głów nie r u ­ rociągam i w Słowacji, Bułgarii i R um unii, oraz u trzym anie n a ryn kach tych państw pozycji największego lub wyłącznego dostaw cy surow ców energe­ tycznych. Istotnym czynnikiem była rów nież chęć przeciw działania dyw er­ syfikacji źródeł zaopatrzenia tych krajów w nośniki energii. Świadczą o tym m .in. przejęcia przez firm y rosyjskie niektórych spółek z krajów śro d k o ­ w oeuropejskich, np. w ygrany w lutym 2006 ro k u przez ko ncern Rosnieft

68 Ibidem , s. 22, 27.

69 R. Götz, Energietransit von Russland durch die Ukraine und Belarus. Ein Risiko f ü r die europäische

przetarg n a przejęcie należących d otąd do Jukosu 49% akcji słowackiego Transpetrolu, kontrolującego naftow e rurociągi tranzytow e70. Ponadto Ro­ sja stara się w chodzić n a lokalne ryn k i naftow o-gazowe, kupując udziały w firm ach, które zajm ują się sprzedażą, tranzytem , dystrybucją b ądź p rze­ tw órstw em surow ców 71.

Jednym z elem entów rosyjskiej ekspansji w sektorze gazow ym jest w zm ocnienie pozycji G azprom u n a ry n k u europejskim jak o najw ażniej­ szego eksportera surow ca oraz znaczącego inw estora72. G azprom p ro lo n ­ gował kon trakty z największym i stałym i ko n trah en tam i (N iem cam i, W ło ­ cham i, Francją i A ustrią). Dzięki now ym poro zu m ien io m z G azprom em , firm y-córki m onopolisty lub spółki z jego udziałem zawarły bezpośrednie um ow y n a dostaw y gazu dla dużych odbiorców przem ysłow ych w Europie (m .in. Niemcy, Czechy )73.

Tabela 3.9. W ielkość eksportu gazu z Rosji do w ybranych państw europej­ skich (2004)

Odbiorca Import w mld m sześc. Udział w ogólnym imporcie

Węgry 9,3 85% Słowacja 5,8 80% Austria 6,0 77% Czechy 6,8 69% Polska 6,3 69% Niemcy 37,3 41% Serbia 2,3 100% Bułgaria _3,1 100% Rumunia _4,1 70%

Źródło: A. Heinrich, G azprom - ein verlässlicher P artner f u r die europäische Energieversor­

gung?, „Russlandanalysen” 2006, nr 97, s. 6, http://www.russlandanalysen.de/content/me-

dia/Russlandanalysen97.pdf.

Latem 2006 ro k u G azprom wszedł n a rynek węgierski. N iem iecki k o n ­ cern E.ON odstąpił rosyjskiem u m onopoliście praw ie połow ę udziałów w w ęgierskich firm ach, które zajm ują się eksploatacją m agazynów i

han-70 M. M enkiszak, P. Bukalska, M. Bocian, E. Paszyc, Rosja aktyw izuje politykę wobec p aństw Euro­

p y Środkowej, „K om entarze OSW ”, 9 m arca 2006.

71 E. Paszyc, op. cit., s. 19, 26; por. F. Kazin, Globalna strategia Gazpromu a narodowe interesy Rosji, „Polski Przegląd Dyplom atyczny” 2006, n r 1, s. 85-103.

72 A. Łoskot-Strachota, op. cit., s. 7-9. 73 Szerzej: E. Paszyc, op. cit.

dlem hurtow y m gazem ziem nym . Ponadto G azprom otrzym ał 25% u d zia­ łów plus je d n ą akcję w spółce E.ON H ungaria zajmującej się dystrybucją gazu i energii elektrycznej74. W październiku 2006 ro k u prezydent P utin zadeklarow ał zdecydow ane poparcie dla przedłużenia gazociągu Błękitny Potok i uczynienia z W ęgier ce n tru m sprzedaży rosyjskiego gazu w E uro­ pie.

