Polityka wobec krajów tranzytowych: Białorusi, Ukrainy i Mołdowy56

U kraina, Białoruś i M ołdow a są zarów no im p o rteram i energii, jak rów ­ nież w ażnym i krajam i tranzytow ym i dla rosyjskich dostaw gazu i ropy do Europy Środkowej, Południow ej i Zachodniej.

Przez kilkanaście lat Rosja utrzym yw ała niską cenę gazu ziem nego dla Białorusi, M ołdow y i U krainy: była ona niewiele wyższa od w ew nątrzro- syjskiej oraz znacznie niższa niż płacona przez kraje Europy Środkowej i Zachodniej. U trzym yw anie konkurencyjnych cen uw arunkow ane było następującym i czynnikam i: w iększość dostaw gazu ziem nego do Europy przebiega przez U krainę i Białoruś, co w pew nym stopniu uzależnia Rosję od tych państw ; przew ażającą część krajów postradzieckich nie było stać

55 R. Götz, Prognosen der Gasförderung sowie des Gasexportpotentials Russlands, „D iskussionspa­ pier” FG 5 2007/06, April 2007, s. 8 -9 , http://w w w .sw p-berlin.org.

56 Zob. R. Götz, Energietransit von Russland durch die Ukraine und Belarus. Ein Risiko f ü r die euro­

päische Energiesicherheit?, „SW P-Studie”, D ezem ber 2006, http://w w w .sw p-berlin.org; zob. A. W asilew­

na odbiór nośników energii po cenach światowych; konkurencyjne ceny dla krajów tzw. bliskiej zagranicy pozw alały Rosji w yw ierać w pływ n a ich politykę.

Jednakże U kraina, Białoruś i M ołdow a nie były w stanie płacić naw et obniżonej ceny za gaz, co spow odow ało zadłużenie liczone w setkach m i­ lionów dolarów. W tej sytuacji Rosja podejm ow ała próby przejęcia k o n tro ­ li n ad białoruskim i i ukraińskim i gazociągam i oraz ropociągam i tran zy ­ towym i. Z adłużenie w płatnościach doprow adziło rów nież do zakręcenia przez Rosjan kurka.

Rosja ustalając „europejskie ceny n a gaz” w stosunkach z krajam i W N P zam ierza praw dopodobnie p o kazać in n y m państw om , że gaz nie jest n arzę­ dziem polityki zagranicznej. Niezależnie od tego, czy dany kraj jest sojusz­ nikiem M oskwy czy nie, ceny b ęd ą ustalane zgodnie z zasadam i ry n k u 57. Kolejnym argum entem n a rzecz ustalania now ych cen gazu ziem nego dla krajów W N P jest zakończenie przez Rosję subsydiow ania ich gospodarek.

Tabela 3.8. C eny rosyjskiego gazu ziem nego w dolarach/1000 m sześc.

2005 2006 2007

Europa Zachodnia (przeciętnie) 174 250 250

Mołdowa 80 160 170 Gruzja 68 110 235 Azerbejdżan 60 110 235 Armenia 56 110 110 Ukraina 50 95/230 130 Białoruś 47 47 100

Rosja (przeciętna cena na rynku

wewnętrznym) ^{36 46 36}

Źródło: K. Mildner, Gas, Öl u n d Politik: Energiebeziehungen im postsow jetischen R aum ,

„Volkswirtschaftliche Analysen”, KfW Entwicklungsbank, Januar 2007, s. 5; por. A. Hein­ rich, G azprom - ein verlässlicher P artner f ü r europäische Energieversorgung?, „Russlanana- lysen” 2006, nr 97, s. 2-6.

Przez tery to riu m U krainy przesyłane jest z Rosji około 80% eksp orto ­ wanych do krajów europejskich surow ców energetycznych. Stąd też głów ­ nym celem Rosji w stosunkach z U krainą jest zapew nienie kontroli nad głównym i m agistralam i ekspo rtu gazu n a rynek europejski58.

