Kształtowanie polityki bezpieczeństwa energetycznego Niemiec

Bezpieczeństwo energetyczne w N iem czech w chodzi w skład szeroko pojm ow anej polityki energetycznej. O becnie, w pierwszej dekadzie XXI w., w jej kształtow aniu i realizacji uczestniczą zarów no koła gospodarcze

2 Zob. obszerne materiały, raporty i statystyki: Energie, w w w .bundesregierung.de oraz Energie­ politik i M onitoring-B ericht des BM W I (Bundesm inisterium für W irtschaft u n d Techonolgie -F e ­ deralne M inisterstw o G ospodarki i Technologii) zu r Versorgungssicherheit bei Erdgas, www.bmwi. de.BM W i/N avigation/Energie /energistatistiken,d... Z u r Sicherheitspolitik D eutschlands u n d zu r Z u­ kunft d er Bundeswehr, W eissbuch_2006_m B _sig.text-O nline Ausgabe, Globus Infografiken, 2001­ 2007, Zukünftige Energieversorgung d er Bundesrepublik D eutschland, www.file://energie.-Versor- gung.htm , Erdoel u n d Erdgas in d er Bundesrepublik D eutschland, 38211042_120pdf. D as Integrierte Energie-und K lim aprogram m d er B undesregierung, hintergrund_m eseberg.pdf, oraz szereg m ateria­ łów prasow ych czołowych dzienników i periodyków ogólnoniem ieckich w trybie online.

3 Por. z ważniejszych i nowszych syntez niemieckich: F. Umbach, Globale Energiesicherheit. Strate­

gische Herausforderungen fü r europäische und deutsche Aussenpolitik, M ünchen 2003, Nachhaltige En­ ergiepolitik fü r den Standort Deutschland. Anforderungen an die zukünftige. Hrsg. Bundesverband der

D eutschen Industrie, Berlin 2005 oraz E. Haeckel, Energie-und Rostffpolitik, [w:] S. Schmidt u.a (Hrsg),

Handbuch zu r deutschen Aussenpolitik, Berlin 2007, s. 639-649, oraz szereg ekspertyz rządu federalnego

z obszerną bibliografią, z których najważniejsze i najnowsze to: Analyse u n d Bewertung der Versorgungs­ sicherheit in der Erdgasversorgung. Untersuchung im Auftrag des Bundesm inisterium s für W irtschaft u n d Technologie Endbericht. Hrsg. Institut für Energetik u n d Umwelt, Hochschule für Technik, W irt­ schaft u n d Kultur, Leipzig, Juni 2007, cyt. dalej jako H T W K Leipzig, oraz Energieszenarien für den Ener­ giegipfel 2007 Für das Bundesm inisterium für W irtschaft u n d Technologie.Endbericht, Energiewirtschaft­ liches Institut an der Universität zu Köln, Basel/Köln (Prognos) 2007, cyt. dalej jako Energieszenarien.

4 Por. w kontekście europejskim : A. Podolski, G az narodowy czy europejski? Polityczne i historycz­

ne uwarunkowania percepcji wybranych w yzw ań dla bezpieczeństwa energetycznego RP, [w:] „R aporty

i Analizy”, n r 2, C e n tru m Stosunków M iędzynarodow ych, W arszawa 2007; M. Piechocki, Polsko-nie-

miecko-rosyjskie kontrowersje wokół GazocMgu Północnego, [w:] Polacy i Niem cy w X X I wieku. Nowe ob­ licza partnerstw a?, red. B. Koszel, Poznań 2007, s. 138-148 oraz R. Rosicki, Polska, Rosja i Niem cy a bez­ pieczeństwo energetyczne (aspekty polityczne), [w:] ibidem, s. 149-163.

5 Zob. E. Cziomer, Polityka zagraniczna Niemiec. M iędzy zmianJft i k o n tyn u a cji ze szczególnym

uwzględnieniem polityki transatlantyckiej i europejskiej, W arszawa 2005, idem, Nowa rola m iędzynaro­ dowa Niemiec, „Krakowskie Studia M iędzynarodow e” 2006, n r 4 (111), idem, Niem cy wobec wyzwań międzynarodowego bezpieczeństwa energetycznego na pocdfttku X X I wieku, [w:] Społeczne, gospodarcze, i polityczne relacje we współczesnych stosunkach m iędzynarodowych, red. B. Bednarczyk, M. Lasoń, K ra­

ków 2007, s. 101-116.