Kolejnym krokiem G azprom u w realizacji strategii k o ncernu w chodze­ nia n a ry n k i europejskie w charakterze bezpośredniego dostaw cy jest p o d ­ pisany 4 kw ietnia 2007 ro k u długoterm inow y k o n trak t z ru m u ń sk ą spół­ ką C onef n a dostaw y gazu w latach 2010-2030 (łączna w ielkość dostaw w tym okresie wyniesie około 42 m ld m sześc.). K ontrakt ten zapew nia Ga- zprom ow i dostęp do rum uńskiego ry n k u w ew nętrznego. Dotychczas ro ­ syjski koncern dostarczał surowiec n a ry n ek ru m u ń sk i za pośrednictw em firm y W IE H - spółki G azprom u i W intershall (spółki-córki niem ieckiego k o n cernu BASF)75.

W politykę um acn ian ia bezpośredniej obecności rosyjskiego m o n o p o ­ listy n a rynk ach państw europejskich wpisuje się rów nież m em o ran d u m o w zajem nym poro zu m ien iu G azprom u i O M V AG, podpisane 23 m aja 2007 ro k u przy okazji w izyty P u tin a w Austrii, które potw ierdzało zam iar rozszerzenia w spółpracy dw ustronnej, w tym uczestnictw a rosyjskiego k o n cernu w spółce C entral E uropean Gas H ub w B aum garten (stąd gaz płynie do A ustrii, W łoch, N iem iec, Szwajcarii i n a W ęgry). 25 stycznia 2008 roku G azprom i O M V AG podpisały um ow ę, n a podstaw ie której G azprom m a przejąć 50% udziałów w hubie. Przejęcie 50% udziałów w B aum garten oznacza dla G azprom u m ożliw ość w spółzarządzania dystrybucją gazu p ły ­ nącego przez Europę Środkową, a także w spółdecydow ania o dostaw ach surowca, któ ry jest potencjalnym ko n k u ren tem 76.

O dbiorcą i krajem tranzytow ym dla rosyjskiego gazu jest Polska. W la­ tach 90. XX w ieku zainteresow aniem Rosji i Polski cieszył się projekt G azo­ ciągu Jamalskiego. Szlak m iał docelow o składać się z dw óch nitek o łącznej przepustow ości p o n ad 60 m ld m sześc. rocznie, zapew niających dostaw y gazu głów nie n a ryn ek polski i niem iecki77.

25 sierpnia 1993 ro k u podpisano w W arszawie po rozum ienie m iędzy rządem polskim a rosyjskim o budow ie system u gazociągów dla tranzytu

74 A. Kublik, Europa otwiera się na Gazprom, „Gazeta W yborcza”, 17 listopada 2006. 75 „Tydzień n a W schodzie”, OSW, 18 kw ietnia 2007, s. 7.

76 „Tydzień n a W schodzie”, OSW, 20 luty 2008, s. 10.

77 A. Łoskot, Bezpieczeństwo dostaw rosyjskiego gazu do UE - kwestia połączeń infrastrukturalnych, „P unkt W idzenia” OSW, luty 2005.

gazu rosyjskiego przez tery to riu m Polski i dostaw ach rosyjskiego gazu do Polski. W um ow ie strona rosyjska zapew niła stopniow e zw iększanie wiel­ kości dostaw gazu ziem nego do Polski w ram ach budow anego system u ga­ zociągów tranzytow ych do poziom u 14 m ld m sześc. rocznie w 2010 roku. W 1999 roku zakończono budow ę pierw szej nitki gazociągu o docelowej przepustow ości 30 m ld m sześc. 12 lutego 2003 roku p odpisano Protokół D odatkow y w raz z dw om a załącznikam i. W jego w yniku Polska uzyskała zm niejszenie z Rosji dostaw w stosunku do podpisanego kontraktu: w 2005 ro k u o 3,560 m ld m sześc., w 2010 roku o 5,440 m ld m sześc. i w 2020 roku o 4,440 m ld m sześc. gazu ziemnego.

