Folwarki

Pierwsze folwarki rycerskie, klasztorne i sołtysie funkcjonowały na Śląsku już od XIII w.44. Jednak największy rozkwit folwarków w ich dzisiejszej formie łączy się z okresem od połowy XVI do połowy XVIII w.45. Osadnictwo ludzi związane z funkcjonowaniem folwarku doprowadziło do zmiany wyglądu starych wsi, chociażby przez wydzielanie gruntów pod zabudowę w obrębie nawsia, a także tworzenia przysiółków. W rozwoju folwarków we wsiach można rozróżnić kilka etapów: pierwszy żywiołowy związany z zajmowaniem wszelkich gruntów, kolejny łączył się z komasacją i wydzielaniem gruntów folwarcznych od chłopskich, czasem był jeszcze trzeci etap, najbardziej radykalny, związany z nowymi pomiarami i podziałami we wsiach46. Lokalizacja fol-warku i pola folwarcznego w nowych wsiach wiązała się z najlepszym miejscem i gruntami we wsi. W układzie przestrzennym wsi mógł on tworzyć cztery zasadnicze kompozycje47:

• folwark i wieś są dwiema odrębnymi częściami oddzielonymi drogą; • folwark usytuowany jest w centrum wsi;

• założenie folwarczne zamyka oś kompozycyjną wsi, lokalizacja na końcu zabudowy wiejskiej; • lokalizacja folwarku na skrzyżowaniu dróg.

44 W. Grabski łączy pojęcie pierwotnego folwarku jako większego gospodarstwa wiejskiego z czasami nawet przedpiastowskimi. Zob. W. Grabski: 2004. Historia wsi..., op. cit., s. 84–86.

45 Na Śląsku osadzanie zagrodników jako siły roboczej trwało do XVI w., później ze względu na brak ziemi osadzano jedynie bezrolnych chałupników. Ludność dzieliła się tu na kategorie: chłopi – dawali pańszczyznę ciągłą, zagrodnicy wolni – zwozili zboże do stodół, zagrodnicy omłóckowi, chałupnicy i komornicy – wykonywali najróżniejsze prace ręczne zob. J. Burszta: 1958. Od osady..., op. cit., s. 90.

46 Ibidem s. 89.

Rozplanowanie zabudowań w folwarku było uwarunkowane jego jak najlepszym funkcjono-waniem. Na Dolnym Śląsku wzorowano się na niemieckich planach folwarków, w których rezy-dencja zajmowała najczęściej południową lub zachodnią stronę podwórza folwarcznego. W przy-padku gdy rezydencji w folwarku nie było, lokowano tam dom zarządcy i budynki pomocnicze (oficyna, kuchnia, pralnia), również starano się umieścić stajnie. Ze względów przeciwpożaro-wych – z przeciwnej strony podwórza folwarcznego znajdowały się stodoły, obok których umieszczano spichlerze. Budynki inwentarskie zamykały pozostałe dwa boki majdanu, pośrod-ku którego mogły znajdować się pośrod-kurniki, gołębniki, pośrod-kuźnie i studnie, gnojownik, czasem staw. Gorzelnie, młyny, cegielnie lub tartaki od XIX w. lokowano poza głównym założeniem folwar-ku48. W obrębie folwarku lub przy drogach dojazdowych znajdowały się domy mieszkalne dla pracowników folwarcznych (czworaki). Wszystkie obiekty w folwarkach miały spójny charakter, wynikający z proporcji brył, podobnych dachów, odpowiednio dobranego, często bogatego zdobnictwa.

Obecnie wiele folwarków na analizowanym obszarze uległo dewastacji i pozostaje w bar-dzo złym stanie technicznym49. Zainteresowanie inwestorów skupia się najczęściej na zabyt-kowych dworach, natomiast wprowadzanie nowych rozwiązań funkcjonalnych do zabudowań folwarcznych jest często utrudnione chociażby przez to, że mają one obecnie po kilku właści-cieli. Znikają w ten sposób poszczególne budynki gospodarcze i zaciera się dawny układ prze-strzenny folwarku.

Jednak na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie dla kilku wsi wyróżnikiem wiodącym był folwark, którego zabudowa do dziś jest zachowana, czasem zaadaptowana do nowych funkcji lub stano-wiąca potencjał do wykorzystania.

