Unia Europejska w strategii i praktyce polityki energetycznej Rosji

W 2002 ro k u im p o rt ropy naftowej i gazu ziem nego z Rosji stanow ił o d ­ pow iednio 21% i 41% ogółu im p o rtu tych surow ców w krajach U nii E u ro ­ pejskiej. W skaźniki te znacząco w zrosły po rozszerzeniu U nii n a W schó d94. O becnie około 60% unijnego im p o rtu gazu pochodzi z Rosji, natom iast w p rzypadku ropy udział rosyjskich dostaw w ogólnym im porcie u n ij­ nym w ynosi około 40%. U nia Europejska w składzie sprzed 1 m aja 2004 roku sprow adzała z Rosji 17% konsum ow anego błękitnego paliwa. N aj­ więksi konsum enci gazu w U nii przed rozszerzeniem to N iem cy - p o n ad 30% oraz W łochy i Francja, zależne w około 25%. Stopień uzależnienia n o ­ wych państw członkow skich UE od dostaw rosyjskiego gazu jest k ilk uk ro t­ nie większy. Przeciętnie sprow adzają one z Rosji 73% swojej rocznej k o n ­ sum pcji gazu, przy czym duża część now ych członków UE (Litwa, Łotwa, Estonia, Słowacja, Bułgaria) jest całkowicie uzależniona od rosyjskiego su­ rowca. Stąd postrzeganie problem u dywersyfikacji dostaw przez obie g ru ­ py państw jest zasadniczo różne. Dla daw nych członków UE zwiększenie im p o rtu rosyjskiego gazu jest je d n ą z podstaw ow ych m eto d zapew nienia sobie stabilnych i zróżnicow anych dostaw surowca, dla wielu z nich Rosja m oże stać się now ym dostaw cą95.

Podkreśla się, że zależność im portow a UE w sektorze energetycznym w zrośnie w ciągu najbliższych kilku lat. Zgodnie z prognozam i Komisji E u­ ropejskiej, poziom uzależnienia od im p o rtu w zrośnie w przypadku ropy z 70% do p o n ad 90%, natom iast gazu z 50% do 70% (do 2030 rok u p o ­ pyt n a ropę i gaz m a ro sn ą ć w tem pie odpow iednio: 0,7% i 0,9% rocznie). Zważywszy n a powyższe prognozy, w skazyw ano n a kluczow ą rolę p a rtn e r­ stwa energetycznego z Rosją, aby zapew nić stabilne zaopatrzenie w surow ­ ce energetyczne96.

D o czynników w zm acniających pozycję Rosji n a europejskim ry n k u surow ców energetycznych zalicza się: niestab ilność polityczną n a Bliskim W schodzie; walkę z m iędzynarodow ym terro ry zm em , poniew aż m oże

94 M. Bodio, Stosunki m iędzy Urnft Europejską a Federacją Rosyjską. Stan i perspektywy rozwoju, W arszawa 2005, s. 107.

95 A. Łoskot, op. cit., s. 9, 10; A. Ł oskot-Strachota, Rosyjski g a z dla Europy, OSW, październik 2006, s. 5, http://www.osw.waw.pl.

96 Die Energiedialog zwischen der E U u n d Russland, „Europa” 2006, n r 4, s. 1; por. M. Tatarintseva, O. N. Hishow, Die Energiestrategiestrategie der E U und die Kooperation m it Russland, „SW P-Aktuell” O ktober 2006, s. 3, http://w w w .sw p-berlin.org; R. Gotz, Russlands Erdgas u n d Europas Energiesicher­

prow adzić ona do przerw w dostaw ach nośników energii; w zrost popytu na gaz ziem ny i ropę naftow ą w państw ach azjatyckich - głów nie w C h i­ nach i Indiach; niestabilność cen surow ców energetycznych; zm niejszają­ ce się zdolności produkcyjne w niektórych regionach (np. M orze P ółno c­ ne) oraz ograniczone m ożliwości dywersyfikacji dostaw błękitnego paliwa do Europy.