Budowa drugiej nitki G azociągu Jamalskiego (tzw. Jam ał II) nie zosta­ ła rozpoczęta z pow odu zm iany rosyjskich priorytetów , tj. realizacji projek­ tu G azociągu Północnego. 3 g ru d n ia 2005 ro k u rząd rosyjski zaproponow ał stronie polskiej przyłączenie się do niem iecko-rosyjskiego projektu G azo­ ciągu Północnego.

Wiele kontrow ersji w zbudziły działania G azprom u, który p o d koniec 2006 roku zaczął w yraźnie dążyć do przejęcia kontroli n ad spółką Euro- PolGaz, o peratora polskiego odcink a G azociągu Jamalskiego. O d dłuższe­ go czasu polityka G azprom u, jednego z udziałow ców EuroPolG azu, w ska­ zywała n a plany uzyskania za p o m ocą in stru m en tó w praw nofinansow ych kontroli n ad tym szlakiem przesyłowym .

Rosja zm ierza do m aksym alnego ograniczenia zależności eksportu od tranzytu przez państw a ościenne oraz zw iększania kontroli n ad dostaw am i surow ców energetycznych. O siągnięciu tych celów służy rozbudow a syste­ m u przesyłowego ropy naftowej i gazu ziemnego.

Szczególne znaczenie m a dla Rosji w spom niany ju ż projekt G azociągu P ó łno cn ego. Początki przedsięw zięcia sięgają drugiej połow y lat 90. ubie­ głego wieku. W 1997 roku G azprom i fiński kon cern energetyczny F ortum pow ołały spółkę jo in t venture N o rth Transgas Oy, której zadaniem było przygotow anie alternatyw nych szlaków tra n sp o rtu rosyjskiego gazu do Eu­ ropy Zachodniej. W 1999 ro k u zakończono prace studyjne n ad m ożliwością w ykonania N o rth Transgas Project. Z przeprow adzonych b ad a ń w ynika­ ło, że największą szansę n a realizację m a projekt gazociągu podm orskiego. W kw ietniu 2001 ro k u G azprom i F o rtum porozum iały się w sprawie o p ra­ cow ania analizy opłacalności projektu. W listopadzie 2002 ro k u w Gazpro- m ie podjęto decyzję o przejściu projektu do fazy realizacji.

W listopadzie 2002 roku szef G azprom u Aleksiej M iller odbył serię spotkań z europejskim i politykam i i szefami koncernów energetycznych. Celem tych zabiegów było zwiększenie zainteresow ania projektem p o te n ­

cjalnych inw estorów i odbiorców 78. 3 g ru d n ia 2002 roku w siedzibie Ga- zprom u dokonano prezentacji nowego strategicznego projektu tego k o n ­ cernu: G azociągu Północnego. Początek realizacji planow ano na rok 2006, a koniec w 2010 roku. Projekt zakładał, że w pierw szym etapie gazociąg b ę ­ dzie tran sp o rto w ać gaz ze złóż w N adym -P u r (Tazowski rejon w Jamało- N ienieckim O kręgu A utonom icznym ), a następnie ze złóż Sztokm anow - skich. M iasta W yborg i Greifswald m iały by ć p u n k tam i łączącym i część p o d m orską gazociągu.

W czerw cu 2003 roku prezydent P utin i p rem ier Tony Blair podpisali m em o ra n d u m dotyczące ew entualnego udziału W ielkiej B rytanii w N EGP (przez tery to riu m N iem iec i H olandii gazociąg dochodziłby do Bacton w W ielkiej B rytanii)79. Z kolei podczas szczytu niem iecko-rosyjskiego w Je- katerynbu rgu w październik u 2003 roku, kanclerz Schroder zasugerował, że N iem cy udzielą poparcia dla realizacji projektu. W paźd ziernik u 2003 roku podczas w izyty w M oskwie francuskiego p rem iera Raffarina, strona rosyjska zaproponow ała, aby rów nież Gaz de France wziął udział w b u d o ­ wie N E G P80.

