Rosyjska strategia wobec krajów regionu kaspijskiego 43

Rosja w zm acnia swoją pozycję w sektorze naftow o-gazow ym państw C entralnej Azji oraz Południow ego Kaukazu. C elem rosyjskiej polityki jest: uzyskanie bądź utrw alenie pozycji największego w ydobyw cy i ekspor­

41 B. Musiałowicz, op. cit., s. 64-65, 71. 42 A. Łomanowski, B. Musiałowicz, op. cit., s. 20.

43 N a reg io n kaspijski składają się p ań stw a otaczające M orze Kaspijskie: Rosja, Iran , K azach­ stan, T u rk m e n ista n i A zerb ejd żan o raz p o ło żo n e n ieco dalej A rm en ia, G ruzja, U zbekistan, Tadży­ k istan i K irgistan.

tera surow ców energetycznych w regionie kaspijskim; zwiększenie udziału rosyjskich kom panii w w ydobyciu i eksploatacji odkrytych złóż surowców energetycznych w państw ach regionu oraz utrzym anie kontroli n ad tran zy ­ tem kaspijskich surow ców energetycznych44.

Pom im o realizowanej strategii w obec krajów regionu kaspijskiego, m a ­ jącej n a celu przeciw działanie rozw ijaniu projektów rurociągów k o n k u re n ­ cyjnych w obec rosyjskich, FR u traciła m onopo l n a tra n sp o rt azerskiej ropy w skutek o d d an ia w kw ietniu 1999 ro k u do użytku ropociągu B aku-Supsa. Należy podkreślić, że ropociąg ten jako pierw szy om inął tery to riu m Rosji i skrócił trasę przesyłu ropy naftowej do M orza Czarnego. Porażką rosyj­ skiej polityki w regionie jest także szlak B aku-T b ilisi-C ey h an , dzięki k tó ­ rem u A zerbejdżan stał się w ażnym eksporterem ropy naftowej w regionie45. N atom iast w skutek zagospodarow aniu złoża gazowego Szah Deniz, zalicza­ nego do największych w świecie, m a szansę stać się w ażnym eksporterem gazu ziem nego, a dzięki gazociągowi B ak u -T b ilisi-E rzu ru m będzie dyspo­ now ał niezależnym i od Rosji sieciam i tra n sp o rtu i ryn kam i zbytu dla tego surowca.

Należy w tym m iejscu podkreślić, że o ile w latach 90. ubiegłego w ie­ ku celem rosyjskiej polityki w obec A zerbejdżanu było utrzym anie k o n tro ­ li n ad w ydobyciem i tran sp o rte m surow ców energetycznych, o tyle obecnie priorytetem jest utrzym anie przez Rosję stanu posiadan ia w azerskim sek­ torze naftow o-gazowym .

W regionie kaspijskim p o tentatem gazow ym jest T u rk m en istan (u d o ­ kum entow ane rezerw y gazu ziem nego - 2,9 bln m sześc.). W 2006 roku w ydobyto 65 m ld m sześc. gazu, z czego 17 m ld m sześc. przeznaczono n a ry n ek wewnętrzny, a 48 m ld m sześc. w yeksportow ano: 6 m ld m sześc. gazu dostarczono do Iranu, a 42 m ld m sześc. nabył G azprom .

C elem rosyjskiej polityki jest utrzym anie dostępu do tu rk m eńsk ich złóż gazu oraz kontrola n ad eksportow ą nadw yżką tego surowca. W kw ietniu 2003 ro k u został zaw arty 25-letni k o n trak t n a dostaw y gazu z T urkm enista­ n u do Rosji. Zaś 27 listopada 2007 ro k u p odpisano aneks do p oro zu m ienia rosyjsko-turkm eńskiego, któ ry przew iduje podw yżkę ceny gazu dla Rosji do 130 dolarów za 1000 m sześc. i do 150 dolarów w d ru g im półro czu 2008 roku. N atom iast od 2009 ro k u m a obow iązyw ać form uła ceny o p arta n a za­

44 A. Bryc, op. cit., s. 69, 72-73; zob. E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie M o­

rza Kaspijskiego, [w:] Geopolityka rurociągów. W s p ó łz a l^ n ^ ć energetyczna a stosunki m iędzypaństw o­ we na obszarze postsowieckim , red. E. Wyciszkiewicz, W arszawa 2008, s. 137-185.