6 Zob. „Wyzwania i problem y m iędzynarodow ego bezpieczeństw a energetycznego”. Projekt badaw ­ czy KSW, p o d kierunkiem E. Cziom era, Kraków 2006-2008.

i czynniki polityczne, jak też rozbudow ana sieć instytucji oraz ośrodków naukow o-badaw czych. Z danych Fundacji Eberta z 2000 r. wynikało, że szeroko pojm ow aną polityką energetyczną w N iem czech zajm ow ało się: 25 Związków i Stowarzyszeń Pracodawców, 82 w ielkich koncernów i p rz ed ­ siębiorstw energetycznych, 90 przedsiębiorstw zaopatrzenia energetycznego, 7 federalnych przedsiębiorstw usług energetycznych, 8 giełd energetycz­ nych, 3 agencje energetyczne, 8 specjalistycznych instytutów i towarzystw naukow ych oraz 23 wyspecjalizowane placów ki uniw ersyteckie oraz w yż­ sze szkoły zawodowe, jak rów nież kilka m inisterstw , zwłaszcza G ospodarki i Technologii, Spraw Zagranicznych, Finansów i Polityki Rozwojowej, rz ą­ du federalnego oraz frakcje głów nych partii politycznych reprezentow a­ nych w Bundestagu.

Kształtowanie i koordynacja polityki energetycznej dawnej RFN, a n a ­ stępnie zjednoczonych N iem iec, należały zawsze do kom petencji federacji, a zwłaszcza rząd u federalnego. Po utw orzeniu w 1998 r. rząd u socjaldem o- kratyczno-zielonego (SPD/Sojusz 90/Zieloni - S90/Z) stały się one d om e­ ną U rzędu K anclerskiego oraz oczkiem w głowie sam ego kanclerza G erh ar­ da Schroedera (1998-2005)7. R ozbudow ane ustaw odaw stw o energetyczne jest d o m eną obu izb parlam entarnych: B undestagu i B undesratu. Zajm ują się one głów nie ratyfikacją ustaw energetycznych n a podstaw ie projektów przygotow anych przez poszczególne rządy koalicyjne, w noszonych przez ich frakcje p arlam entarne w Bundestagu. Są one dodatkow o konsultow a­ ne z kołam i gospodarczym i, w tym w ypadku z przedstaw icielam i koncer­ nów energetycznych8.

Pierw szy okres rządów SPD/S 90/Z (1999-2000) charakteryzow ał się znacznym napięciem w jego relacjach z koncernam i produkującym i en er­ gię atom ową. Po przeforsow aniu w 2000 r. w B undestagu ustaw y o rezyg­ nacji w N iem czech z produkcji energii atom owej w ciągu 20 lat rząd SPD/ S 90/Z pow rócił do bardziej intensyw nych konsultacji z k oncernam i en er­ getycznym i, preferując w yraźnie kontakty branżow e, w tym z p ro d u c en ta­ m i biopaliw. Sytuacja uległa zm ianie p o utw orzeniu w 2005 r. rz ąd u koali­

7 Por jego w spomnienia: G. Schroeder, Entscheidungen. M ein Leben in der Politik, H am burg 2006, zwłaszcza rozdział IX Russland, der Global Player, s. 449-482. Schroeder jeszcze przed objęciem funk­ cji kanclerza federalnego jako prem ier rządu krajowego Dolnej Saksonii znany był z bliskich kontak­ tów z szefami największych koncernów niemieckich, w tym także energetycznych. Dlatego uzyskał w mediach przydom ek „szefa bosów” (C hef der Bosse) . Dzięki zbliżeniu z prezydentem Rosji W. P utinem od 2000 r. Schroeder został w 2005 r. po ustąpieniu z urzędu kanclerza federalnego powołany przez kon­ cern rosyjski Gazprom n a szefa Rady Nadzorczej Gazociągu Północnego, zabiegając o utworzenie w Niemczech i innych krajach Europy Zachodniej rozbudowanego prorosyjskiego lobby energetycznego.