W H anow erze 11 kw ietnia 2005 roku w obecności kanclerza S chrodera i prezydenta P utina, G azprom i BASF podpisały M e m o r a d u m o f U n d e r s t a n ­

d i n g , n a m o cy którego rosyjski kon cern zwiększał swoje udziały w W in-

gas G m bH z 35% do 50% m in u s je d n a akcja, a W ingas uzyskiwał praw o do uczestnictw a w m odernizacji i eksploatacji złóż Jużnoruskoje oraz zapew ­ niał w łączenie gazu z m agistrali N EG P do sieci gazociągów niem ieckich.

8 w rześnia 2005 roku, także w obecności P u tin a i Schrodera, niem ieckie koncerny BASF i E.ON podpisały z G azprom em um ow ę dotyczącą b u d o ­ w y G azociągu Północnego81 z W yborga do Greifswaldu. Budową i eksploa­ tacją gazociągu po dnie Bałtyku m iała się zająć zarejestrow ana w Szwajcarii spółka N o rth European Gas Pipeline C om pany (NEGPC). Pakiet k o n tro l­ ny, tzn. 51% akcji w tej spółce m iał należeć do G azprom u, a reszta m iała by ć rów no podzielona m iędzy BASF i E.O N /R uhrgas. W założeniu gazo­ ciąg m a się składać z dw óch nitek o łącznej przepustow ości 55 m ld m sześc. gazu rocznie. Pierw szą nitkę, o przepustow ości 27,5 m ld m sześc., p lanow a­ no o d d ać do eksploatacji w 2010 roku. Kontrow ersje w zbudziła jed n ak p o ­ lityka p ersonalna spółki, poniew aż n a prezesa Rady Nadzorczej pow ołano

78 A. Wasilewski, op. cit., s. 100.

79 R. Tarnogórski, Gazociąg Północny. A spekty praw ne, „Polski Przegląd Dyplom atyczny” 2006, n r 1, s. 73-74.

80 A. Wasilewski, op. cit., s. 97-104.

81 Zob. R. Gotz, D ie Ostseegaspipeline. Instrum ent der Versorgungssicherheit oder politisches D ruck­

Schrodera, natom iast jej dyrektorem w ykonaw czym został M atthias War- nig, przew odniczący Rady D yrektorów rosyjskiej filii D resd ner Banku.

6 listopada 2007 ro k u podczas wizyty holenderskiego p rem iera Jana Pe­ tera B alkenendego w Rosji, G azprom i holenderski kon cern G asunie p o d ­ pisali um ow ę w sprawie udziału H olandii w budow ie G azociągu P ółn oc­ nego, co wiąże się z planem przedłużenia gazociągu do H olandii i Wielkiej Brytanii. Zgodnie z um ow ą G azprom zachow ał pakiet kontrolny, tj. 51% udziałów, natom iast spółki BASF i E.ON zm niejszyły swój udział do 20%, a ko ncern G asunie otrzym ał 9% udziałów. Przystąpienie H olandii do p ro ­ jek tu w ynika z chęci zagw arantow ania sobie dostaw rosyjskiego gazu ziem ­ nego i w zm ocnienia pozycji tego państw a n a europejskim ry n k u energe­ tycznym.