57 K. W ańczyk, Rosyjska polityka gazow a przed szczytem G8, s. 5, http://w w w .psz.pl.

58 Por. A. Szeptycki, Stosunki pom iędzy Federacją Rosyjską i Ukrainą w sektorze gazow ym , [w:] Geo­

Należy podkreślić, że K rem l wykorzystuje obecną k o n iu nk tu rę n a ry nk u surow ców energetycznych dla rozszerzenia swoich w pływ ów politycznych. D ziałania G azprom u n a obszarze W N P dow odzą, że kontrolow any przez państw o m ono polista gazowy m oże b y ć skutecznym narzędziem presji w polityce zagranicznej K rem la59. Jako przykład m ożn a p o d a ć m otyw o­ w any politycznie konflikt z U k rain ą n a początku 2006 roku, k tó ry d o p ro ­ w adził do w strzym ania dostaw rosyjskiego gazu do kilku państw europej­ skich60.

Spór gazowy pom iędzy Rosją i U krainą, którego kulm inacja p rzy pad ­ ła n a początek 2006 ro k u pokazał ograniczone m ożliwości obydw u państw. 1 stycznia 2006 roku G azprom ograniczył dostaw y rosyjskiego gazu na U krainę. D o 2 stycznia poszczególne kraje europejskie odnotow ały spadek dostaw błękitnego paliw a z Rosji w stosunku do zakontraktow anych ilości - przykładow o dostaw y gazu do W łoch spadły o jed n ą trzecią, natom iast do Francji o jed n ą czwartą.

Po trw ającym kilka tygodni sporze gazowym , 4 stycznia 2006 roku Ro­ sja i U krain a osiągnęły kom prom is. N a podstaw ie zawartego p o ro zu m ie­ nia, od 1 stycznia 2006 ro k u gaz U krainie dostarcza spółka R osUkrEnergo, która kupuje błękitne paliwo od G azprom u p o 230 dolarów i m iesza go ze znacznie tańszym gazem środkow oazjatyckim (rów nież kupow anym przez G azprom ), a następnie sprzedaje surowiec U krainie po cenie 95 dolarów za 1000 m sześc. W um ow ie nie określono szczegółowo w arunków h andlu tym surow cem w 2007 roku61. Na ry n k u w ew nętrznym dysponentem tego gazu jest firm a U krH azE nerho - spółka R osU krEnergo i NAK Naftohaz.

W sporze gazow ym z U krain ą isto tną rolę odegrała prób a przejęcia kontroli n ad sieciami przesyłu gazu do Europy Zachodniej. Ponadto stro ­ na rosyjska, oskarżając U krainę o kradzież przesyłanego gazu, starała się podk reślić konieczność budow y gazociągu transbałtyckiego. Dzięki tem u gazociągowi, om ijającem u kraje bałtyckie i w schodnioeuropejskie, rosyj­ ski ko ncern uzyska bezpośredni dostęp do zachodnioeuropejskich od bior­ ców, a to z kolei pozw oli m u w yw ierać bezpośredni w pływ n a ceny b łękit­ nego paliw a n a ty m rynku.

Kluczową rolę w transporcie rosyjskiej ropy n a ry n k i zachodnie o d g ry ­ wa Białoruś. W 2006 roku ru rociągiem D rużb a p rzetranspo rtow an o 62,8

59 E. Paszyc, op. cit., s. 3.

60 H. Pleines, Die Energiefrage in den russisch-ukrainischen Beziehungen, „Russlandanalyse” 2006, n r 116, s. 11-15; R. Götz, Nach dem Gaskonflikt. Wirtschaftliche Konsequenzen f ü r Russland, die Ukrai­

ne u n d die EU, „SW P-Aktuell”, Januar 2006, http://w w w .sw p-berlin.org.