cji C D U /C SU /SPD n a czele z A ngelą Merkel. Była o na w praw dzie w okresie rządów C D U /C SU /FD P n a czele z kanclerzem H elm utem Kohlem , długo­ letnim m in istrem ds. ochrony środow iska naturalnego (1994-1998), ale n a ­ stępnie zarów no jako przyw ódczyni opozycji C D U /C SU (1999-2005), jak też kanclerz federalny rząd u - W ielkiej Koalicji C D U/CSU /SPD, zwłaszcza po w yborach 2005 r., opow iadała się za u trzy m an iem energii nuklearnej jako istotnej k o m ponenty polityki energetycznej Niem iec. W rozm ow ach i porozum ien iu koalicyjnym z SPD z jesieni 2005 r. C D U /C SU i M erkel m u ­ siały jed n ak zaakceptow ać utrzym anie decyzji rząd u SPD/S 90/Z z 2000 r. 0 stopniowej rezygnacji z produkcji energii atom owej w RFN.

W m om encie pojawienia się trudności oraz przejściowych napięć w d o ­ stawach gazu ziem nego z Rosji do krajów UE, w tym także Niemiec, kanclerz Merkel wyszła w latach 2006-2007 z inicjatywą organizowania w Urzędzie Kanclerskim starannie przygotowanych konsultacji n a tem at zaopatrzenia 1 bezpieczeństwa energetycznego Niemiec. Spotkania odbywały się z regu­ ły dwa razy do roku (4 kw ietnia i 9 października 2006 r. oraz 3 lipca i 9 wrześ­ nia 2007 r.) i były określane jako tzw. szczyty energetyczne (Energie-Gipfel). W 2008 r. planuje się ich kontynuację.W dniu 18 czerwca 2008 r. n a posie­ dzeniu rządu federalnego w Urzędzie Kanclerskim w naw iązaniu do ustaleń i w yników powyższych szczytów przyjęto ostateczną wersję Zintegrowanego Program u Energetyczno-Klimatycznego Niem iec do 2020 r. w raz z pięcio­ m a szczegółowymi rozporządzeniam i. U legną one tylko nieznacznej m ody­ fikacji po przyjęciu nowych ustaleń w ram ach Rady Europejskiej z 12 g ru d ­ nia 2008 r. w odniesieniu do Pakietu K lim atycznego UE do 2020 r. Poza kanclerz M erkel i jej najbliższym otoczeniem w szczytach tych uczestniczy­ li dodatkow o szefowie lub przedstawiciele 4 kluczowych resortów - gospo­ darki i technologii, ochrony środowiska naturalnego i bezpieczeństwa re­ aktorów, kształcenia oraz spraw zagranicznych, jak rów nież przedstawiciele wszystkich głównych niem ieckich koncernów i instytucji, związanych bez­ pośrednio i pośrednio z produkcją, im portem , jak też m agazynowaniem i dystrybucją energii. Ważne zadanie m iały także środowiska naukowe, któ ­ re przygotowały obszerne ekspertyzy specjalistyczne, włączając się przy tym aktywnie w wypracowanie założeń długofalowej strategii i taktyki polityki energetycznej dla Niem iec do 2020 r.

Syntetyczną ocenę w yników szczytów energetycznych m o ż n a u jąć n a ­ stępująco:

• Przygotow anie w ciągu 2006 r. przez trzy grupy robocze szczytu (1. M ię­ dzynarodow e aspekty polityki energetycznej, 2. N arodow e aspekty p o ­ lityki energetycznej, 3. B adania i efektywność) - Całościow ą N arodow ą

Koncepcję P olityczno-Energetyczną (nationaler energiepolitisches G e ­ sam tkonzept). Stawiał on sobie następujące cele: 1) ograniczenie im p o rtu energetycznego, 2) dążenie do obniżenia cen surow ców energetycznych oraz stopniow ego ich zastępow ania biopaliw am i, 3) sprostanie w zrastają­ cym w yzw aniom w zakresie ochrony środow iska naturalnego). D o roku 2012 n a budow ę now ych elektrow ni i sieci paliw ow o-energetycznych przeznaczono 30 m ld euro (o10 m ld więcej niż przew idyw ano wcześniej), na rozbudow ę b ranży energii odnaw ialnej zam ierza się przeznaczyć 33­ -4 0 m ld euro, a n a b ad an ia w zakresie rozw oju energetyki 2 m ld eu ro9 . • N ajw ażniejszy do tej p o ry szczyt energetyczny od b y ł się 3 lip ca 2007 r.