Główne interesy Rosji dotyczące europejskiego ry n k u są następujące: - zagw arantow anie długotrw ałych, rosnących dostaw surow ców en er­

getycznych,

- przeciw działanie dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia,

- rozw ijanie in fra stru k tu ry przesyłowej dla rosyjskich nośników en er­ gii, zwłaszcza gazu ziem nego,

- rozszerzenie rynków zbytu, udział w procesach przekształceniow ych branży energetycznej w państw ach europejskich,

- zdobycie środków finansow ych n a inwestycje, zwłaszcza w in fra stru k ­ turę przesyłową bez możliwości wejścia n a szerszą skalę inw estorów zagranicznych do rosyjskiego sektora energetycznego97.

W celu u trzym ania obecności i zwiększenie udziału rosyjskich surow ­ ców energetycznych n a ry n k u europejskim , Rosja podjęła w ostatnich la­ tach szereg działań, zm ierzających m .in. do:

- realizacji now ych projektów eksportow ych, które um ożliw iałyby dy­ wersyfikację szlaków dostaw rosyjskich surow ców dotychczasowych odbiorców i wejście n a now e ryn k i zbytu oraz zm niejszyły zależność Rosji od krajów tranzytow ych - przykładem jest Gazociąg Północny, któ ry m a dostarczać rosyjski surowiec do N iem iec oraz n a now e ry n ­ ki, m .in. do W ielkiej Brytanii,

- silniejszego wejścia do segm entu dow nstream (han d lu detalicznego i dystrybucji) unijnego ry n k u ropy i gazu. P rzykładem jest zawarte p o d koniec w rześnia 2006 roku porozum ienie dające spółkom z u d zia­ łam i G azprom u (G W H i C entrex Europe Energy & Gas AG) m ożli­ w ość sprzedaży gazu n a austriackim ry n k u detalicznym oraz próby G azprom u wejścia na detaliczny ryn ek N iem iec (w zam ian za udziały dla koncernów w złożu Jużnorusskoje)98.

97 A. Bryc, op. cit., s. 101-102; M. Menkiszak, Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategiczne­

go partnerstw a", „Prace OSW ” styczeń 2006, s. 24; M iędzy potrzebą a uzależnieniem. Rosyjski g a z w bi­ lansie energetycznym rozszerzonej UE, Fundacja im. Stefana Batorego, „O przyszłości Europy. R aport 8”,

grudzień 2002, s. 6.

W spółpraca energetyczna m iała stać się jed n y m z filarów tworzącego się rosyjsko-unijnego partn erstw a strategicznego. Podczas szczytu U E -R o - sja w Paryżu 30 października 2000 roku, został zainicjow any dialog en er­ getyczny. Strony zadeklarow ały chęć rozw oju w spółpracy energetycznej i postanow iły pow ołać w spólną grupę roboczą, która m iała się zająć zb a­ daniem m ożliw ości zw iększenia rosyjskich dostaw gazu do krajów człon ­ kow skich UE i inwestycji unijnych w rosyjskim sektorze energetycznym9 9. Rok później, n a szczycie w Brukseli został przyjęty do k u m en t „Przyszły kierunek dialogu energetycznego p om iędzy U nią Europejską a Federacją Rosyjską”. Zaw ierał on propozycje uregulow ań praw nych w zakresie h a n ­ dlu i tra n sp o rtu surow cam i, bezpieczeństw a linii przesyłowych, ochrony um ów długoterm inow ych oraz racjonalnego w ykorzystania energii. Pow o­ łano K om itet W spółpracy ds. Energii, w M oskwie utw orzono U nijno-R o- syjskie C en tru m ds. Technologii Energetycznych. P rzedm iotem dialogu są następujące kwestie: kooperacja przy oszczędzaniu energii, polepszanie in ­ frastru k tu ry produkcji i tran sp o rtu , zwiększenie zachodnioeuropejskich możliwości inw estow ania w Rosji, popraw a w arunków inwestycyjnych

100

w Rosji .

Kluczowe znaczenie dla rozw oju w spółpracy energetycznej U nii E uro­ pejskiej i Federacji Rosyjskiej m a „Porozum ienie o Karcie Energetycznej” (tzw. K arta Energetyczna), które Rosja podpisała w 1994 roku, lecz D um a dotychczas go nie ratyfikowała.