45 Zob. A. Łoskot, BTC a sprawa kazaska, „Kom entarze OSW ”, 2 czerwca 2005, http://w ww.osw. waw.pl.

sadach rynkow ych. C zęść ekspertów interpretuje podw yżkę cen b łęk itne­ go paliw a jako niepow odzenie rosyjskiej polityki w Azji C entralnej. Jej je d ­ nym z fundam entów jest zapew nienie dostaw taniego surow ca do Rosji, reeksportow anego następnie przez G azprom do Europy (głównie n a U k ra­ inę) po wyższej cenie. Zawarcie powyższego p o rozum ienia w ym agało w y­ pow iedzenia przyjętych w 2006 roku ustaleń odnośnie do ceny gazu ziem ­ nego, które m iały obow iązyw ać do 2009 roku46.

W zm o cnieniu pozycji Rosji w sektorze naftow o-gazow ym w regionie służyć m a m .in. podpisane 12 m aja 2007 ro k u przez W ład im ira Putina, N ursułtan a N azarbajew a i K urbangułę B erdym uham m edow a, p o ro zu m ie­ nie o budow ie gazociągu n ad brzegiem M orza Kaspijskiego, kon ku ren cyj­ nego w obec prom ow anego przez USA transkaspijskiego47. 20 g ru d n ia 2007 roku Rosja, K azachstan i T urkm enistan podpisały kolejną um ow ę o w spół­ pracy przy budow ie gazociągu nadkaspijskiego. Podkreśla się, że d o k u ­ m en t ten m a charakter deklaratywny, nie rozstrzyga wielu istotnych kwestii zw iązanych z realizacją tego projektu. Niejasne pozostają kwestie w a ru n ­ ków dostaw i bazy surowcowej dla planow anego gazociągu. M a on p rze­ biegać w zdłuż w ybrzeża M orza Kaspijskiego, w rejonie granicy kazachsko- rosyjskiej łączyć z rurociągiem Azja C e n tra ln a -C e n tru m . W założeniu m a zwiększyć m oce przesyłowe błękitnego paliw a z T urkm enistanu do Rosji o 20 m ld m sześc. rocznie48.

K azachstan jest w zasadzie uzależniony od rosyjskiej in fra stru k tu ry przesyłowej - w ykorzystuje szlak A tyaru-S am ara, tran sp o rtu je ropę n afto ­ wą przez M achaczkałę, rosyjski p o rt n ad M orzem C zarnym , któ ry łączy się z ru rociągiem B aku-N ow orosyjsk oraz przez ropociąg z Tengiz-N ow oro- syjsk, oddany do użytku w 2002 roku.

Latem 2002 roku podpisano 15-letnią um ow ę n a tran zy t kazachskiej ropy przez tery to riu m Rosji. Aby eksportow ać kazachski gaz do Europy Zachodniej, w lipcu 2002 ro k u zostało utw orzone przedsiębiorstw o Ka- zRosGaz (założyciele: KazM unaigaz - 50%, G azprom - 30% i Rosnieft). Podstaw ą działalności spółki jest zbyt kazachskiego gazu w Rosji i n a ry n ­ kach państw trzecich (surow iec jest eksportow any n a U krainę, Słowację, do M ołdow y i W ielkiej B rytanii), co w praktyce oznaczało przejęcie kontroli przez Rosję n ad częścią kazachskiego sektora energetycznego49.

46 „Tydzień n a W schodzie”, OSW, 5 g ru d n ia 2007, s. 14.

47 A. Kublik, W ładim ir Putin przejm uje energię z A zji, „Gazeta W yborcza” 14 m aja 2007; por. R. Götz, Zentralasiatische Energieexporte. Zwischen russischer D om inanz, Diversifizierungsplänen der

EU und neuen M ärkten in Asien, „Russlandanalysen” 2007, n r 147, s. 2-8.

48 „Tydzień n a W schodzie”, OSW, 9 stycznia 2008, s. 10. 49 A. Wasilewski, op. cit., s. 74.