- bezpośrednio po zakończeniu przew odnictw a N iem iec w Radzie E u­ ropejskiej oraz G-8 w H eillieg en d am m w pierw szej p ołow ie 2007 r., doprow adzając, w rezultacie w spom inanych wyżej obrad trzech grup roboczych, do w ypracow ania zasadniczych założeń - P odstaw z in te ­ grow anego p ro g ra m u en ergety czno-klim atyczneg o N iem iec do 2020 r. (G ru n d la g e n fu e r das in te g rie rte E n e rg ie -u n d K lim ap ro g ra m m ). P o d ­ stawy zintegrow anego p rogram u były bardziej precyzyjne od całościow ej koncepcji z 2006 r., zakładający bow iem szczegółową realizację trzech długofalow ych celów energetyczno-politycznych przy przestrzeganiu następujących zasad i wymogów: 1) bezpieczeństw a za o p a trz e n ia e n e r­ getycznego, 2) g o sp o d arn o śc i o ra z 3) o ch ro n y środow iska n a tu ra ln e g o N iem iec10. Zarów no szczegóły rozw iązania, jak też in stru m en ty i m ech a­ nizm y w drażania powyższych celów przedstaw ione zostaną w końcowej części rozdziału.

Niezwykle istotne w w spółkształtow aniu polityki energetycznej Niem iec są główne koncerny energetyczne, ściśle powiązane z politycznym i kręgami decyzyjnymi n a szczeblu federalnym oraz krajowym. Syntetycznie ich rolę i funkcje w powyższym zakresie m ożna wyspecyfikować następująco:

• w noszenie szczegółowych projektów rozw iązań aktów ustawodawczych, a zwłaszcza wykonawczych poprzez bezpośrednie kontakty z U rzędem Kanclerskim oraz adm inistracją i ekspertam i resortów energetycznych, • szukanie w sparcia politycznego dla realizowanych transakcji z p artn e ra­

m i zagranicznym i (np. w trakcie negocjacji n ad kontraktem z G azprom em przy przygotow aniu projekty Gazociągu Północnego w latach 2003-2005),

9 Por. Energiegipfel: Die Ergebnisse im Überblick, www.dw.world.de/popup_printcontent/0,,1953429,00... oraz D er Prozess der Energiegipfels und seine Teilnehmer, bmu.de/erneubare_energien/aktuell/doc. print/3787.ph.

10 Zob. Startschuss f ü r Energie und Klimaschutzkonzept, REGIERUNGonline-ww w.bundesregie- rung.denn_C onrent/D E/A rticel/2007/0.

• zabieganie o n adanie swoim projektom inw estycyjnym rangi europejskiej oraz szukanie poparcia u Komisji Europejskiej w Brukseli, rów nież przy zabieganiu o kredyty ze strony EBOR,

• składanie do re so rtu gospodarki w niosków o udzielenie gw arancji H er­ m esa n a eksport urządzeń i dóbr inwestycyjnych za granicę11.

Należy zarazem pam iętać, iż rząd federalny w tok u rozw iązyw ania złożonych problem ów polityki energetycznej jest niejako skazany n a ści­ słą w spółpracę z grupam i koncernów , zajm ujących się zarów no p ro d u k ­ cją, h andlem , jak i dystrybucją energii. Największe koncerny energetyczne Niem iec, takie ja k RWE, R uhrgas E.ON, Vttenfall Europe, BASEF, EnB W 12 oraz zw iązane z nim i spółki i filie dysponują nie tylko stosow nym kapi­ tałem , ale m ają ogrom ny wpływ zarów no n a kształtow anie się w N iem ­ czech cen rynkow ych energii, jak też w yrafinow ane m eto dy oddziaływ ania na politykę, adm inistrację federalna i krajow ą oraz m edia. Ich działalność hobbystyczna jest intensyw na i obejm uje m iędzy innym i:

• pow oływ anie znanych polityków (byłych m inistrów , sekretarzy stan u rz ą­ du federalnego i rządów krajow ych, deputow anych B undestagu i L and ta­ gów itp.) n a dobrze płatne funkcje doradców lub członków w zarządach lub rad ach nadzorczych,

• pozyskiwanie n a p o dobnie płatne stanow iska w swoich spółkach tere n o ­ w ych b urm istrzów i radnych,

• dotow anie budżetów kom unalnych,

• sponsorow anie czołowych partii politycznych,

• tw orzenie sprzyjającego klim atu w m ediach lokalnych i o zasięgu ogól- noniem ieckim 13.

Powyższe dane dow odzą, że koncerny energetyczne, działając w ścisłym pow iązaniu i kooperacji z rządem federalnym , wyw ierają istotny w pływ tak na program ow anie, jak i n a realizację polityki energetycznej Niem iec.

B adania naukow e n ad polityką energetyczną N iem iec m ają charakter interdyscyplinarny, poniew aż uczestniczą w n ich zarów no przedstawiciele nauk przyrodniczych, ekonom icznych, technicznych, jak też społecznych,

11 Zob. M acht der Konzerne, w w w ://anstageslicht.w ordpress.com /2007/09/10/m acht-und-energie- konzerne/.

12 K oncerny energetyczne E.0N( +6,15), RW E(+1,60)), VATTENFALL(1,35),EnBW(1,32) oraz związane z nim i spółki kontrolują całkowicie dystrybucję prądu w Niem czech, uzyskując w 2006 r. znaczne nadwyżki finansowe, zwiększając swoje wpływy (podane w m ld euro w nawiasach) w stosun­ ku do 2002 r. Dzięki dobrej kondycji finansowej angażują się m ocno w inwestycje energetyczne za g ra­ nicą. Ich szefowie uczestniczyli we w szystkich szczytach energetycznych w latach 2 0 06-2007- zob. Die

Gewinne der Energiekonzerne, w w w .spiergel.de/wirtschaft/0,1518,492055,00.htm l.

w tym zwłaszcza politycznych o profilu m iędzynarodow ym . Polityka ener­ getyczna jest rozpatryw ana tak w aspekcie teoretycznym , jak i praktycz­ nym , zm ierzając do rzetelnego określenia aktualnych i przyszłych potrzeb energetycznych dla zrów now ażonego rozw oju społeczno-gospodarczego N iem iec w XXI w. B adania powyższe są realizow ane przez wyspecjalizow a­ ne instytuty naukow e, fundacje i tow arzystw a naukow e oraz zespoły in ter­ dyscyplinarne w głównych ośrodkach uniw ersyteckich. W iele opracow ań 0 charakterze studyjnym i ekspertyz zlecają zarów no reso rty rząd u fede­ ralnego i rządów krajow ych, jak też koncerny poszczególnych b ra n ż go­ spodarczych. O pierają się one n a analizie bogatych m ateriałów źródłow ych 1 po dają szereg ciekawych ocen stanu aktualnego oraz w niosków w o d n ie­ sieniu do przyszłości polityki energetycznej różnych zakresów i dziedzin społeczno-gospodarczych i ekologicznych N iem iec 14.

Polityczno-strategicznym i b adan iam i n a bezpieczeństw em energetycz­ nym N iem iec w szerokich uw arunkow aniach i aspektach globalnych oraz europejskich zajm uje się szereg instytutów, jak też innych placów ek n a u k o ­ wo-badawczych. Zaangażow ani w nich są eksperci różnych specjalności z zakresu: nau k społecznych, politycznych, ekonom icznych, w schodnich, bad ań pokoju oraz polityki rozwojowej oraz in n y ch 15.