Rosja uw aża Kartę i P rotokół za dyskrym inujące i niezgodne ze swoimi gospodarczym i interesam i. Największe zastrzeżenia strony rosyjskiej budzi Protokół tranzytow y UKE. D o kum ent ten otw iera rynek energetyczny dla wszystkich producentów , co stw arza szanse eksportow e now ym dostaw ­ com , a zwłaszcza kontrolow anym obecnie przez G azprom niezależnym prod u cen to m w Rosji i państw o m środkow oazjatyckim . Jest to sprzeczne z interesam i Federacji Rosyjskiej, poniew aż m oże p row adzić do u traty k o n ­ troli n ad sieciam i przesyłow ym i i tran sp o rte m surow ców przez jej te ry to ­ rium . Rosyjski m onopolista gazowy nie chce u d o stęp n ić swojej sieci r u ­ rociągów konkurencyjnym p ro d u cen to m błękitnego paliwa, poniew aż obaw ia się utraty m o nopolu transportow ego n a obszarze postsow ieckim .

Ponadto otw arcie rurociągów dla środkow oazjatyckich p ro d u c en ­ tów pozbaw iłoby Rosję skutecznego in stru m en tu oddziaływ ania n a są­

99 Zob. R. Götz, Licht und Schatten. Die Energiepartnerschaft zwischen Russland und der EU, „Ost­ europa” 2003, n r 9-10, s. 1525-1539.

100 E. Paszyc, Polityka energetyczna Rosji, [w:] Kłopotliwe bogactwo - sytuacja i perspektyw y sekto­

siednie kraje. Federacja Rosyjska stara się rów now ażyć swoje stanowisko ofertam i kontrolow anej w ym iany aktywów m iędzy korporacjam i. Jednak i w tym p rzypadku K arta oraz P rotokół są dla Rosji niew ygodne, gdyż p rze­ noszą wiele zagadnień z poziom u relacji m iędzy spółkam i n a relacje m ię­ dzyrządowe. Rosja sprzeciwia się także zawartej w Protokole tzw. klauzuli regionalnej, która traktuje obszar U nii Europejskiej jako jednolity, w efek­ cie tra n sp o rt przez jakiekolw iek państw o członkow skie nie jest uznaw any za tranzyt. Federacja Rosyjska nie akceptuje rów nież zapisu Karty, który zabrania w strzym yw ania zakontraktow anych dostaw bez poprzedzającego postępow ania rozjem czego101.

Kolejną kw estią kontrow ersyjną jest tzw. praw o pierwszej odm owy, k tó ­ re reguluje dostęp do sieci w razie brak u zdolności przesyłowej w ystarczają­ cej dla w szystkich chętnych. W edług Rosji pierw szeństw o p o w inn a uzyskać firm a, która wcześniej m iała dostęp, zwłaszcza gdy jest zw iązana dłu goter­ m inow ym i um ow am i, zaś UE stoi n a stanowisku, że jest to firm a, która zapłaci najwięcej. Kwestię sp o rn ą stanow ią także taryfy tranzytow e. Rosja jest n iechętna podno szen iu w ew nętrznych stawek przesyłow ych i obniża­ niu opłat tranzytow ych.

Ponadto Rosja dom aga się w łączenia do K arty kwestii w olnego h a n ­ dlu paliw em jądrow ym . W UE proces ten jest p o d nad zo rem Agencji D o ­ staw E uratom u, ściśle przestrzegającej zasady dywersyfikacji źródeł. Rosja obaw ia się, że po wygaśnięciu um ów z now ym i państw am i członkow skim i (w 80% uzależnionym i od dostaw z Rosji, podczas gdy „stare” państw a członkow skie są uzależnione w 15%) E uratom będzie dążył do ogranicze­ nia zam ów ień102.

Federacja Rosyjska zwleka z ratyfikacją K arty Energetycznej, p o n ie­ waż zależy jej nie tylko n a przyciągnięciu inwestycji zagranicznych do sek­ to ra paliw ow o-energetycznego, lecz także n a uzyskaniu dostępu do n aj­ nowszych technologii eksploatacji i tra n sp o rtu nośników energii. Ponadto w interesie Rosji jest utrzym anie dom inacji n a ry n k u gazowym w Europie Środkowej i W schodniej oraz kontroli n ad szlakam i tranzytow ym i w by­ łych państw ach socjalistycznych.