C elem rosyjskiej polityki jest u trzym anie m o no po lu n a tra n sp o rt su­ row ców energetycznych z Kazachstanu. Rosja od daw na dążyła do p rz e­ jęcia całkowitej kontroli n ad w ydobyciem i eksportem kazachskiego gazu ziem nego. Dlatego też duże znaczenie m iała um ow a m iędzy G azprom em a K azM unaiG azem z 11 listopada 2005 roku, n a m ocy której strona k a­ zachska zobow iązała się w ciągu 5 lat sprzedaw ać rosyjskiem u m o n o p o ­ liście całość swych m ożliwości eksportow ych i tranzytow ych błękitnego paliwa. Dotyczy to gazu transportow anego kazachskim i gazociągam i turk- m eńskiego i uzbeckiego oraz wydobyw anego w Kazachstanie. U niezależ­ n ieniu się K azachstanu od Rosji służy rozwijanie w spółpracy z C hinam i. Jak d o tąd K azachstan jest jedynym państw em w Azji C entralnej, które eks­ p ortuje ropę naftow ą do Chin.

Dla krajów postradzieckich regionu kaspijskiego - A zerbejdżanu, Ka­ zachstanu i T urkm enistan - surowce energetyczne stanow ią szansę u n ie ­ zależnienia się od Rosji. Inne kraje postradzieckie takie, jak A rm enia, z pow odu zależności od dostaw energii z Rosji są ograniczone w swoich działaniach50. A rm enia nie dysponuje je d n a k w łasnym i złożam i i prawie 100% surow ców energetycznych im portuje z Rosji. W celu uniezależnienia się od Rosji rozpoczęła w g ru d n iu 2004 roku budow ę gazociągu do Iranu.

6 kw ietnia 2006 ro k u G azprom podpisał z rząd em A rm enii um ow ę, na podstaw ie której rosyjski ko ncern przejął od A rm enii n a 25 lat gazociąg z Iranu i praw o do budow anego kolejnego gazociągu z Iranu. W zam ian cena rosyjskiego gazu dla A rm enii nie zm ieni się do końca 2008 roku. W w yniku tego porozum ienia, Iran nie stanie się konkurencyjnym dla Ro­ sji dostaw cą gazu ziem nego do A rm enii. Ponadto Rosja chce ograniczenia średnicy irańsko-orm iańskiego gazociągu do 700 m m , co uniem ożliw iło­ by z przyczyn technicznych dalszy tranzyt tego surow ca n a U krainę. G a­ zprom zam ierza także przejąć kontrolę n ad arm eńską spółką gazowniczą A rm R osG azprom 51.

D o głów nych celów polityki Rosji w obec A rm enii zaliczyć także n ale­ ży: przejęcie kontroli n ad strategicznym i sektoram i arm eńskiej gosp o d ar­ ki, u trzym anie m o n o p o lu na dostaw y gazu do tego kraju oraz spraw ow a­ nie kontroli n ad in fra stru k tu rą transportow ą, która m ogłaby posłużyć jako szlak tranzytow y do Gruzji, a teoretycznie naw et n a U krainę i do U nii Eu-ropejskiej52.

50 F. Müller, Machtspiele um die kaspische Energie?, http://www.bpb.de/publikationen/D8TT6Wß,0,Machtspiele_ um_die_kaspische_Energie.html.

51 Gazprom zam yka gazow y szlak do Europy p rze z Arm enię, „Gazeta W yborcza”, 7 kw ietnia 2006.

G ruzja jest niem al całkowicie uzależniona od rosyjskich dostaw no śn i­ ków energii oraz energii elektrycznej. Z tego też względu dąży do dywersy­ fikacji źródeł dostaw gazu ziemnego, a um ożliwiają ją dostawy z azerskiego złoża Szah D eniz oraz z Iranu. Celem Rosji jest natom iast przejęcie gazo­ ciągu dostarczającego azerski gaz do Turcji i Europy. Działania Gruzji m a ­ jące na celu zm niejszenie uniezależnienia energetycznego od Rosji są m .in. skutkiem kryzysu energetycznego w tym kraju, który rozpoczął się w dniach 22-31 stycznia 2006 roku. W nocy z 21 n a 22 stycznia obydwa gazociągi d o ­ starczające rosyjski gaz do Gruzji (a następnie A rm enii) zostały wysadzone przez nieznanych sprawców. Uszkodzeniu uległa rów nież linia wysokiego n a ­ pięcia Kavkazioni. N iem al całe terytorium Gruzji zostało pozbawione elek­ tryczności i gazu ziemnego, co spowodowało paraliż działalności gospodar­ czej. W ładze gruzińskie oskarżyły Rosjan, którzy w ielokrotnie w przeszłości stosowali szantaż energetyczny wobec Gruzji. Przypom niano, że Rosja dąży do przejęcia gruzińskiej infrastruktury energetycznej, w tym m agistrali gazo­ wej, którą dostarczany jest gaz z Rosji do Arm enii. W ładze gruzińskie p o d ­ jęły działania, w efekcie których zapewniły sobie dostawy gazu irańskiego i azerskiego oraz tureckiej energii elektrycznej. Po dokonaniu stosownych napraw, 29 stycznia 2006 roku ponow nie popłynął gaz z Rosji53.