W szesnastu placów kach (w ym ienionych w przypisie 15) oraz w wielu innych ośrodkach akadem ickich, instytutach i zespołach n aukow o-badaw ­ czych pow staje szereg ciekawych analiz i ekspertyz naukow ych, które koncentrują się n a globalnych, regionalnych, europejskich, w tym rów nież niem ieckich, aspektach bezpieczeństw a energetycznego. Jest ono ro z p atry ­ wane w szerokim kontekście podaży i p opytu n a energię z p u n k tu w idzenia dostępu do jej źródeł oraz tru d n o ści ich pozyskiwania. Bezpieczeństwo e n ­

14 Por. Nachhaltige Energiepolitik fü r den Standort Deutschland. Anforderungen an die zukünftige . Hrsg. Bundesverband d er D eutschen Industrie, Berlin 2005.

15 Zob. adresy internetow e- Forschungsinstitute-Links D eutschland, www .hsfk.de/index. php?id=38.

D o najbardziej znanych ośrodków i zespołów badawczych w tym zakresie należą m iędzy innymi: Deutsches Institut für W irtschaftsforschung (Niem iecki Instytut Badań G ospodarczych - D IW ), D eu ­ tsche Gesellschaft für Auswaertige Politik (Niem ieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej - DGAP), Deutsches Institut für Internationale Politik u n d Sicherheit-Stiftung W issenschaft u n d Politik (N iem ie­ cki Instytut Polityki i Bezpieczeństwa M iędzynarodow ego-Fundacji N auka i Polityka - SWP), Institut für Europäische Politik (Instytut Polityki Europejskiej - IEP) w Berlinie, C e n tru m für angew andte P o­ litikforschung (C en tru m Stosowanych N auk Społecznych - CAP) oraz O steuropa-Institut (Instytut Eu­ ropy W schodniej - OEI) w M onachium , Hessische Stiftung für Frieden u n d Konfliktforschung (H e­ ska Fundacja Badań Pokoju i Konfliktów - HSKF) we Frakfurcie n ad M enem , Institut für Frieden u n d Entw icklung (Instytut Pokój i Rozwój - FFR ) w D uisburgu oraz fundacje zbliżone do CD U - K onrad A denauer Stiftung (Fundacja im. K onrada A denauera) w Sainkt A ugustin i Berlinie oraz SPD - Frie­ drich E bert Stiftung (Fundacja im Friedricha E berta - FES) z siedzibami w Bonn i Berlinie.

ergetyczne poszczególnych regionów i państw, rów nież N iem iec, jest ro z­ patryw ane w kontekście następujących przesłanek i kryteriów :

• dywersyfikacji nośników energii (łącznie z rozbudow ą energii jądrow ej), • dywersyfikacji im portu energetycznego z różnych krajów i regionów dostaw, • możliwości maksymalnego wykorzystania rodzimych zasobów surowcowych, • m ożliwości m aksym alnego oszczędzania energetycznego w przem yśle

i gospodarstw ach dom ow ych,

• dążenie do tw orzenia strategicznych rezerw energetycznych m inim alnie n a 90 dni),

• zachow anie bezpieczeństw a energetycznego w w yniku kształtow ania średnio- i długofalow ych strategii, zm ierzających do stabilizacji i ro z b u ­ dowy dobrych stosunków i sprzyjających klim atow i inw estycyjnem u m ię­ dzy krajam i produkującym i i tranzytow ym i surowców energetycznych, w tym zwłaszcza z Rosją,

• dążenie do kształtow anie stabilizacji i pokoju n a Bliskim i środkow ym w schodzie, gdzie głów ną rolę polityczno-strategiczną odgryw ają U SA16.

Niem ieckie bad an ia polityczno-strategiczne spełniają zarów no w ażną funkcję poznaw czą, jak też aplikacyjną. Poprzez rozpoznanie złożonych uw arunkow ań i wyzwań zew nętrznych form ułują szereg praktycznych w niosków w o dniesieniu do pojm ow ania i realizacji bezpieczeństw a en er­ getycznego Niem iec. W arto dodać, iż decydujący w pływ n a w ypracow anie długofalowych scenariuszy rozw oju energetycznego N iem iec do 2020/30 m iał ra p o rt końcow y przygotow any przez zespół specjalistów U niw ersyte­ tu w K olonii17. Będzie o tym m ow a obszerniej poniżej (zob. 2.3).

2.2. Podstawowe elementy bilansu