101 Ibidem, s. 28.

102 Za: E. Wyciszkiewicz, Traktat Karty Energetycznej i Protokół Tranzytowy w relacjach UE - Fede­

Wnioski

Z przeprow adzonej powyżej analizy polityki bezpieczeństw a energe­ tycznego Federacji Rosyjskiej (ze szczególnym uw zględnieniem gazu ziem ­ nego i ropy naftowej) w ynikają następujące w nioski ogólne:

1. Podstaw ą rosyjskiego sektora energetycznego jest gaz ziemny. W ciągu najbliższych kilku lat planuje się zm niejszenie jego ud ziału w bilansie energetycznym kraju głównie n a rzecz energetyki jądrow ej oraz energii odnaw ialnej.

2. W perspektyw ie średnio- i długookresow ej należy liczyć się ze spadkiem w ielkości rosyjskiego eksportu ropy naftowej i gazu ziem nego. Będzie on efektem rosnącego popytu n a no śniki energii n a ry n k u w ew nętrznym oraz ograniczeniem możliwości pozyskiw ania surow ców w skutek b rak m odernizacji in fra stru k tu ry wydobywczej i transportow ej. W rezultacie p o d znakiem zapytania będzie zdolność Rosji do w yw iązania się z k o n ­ trak tó w długoterm inow ych n a dostaw y surow ców energetycznych n a ry n ek europejski.

3. W zrost produkcji ropy naftowej b ędą m usiały zapew nić w przyszłości nowe projekty, lokalizowane w takich m iejscach jak Syberia W schodnia, gdzie początkow e koszty w ydobycia b ęd ą znacznie wyższe n iż w Syberii Zachodniej. Również z uwagi n a to, że wydobycie gazu z największych złóż, ja k np. Urengoj, będzie się zm niejszać, p o trzebne są ogrom ne inw e­ stycje n a zagospodarow anie now ych złóż gazu n a Półwyspie Jam alskim oraz w szelfie arktycznym.

4. E ksport nośników energii stanow i ważne narzędzie rosyjskiej polityki zagranicznej. Rosja kontroluje szlaki tra n sp o rtu ropy naftowej i gazu ziem nego n a obszarze WNP, utrzym uje swoją dom inację w państw ach byłego bloku w schodniego a także kontroluje szlaki tranzytow e n a tych terenach. W zm ocnieniu pozycji Rosji służą działania m ające n a celu w łączenie błękitnego paliw a płynącego z K azachstanu, T urkm enistanu i U zbekistanu do kontrolow anego przez siebie system u tran zy tu i dys­ trybucji. Ponadto zakupy gazu w krajach Azji C entralnej stanow ią jed en z elem entów dywersyfikacji rosyjskiej bazy surowcowej.

5. W celu zwiększenia kontroli nad dostawami surowców energetycznych do krajów Europy Zachodniej oraz uniezależnienia się od krajów tranzytowych, Rosja zabiega o rozbudowanie i dywersyfikację infrastruktury przesyłowej. 6. Perspektyw icznym kieru nkiem ekspansji rosyjskich k oncernów jest ry ­

kację tras przesyłu i środków tran sp o rtu , ale rów nież odbiorców surow ­ ców energetycznych z Rosji.

7. U nia Europejska stanow i najw ażniejszy i najbardziej dochodow y rynek zbytu dla rosyjskiego gazu ziem nego. Kwestią otw artą pozostaje to, czy rezerw y rosyjskiego gazu w ystarczą do zaspokojenia wzrastającego w UE zapotrzebow ania n a ten surowiec. W perspektyw ie średnio- i długookre­ sowej rozwój w spółpracy energetycznej UE i Rosji uzależniony jest m .in. od przyjęcia korzystnych dla obydw u stron rozw iązań dotyczących dia­ logu energetycznego, zwłaszcza ratyfikow ania przez Rosję K arty E nerge­ tycznej.