C elem rosyjskiej polityki w obec G ruzji jest nie tylko dążenie do osłabie­ nia konkurencji na ry n k u dostaw ców gazu ziem nego, ale rów nież k o m er­ cjalizacja cen tego surow ca dostarczanego n a ry n ek gruziński. W g ru d n iu 2006 ro k u doszło do podpisania p orozum ień n a dostaw y 1,1 m ld m sześc. rosyjskiego gazu w 2007 roku za cenę 235 dolarów za 1000 m sześc. - d o ­ tychczas G ruzja płaciła 110 dolarów za 1000 m sześc.

W obec U zbekistanu Rosja planuje zwiększenie u działu swoich p rz ed ­ siębiorstw w w ydobyciu ze złóż oraz utrzym anie kontroli n ad eksportem gazu z tego kraju. W g ru d n iu 2002 roku G azprom podpisał z U zbekistanem um ow ę o strategicznym partnerstw ie. Zaw arte p orozum ienie przew iduje m .in. długofalowe zakupy gazu przez Rosję n a zasadzie corocznych kon- traktów 54. Z p u n k tu w idzenia rosyjskich interesów w ażne było podpisanie 27 w rześnia 2005 roku porozum ienia, n a m ocy którego G azprom uzyskał kontrolę n ad przechodzącym przez U zbekistan odcinkiem gazociągu Azja C e n tra ln a -C e n tru m , k tóry m transporto w any jest gaz z T urkm enistanu (na lata 2006-2011). Dzięki tem u M oskw a zdobyła pow ażne narzędzie nacisku na U zbekistan i Turkm enistan.

53 W. Bartuzi, Koniec kryzysu energetycznego w Gruzji, „K om entarze OSW ”, 2 lutego 2006, http:// www.osw.waw.pl.

Należy podkreślić, że G azprom realizuje strategię, która m a n a celu za­ pew nienie dostaw gazu z Azji C entralnej (przede w szystkim z T urkm eni­ stanu, U zbekistanu i K azachstanu) n a ry n ek rosyjski. Im p o rt gazu z tych krajów m a zapew nić długofalowe zaopatrzenie Rosji w ten surow iec oraz reeksport n a ry n ek europejski. Temu celowi służą w spom niane wcześniej podpisane um ow y z K azachstanem , T urkm enistanem i U zbekistanem . Gaz dostarczany z tych państw m a pom óc rosyjskiem u koncernow i w yw iązać się z zobow iązań eksportow ych w obec odbiorców w krajach W N P i Europy Zachodniej. P onadto celem jest uniem ożliw ienie tak im krajom , jak T urk­ m enistan i K azachstan wejścia n a rynki zachodnie - jako konkurencyjnych dostaw ców błękitnego paliwa.

Należy zgodzić się z R olandem G ötzem , że niepew ny jest w zrost im p o r­ tu gazu ziem nego z krajów środkow ow oazjatyckich do Rosji. U w aru n k o ­ w any jest on wielkością w ew nętrznego zużycia surow ca w tych państw ach. P onadto zainteresow anie im p o rtem środkow oazjatyckiego gazu wyrażają C hiny i kraje członkow skie U nii Europejskiej. Toteż prognozuje się spadek wielkości rosyjskiego im p o rtu błękitnego paliw a z Azji Środkowej. W edług szacunków, od 2010 roku eksport tego surow ca do Rosji osiągnie poziom około 60 m ld m sześc.55

3.3.2. Polityka wobec krajów tranzytowych: Białorusi, Ukrainy