61 K. Pełczyńska-Nałęcz, I. W iśniewska, Rosyjsko-ukraMski kompromis gazowy, „K om entarze OSW ”, 5 stycznia 2005.

m ln to n rosyjskiej ropy. Tym szlakiem tran sp o rto w an a jest przez Transnieft także ro p a kaspijska. Ponadto Białoruś eksportuje znaczne ilości p rzero bio­ nej w swoich rafineriach ropy rosyjskiej. W g ru d n iu 2005 roku B iałoruś k u ­ pow ała ropę po 230 dolarów za tonę, podczas gdy n a w ew nętrznym ry n ­ ku rosyjskim cena w ynosiła 180-190 dolarów, a n a ryn k ach światowych ok. 450 dolarów za to n ę6 2. D ostaw y ropy naftowej były zw olnione z rosyjskich ceł eksportow ych n a m ocy p o rozu m ien ia o unii celnej. Sprow adzana z Ro­ sji ro p a była przetw arzana w białoruskich rafineriach w M ozyrzu i Nowo- połocku, a otrzym ane p ro d u k ty naftow e sprzedaw ano do p ań stw UE.

W iosną 2006 ro k u Rosja podjęła działania m ające n a celu przeję­ cie udziałów w białoruskich przedsiębiorstw ach energetycznych - przede w szystkim w firm ie Biełtransgaz. Dążyła też do ograniczenia kosztów eko­ nom icznego subsydiow ania Białorusi, której sprzedaw ała surowce energe­ tyczne p o zaniżonych cenach i udzielała preferencji handlow ych n a obrót

63

nim i .

31 g ru d n ia 2006 roku rosyjskie w ładze podpisały z M ińskiem pakiet p o ­ rozu m ień gw arantujących dostaw y gazu n a Białoruś w latach 2007-2011. W 2007 ro k u Białoruś m iała p łacić 100 dolarów za 1000 m sześc. gazu, n a ­ tom iast od 2008 ro k u obow iązyw ać ją m a cena gazu ustalana w edług for­ m uły takiej ja k dla europejskich klientów, z odliczeniem kosztów tra n s­ p o rtu do granicy z U nią Europejską. Ponadto ustalono, że przez p ięć lat G azprom będzie płacić 1,45 dolarów za tranzyt 1000 m sześc. swojego su ­ rowca n a odległość 100 km . Dotyczy to surow ca transportow anego siecią ru r białoruskiej firm y Biełtransgaz. P odpisano rów nież protokół o zakupie przez G azprom 50% akcji firm y Biełtransgaz6 4.

18 m aja 2007 roku w M ińsku przedstaw iciele G azprom u i Państw ow e­ go K om itetu Skarbu Państw a Białorusi podpisali um ow ę o sukcesywnej sprzedaży w latach 2007-2010 50% B iełtransgazu rosyjskiem u k o n ce rn o ­ wi. Przez cztery lata koncern m a kupow ać po 12,5% akcji białoruskiej fir­ m y za sum ę 625 m ln dolarów za każdy pakiet, co w sum ie do 2010 roku m a kosztow ać 2,5 m ld dolarów. Strony podpisały także aneks do p rotok ołu z 31

62 R. Sadowski, W strzym anie tranzytu rosyjskiej ropy ropociągiem D rużba, „K om entarze OSW ” 10 stycznia 2007; A. Eberhardt, Konsekwencje rosyjsko-białoruskiego sporu energetycznego, „Biuletyn PISM”, 18 stycznia 2007; R. Darski, E. Paszyc, I. W iśniewska, W. K onończuk, Kolejna odsłona konfliktu

m iędzy Białorusią i Rosją, „Tydzień n a W schodzie”, OSW, 18 kw ietnia 2007, s. 2-4.

63 Por. A. Eberhardt, Problematyka energetyczna w stosunkach Federacji Rosyjskiej i Republiki Bia­

łorusi, [w:] Geopolityka..., s. 88 i nast.

64 A. Kublik, Gazprom zdobył Białoruś, „Gazeta W yborcza” 2 stycznia 2007; por. R. Lindner, Blok-

kaden der „Freundschaft". D er Russland-Belarus-Konflikt als Zeitenwende im postsowjetischen R aum ,

g ru d n ia 2006 roku o utw orzeniu n a bazie B iełtransgazu w spólnego p rz ed ­ siębiorstw a oraz o dostaw ach i tranzycie gazu przez Białoruś. P rzew idu­ je on stopniow e podw yższanie m arży hurtow ej ceny gazu sprzedaw anego przez B iałtransgaz białoruskim odbiorcom , a także zobow iązanie B iałoru­ si, że nie w prow adzi w spółce praw a „złotej akcji”65. Eksperci podkreślają, że Białoruś nie zrezygnuje z przesunięcia w czasie ostatecznego przejęcia pakietu połow y akcji przez G azprom , poniew aż u trata kontroli n ad p rz ed ­ siębiorstw em p ostrzegana jest przez M ińsk jako zagrożenie dla bezpieczeń­ stwa energetycznego państw a.