Gazociąg Północny służy geostrategicznym interesom Rosji, poniew aż um ożliw ia dywersyfikację kierunków eksportu gazu ziem nego. Gazociąg om inie kraje tranzytow e: U krainę, B iałoruś i Polskę, a to z kolei oznaczać będzie uw olnienie G azprom u od konieczności opłat tranzytow ych. P on ad­ to G azprom nie będzie m usiał trac ić czasu n a długotrw ałe negocjacje ta ­ ryfowe z państw am i, przez które biegnie gazociąg, ani obaw iać się w strzy­ m an ia tranzytu. W założeniach G azprom u w yelim inow anie pośredników i państw tranzytow ych w transporcie gazu pozw oli n a utrzym anie opłacal­ ności projektu. Istotne jest rów nież znaczenie ekspo rtu gazu dla rosyjskiej gospodarki przy szacowanym wzroście zapotrzebow ania n a ten surowiec w krajach UE.

W relacjach bilateralnych z Polską strona rosyjska kilkakrotnie p o d k re ­ ślała, że Gazociąg Północny służy interesom całej U nii Europejskiej, gdyż zm niejsza ryzyko zakłóceń dostaw surow ca w skutek uw olnienia się od n ie­ pew nych krajów tranzytow ych. Jednakże dla Polski realizacja projektu G a­ zociągu P ółnocnego jest niekorzystna, poniew aż zm arginalizuje jej rolę w tranzycie rosyjskiego gazu do Europy Z achodniej. Eksperci podkreślają, że realizacja tego projektu osłabi w znaczący sposób bezpieczeństw o en er­ getyczne Polski, poniew aż Rosja w każdej chwili będzie m ogła zam kn ąć dostawy gazu do Polski, nie przeryw ając jego dopływ u do krajów zach od ­ nioeuropejskich. Ponadto budow a G azociągu Północnego oznacza d e f a c t o

rezygnację Rosji z projektu drugiej nitki G azociągu Jamalskiego.

D o dywersyfikacji szlaków eksportu błękitnego paliw a z Rosji pow inien się przyczynić rów nież gazociąg S o u th S tream . 22 listopada 2007 ro ku k o n ­ cerny Eni i G azprom w obecności P u tin a i p rem iera W łoch R om ano P ro ­ diego podpisały w M oskwie aneks do m em o ra n d u m (z czerwca 2007 roku) w sprawie budow y gazociągu przez M orze Czarne. M em o ran d u m dotyczy

pow ołania spółki, k tóra m a opracow ać ekonom iczno-techniczne studium w ykonalności gazociągu. Planow any gazociąg będzie transp orto w ał 30 m ld m sześc. gazu z Rosji do Bułgarii, gdzie m a się on rozw idlać - od no gą n a pó łn o c popłynie gaz przez R um unię oraz W ęgry do C zech i Austrii, a p o łu ­ dniow ą, przez Grecję do W łoch. W stępne koszty realizacji projektu szacu­ je się n a 10-14 m ld dolarów, dostaw y gazu przez ten gazociąg m iałyby się rozpocząć w 2013 roku.

Podczas w izyty P u tin a w Bułgarii 18 stycznia 2008 ro k u podpisane zo ­ stało porozum ienie dotyczące jej u działu w projekcie gazociągu p o łu d n io ­ wego. Koszt budow y gazociągu n a bułgarskim od cin ku szacuje się n a oko­ ło 1,4 m ld euro, a po zakończeniu inwestycji Bułgaria będzie otrzym yw ać rocznie około 300 m ln dolarów tytułem opłat tranzytow ych. W opinii czę­ ści ekspertów porozum ienie z uwagi n a ogólny charakter nie przesądza o realizacji rosyjskich planów, jednakże m oże m ie ć znaczenie dla blokow a­ nia projektu gazociągu N abucco, popieranego przez UE. Ponadto zawarte porozum ienie m a charakter nacisku n a U krainę, poniew aż gazociąg p o łu ­ dniow y m a częściowo zastąpić gazociągi biegnące przez tery to riu m U

kra-82

iny .