W następstw ie brak u grudniow ego p o rozum ienia w sferze naftowej z Rosją, Białoruś od 1 stycznia 2007 roku w prow adziła p o datek od tra n s­ portow anej przez jej tery to riu m rosyjskiej ropy w wysokości 45 dolarów za tonę. W zw iązku z tym , że Transnieft odm ów ił płacenia narzuconego p o ­ datku, Białoruś zaczęła konfiskow ać tran sp o rto w an ą ropę n a poczet n ie­ zapłaconych opłat. Z tego pow odu Rosja w strzym ała w n o cy z 7 n a 8 stycz­ nia tran zyt ropy przez Białoruś.

Białoruś usiłow ała w ykorzystać zależność Rosji od tranzytu ropy przez swoje tery to riu m i liczyła n a w zrastającą presję k on trahentów europej­ skich n a Moskwę. Z kolei Rosja starała się przeciągnąć rozmowy, aby w y­ korzystać pełną zależność Białorusi od dostaw rosyjskiej ropy, której brak przynosił straty całej gospodarce białoruskiej. W krótce jed n ak p oin fo r­ m ow ano o w prow adzeniu rosyjskiego cła eksportow ego w wysokości 53 dolarów n a ropę sprzedaw aną Białorusi, a także o po rozum ieniu, zgodnie z którym w iększość w pływ ów ze sprzedaży przez Białoruś p ro du któw n af­ tow ych transferow anych będzie do Rosji. Białoruskie cła eksportow e p o ­ brane w 2007 ro k u m iały być podzielone w proporcji 70:30, w kolejnych la­ tach 80:20 i 85:1566.

Należy podkreślić, że Rosja dąży nie tylko do u trzy m an ia m onopolu n a dostaw y surow ców energetycznych dla Białorusi i Ukrainy, ale także do zm niejszenia zależności od tranzytu nośników energii przez tery to ria tych państw.

W strategiczne plany K rem la zm ierzające do m aksym alnego ogranicze­ nia zależności rosyjskiego eksportu od tranzy tu przez państw a ościenne

65 Rosja i B iałoruś porozum iały się co do sprzedaży akcji Biełtransgazu, „Tydzień n a W schodzie” 2007, n r 11, OSW, s. 13.

66 R. Sadowski, W strzym anie tranzytu rosyjskiej ropy ropociągiem drużba, „Kom entarze OSW ”, 10 stycznia 2007; por. K. M ildner, op. cit.; F. Garbe, Energische Integration? Russlands Energiekonflikt

m it Belarus, „Osteuropa” 2007, n r 4, s. 65-75; W. K onończuk, op. cit.; H. T im m erm ann, Die Energie­ krieg Russland-Belarus: Ursachen und Folgen, [w:] Energieversorgung als sicherheitspolitische Herausfor­ derung, hrsg. R. C. Meier-Walser, „Berichte&Studien” 2007, n r 88, s. 153-162; A. Eberhardt, op. cit.

w pisuje się rów nież planow any ropociąg U necza-P rim o rsk. 18 m aja 2007 roku p rem ier M ichaił Fradkow podpisał rozporządzenie zlecające M in i­ sterstw u Przem ysłu i Energetyki oraz Transnefti przygotow anie d o k u m en ­ tacji niezbędnej do budow y ropociągu z Uneczy do p o rtu w Prim orsku, skąd ropa byłaby dalej transp o rto w an a tankow cam i (druga nitk a Bałtyckie­ go System u Rurociągowego - BTS-2). Z inicjatyw ą przedsięw zięcia w ystą­ pił ko ncern Transnieft, gdy po w prow adzeniu przez Białoruś cła n a tranzyt rosyjskiej ropy, n a kilka dni został w strzym any jej przesył n a zachód ru ro ­ ciągiem D rużba.