25 stycznia 2008 roku Rosja i Serbia popisały p orozum ienie o b u d o ­ wie n a tery to riu m Serbii odcinka gazociągu South Stream przez rosyjski G azprom export i serbski Srbijagas. Jego przepustow ość wyniesie 10 m ld m sześc. i będzie on w ykorzystyw any do tra n sp o rtu gazu do C horw acji, A l­ banii i Grecji. Realizacja tego przedsięw zięcia daje Rosji m ożliw ość d o m i­ nacji n a europejskim ry n k u8 3. N atom iast 28 lutego 2008 ro k u Rosja i W ę­ gry podpisały p orozum ienie m iędzyrządow e o w spółpracy w budow ie w ę­ gierskiego odcinka gazociągu South Stream . Porozum ienie przew iduje b u ­ dowę n a W ęgrzech odcinka gazociągu o przepustow ości około 10 m ld m sześc. rocznie i utw orzenia dw óch podziem nych zbiorników gazu o łącznej pojem ności ok. 1 m ld m sześc. W ram ach p o ro zum ien ia planuje się utw o ­ rzenie spółki, której udziałow cam i b ęd ą G azprom oraz węgierskie M in i­ sterstw o G ospodarki (po 50% udziałów ) reprezentow ane przez Węgierski Bank Inwestycyjny. Porozum ienie m a charakter propagandow y i nie prze­ sądza o realizacji projektu. Należy jed n ak podkreślić, że decyzja Węgier o przyłączeniu się do projektu South Stream stawia p o d znakiem zapytania w spólną politykę energetyczną UE.

82 M. Kaczmarski, Powrót Rosji na Bałkany?, „BEST”, OSW, 24 stycznia 2008, s. 2-4; por. I. Tom ­ berg, South Stream: E U hängt am Energie-Tropf Russlands, http:/de.rian.ru/analysis/20080123/97610048. htm l.

Nowy gazociąg m iałby przyczynić się do ograniczenia zależności Rosji od państw tranzytow ych. O m ijałby nie tylko tery to riu m Ukrainy, ale także Turcji. Realizacja tego projektu nie dopuściłaby do uczynienia z Turcji w aż­ nego państw a tranzytow ego dla rosyjskiego gazu. U rzeczyw istnienie p ro ­ jek tu zm niejszałoby zapotrzebow anie n a nierosyjski gaz w tej części E u ro ­ py i zredukow ało szanse realizacji gazociągów konkurencyjnych84.

Kolejnym w ażnym celem Rosji jest stw orzenie nowego szlaku przesy­ łu ropy naftowej, omijającego zatłoczone cieśniny tureckie. 15 m arca 2007 roku została p od p isan a um ow a m iędzy Rosją, Bułgarią i Grecją o budow ie ropociągu B u rg as-A lek san d ru o p o lis o długości 285 km . N a m ocy p o ro ­ zum ienia, operatorem ruro ciągu i p o d m io tem odpow iedzialnym za zaop a­ trzenie będzie Transnieft. W styczniu 2008 ro k u Bułgaria, Grecja i Rosja podpisały po rozum ienie o pow ołaniu spółki, k tó ra w ybuduje ropociąg łą ­ czący P ort Burgas z A leksandruopolis. W spółce Rosja m a p o siad ać 51%, a Bułgaria i Grecja p o 24,5%. K oszt budow y bułgarskiego odcink a wyniesie 227 m ln euro. Rurociąg transbałkański m a p ow stać do 2010 roku i u m o żli­ w ić eksport 3 5-50 m ln to n ropy naftowej z Rosji i K azachstanu dostarcza­ nej przez M orze C zarne tankow cam i.

K ontrolow any przez Rosjan rurociąg transbałkański będzie stanowił konkurencję dla kaukaskiego naftociągu B aku-T bilisi-C ey han , p o p ieran e­ go przez USA. Ponadto u ru ch om ienie połączenia u tru d n i realizację innych bałkańskich projektów dotyczących tra n sp o rtu kazaskiej ropy k o n k u re n ­ cyjnym i ruro ciągam i85.

3.4.2. Kwestia ekspansji energetycznej Rosji w państwach Azji