Reasum ując należy stwierdzić, że Białoruś i U krain a jak o kraje tran zy ­ towe rosyjskich nośników energii są nadal w ażne67, poniew aż w dającej się przew idzieć perspektyw ie FR m oże w praw dzie ograniczyć w ielkość tra n ­ zytu, ale nie m oże w pełni zrezygnow ać z przesyłania przez te kraje surow ­ ców energetycznych.

Rosyjska polityka w obec M ołdo w y kształtow ana jest p od ob nie jak w o ­ bec U krainy i Białorusi. Problem em M ołdow y pozostaje uzależnienie od dostaw surow ców energetycznych, głów nie z Rosji oraz zadłużenie sek­ to ra energetycznego - w szczególności zobow iązania w obec G azprom u. W lipcu 1999 roku G azprom ow i u dało się przejąć za długi 50% i jedn ą akcję M oldovagazu, przedsiębiorstw a zarządzającego system em gazowym kraju oraz kontrolującego tranzyt rosyjskiego gazu przez tery to riu m M oł- dowaskie n a Bałkany (około 20 m ld m sześc. rocznie). N atom iast w sierp ­ niu M ołdow a przekazała G azprom ow i pozostałą część swoich udziałów w spółce (36%), starając się zm niejszyć zadłużenie państw a w obec rosyj­ skiego dostawcy.

W końcu 2005 roku G azprom ogłosił podw yżkę cen gazu dla M ołdo- waii z 80 do 110 dolarów za 1000 m sześc. M ołdow a odm ów iła płacenia nowej ceny, co n a początku 2006 ro k u doprow adziło do w strzym ania d o ­ staw przez rosyjski koncern. Kryzys gazowy zakończył się w połow ie stycz­ nia 2006 roku, now a cen surow ca została ustalo na n a poziom ie 110 do la­ rów za 1000 m sześc. w pierw szym półroczu 2006 roku, po czym wzrosła do poziom u 160 dolarów. N a początku 2007 ro k u cena w zrosła do 170 d o ­ larów, ustalono też, że w ciągu najbliższych lat osiągnie p oziom europejski. W zam ian za w prow adzenie okresu przejściowego G azprom uzyskał m .in. zwiększenie udziałów w M oldovagazie do 63,4%, przejął dwie elektrocie­ płow nie oraz kontrolę n ad liniam i energetycznym i, k tórym i m o żna eks­

67 G. G rom adzki, W. Konończuk, Energetyczna gra. Ukraina, M ołdowa i B iałoruś m iędzy Unią

po rto w ać energię elektryczną n a Bałkany. W rezultacie rosyjski koncern kontroluje zarów no sieć dystrybucji oraz tran zy tu gazu, jak i w ażne aktywa w sektorze energii elektrycznej68.

R. G otz podkreśla, że Rosja jest przez w ielu zachodnich obserw ato­ rów przedstaw iana jako kraj, któ ry m oże w ykorzystyw ać bąd ź w ykorzy­ stuje ek sport surow ców energetycznych do celów politycznych, jak o broń strategiczną. Jednakże w opinii G otza takie działania, jak zm niejszanie d o ­ staw, przerw y w dostaw ach czy też przejm ow anie in fra stru k tu ry przesyło­ wej w krajach W N P przez rosyjskie koncerny, nie p ow inn o b yć u jm ow a­ ne wyłącznie w kategoriach p o su n ięć politycznych, poniew aż przyświecają im rów nież cele ekonom iczne. Przykładow o, działania m ające n a celu p o d ­ wyżkę cen gazu dla Białorusi i A rm enii, a więc najw ierniejszych p artn erów Rosji, m ogą w skazyw ać n a to, w jakiej m ierze jest upolityczniony rosyjski eksport nośników energii69. Rosyjskie koncerny m uszą się zachow yw ać tak, jak in ne przedsiębiorstw a operujące n a ry n k u światowym. P odobnie jak one, także koncerny rosyjskie m uszą być zorientow ane n a m aksym alizację zysku i ekspansję za granicą.

3.4. Ekspansja energetyczna Rosji w Europie