Kątna, gmina Długołęka (Dolny Śląsk)

Kątna to wieś o układzie wielodrożnicy, położona w gminie Długołęka. W XIV w. należała do klasztoru kanoników regularnych we Wrocławiu na Piasku. Do 1945 r. miejscowość nazywała się Süβwinkel. We wsi znajduje się dawny zespół dworski składający się z dworu zbudowanego w XVIII, a przebudowanego w XIX w., oficyny z XVIII w. przebudowanej w latach międzywojen-nych, budynków mieszkalno-gospodarczych, kuźni, stajni i spichlerza z początku XX w.50.

Zabudowania folwarczne w okresie powojennym były siedzibą PGR51, obecnie wykorzystane zostały do zorganizowania ośrodka jazdy konnej. Miejsce to nadaje się do tego celu, ze względu na odpowiednią kubaturę zabudowań, majdan i otwarte przestrzenie wokół wsi. Folwark usytu-owany jest w najwyższym punkcie wsi, a pałac, oficyny, budynki gospodarcze zachowały się w bardzo dobrym stanie do dnia dzisiejszego (tab. 5.19).

Dominantę we wsi stanowi licowany czerwoną cegłą, zbudowany przy folwarku w latach 20. XX w. spichlerz. Budynek ten ma większą wysokość od komina gorzelni, będącego w wielu in-nych wsiach najwyższym elementem widocznym z daleka. Prosty – zarówno w formie, jak i detalu poprzez arkadkowo zwieńczone lizeny biegnące przez całą wysokość ścian – nabiera jeszcze bardziej monumentalnego charakteru. Pozostała, najstarsza część wsi, a mająca formę wielo-drożnicy, to w większości dawna zabudowa zagrodowa, w której budynki z reguły licowane są cegłą, co również nadaje specyficzny charakter miejscowości. Zagrody te były półotwarte, w kształcie litery L lub U, z budynkiem mieszkalnym usytuowanym szczytowo przy drodze, dzięki czemu pierzeja ulicy jest uporządkowana i w miejscach, w których nie ma współczesnych adap-tacji i przeróbek – jednorodna.

We wsi tej wyróżnikiem wspomagającym jest materiał, tj. użycie w większości obiektów cegły licówki jako wykończenia elewacji. Niestety, nowe obiekty stawiane w tej miejscowości nie nawią-zują do dawnego charakteru zabudowy.

48 R. Gubańska: 2005. Folwarki nizinne…, op. cit., s. 25.

49 Obiekty należące do nich mają najczęściej duże kubatury, co utrudniało utrzymanie i remonty. Problem ten dotyczy nie tylko Dolnego Śląska i Opolszczyzny, ale również chociażby Wielkopolski. Historia i opis folwarków zob. G. Balińska: 1996. Racot. Przemiany..., op. cit.; R. Gubańska: 2005. Folwarki nizinne..., op. cit.

50 Zob. I. Kozioł, J. Załęski: 1989. Gmina Długołęka. „Inwentaryzacja krajoznawcza województwa wrocławskiego” zeszyt 10, PTTK, Wrocław, s. 82–88.

Tabela 5.19. Folwark. Kątna, gmina Długołęka, Dolny Śląsk Table 5.19. Grange, Kątna, Długołęka commune, Dolny Śląsk

Ryc. 5.63. Lokalizacja folwarku we wsi Fig. 5.63. Localization of a farm in the village

Ryc. 5.64. Majdan folwarku, 2005

Fig. 5.64 A farm, clearing 2005 ^{Ryc. 5.65. Zespół folwarczny wraz ze spichlerzem we wsi,}dominanta w miejscowości, 2005

Fig. 5.65. A farm set together with a granary, a dominant for the whole village, 2005

Kamień Śląski, gmina Gogolin (Opolszczyzna)

Wśród wybranych do analizy pod kątem wyróżników wsi Kamień Śląski może służyć jako przykład prężnie rozwijającej się miejscowości, w której w 2001 r. Kuria Diecezjalna odkupiła kompleks budynków stanowiących niegdyś zabudowania folwarczne przynależące do zamku. Były to rozległe stodoły, stajnie, wozownie. Postanowiono zaadaptować je na specjalistyczny ośrodek – Zespół Turystyczno-Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny Sebastianeum Silesiacum – dla 150 osób. Obiekt oddano do użytku cztery lata później. Należy tu podkreślić, że zabudowania folwarku były w bardzo złym stanie technicznym, niektóre wręcz zrujnowane. W projekcie uwzględniono dawny charakter tych obiektów, adaptacjami oraz nowymi zabudowaniami nawią-zano do historycznych form, proporcji brył, kształtów dachów, zastosowano nawet wykończenia z ekspozycją kamienia wapiennego, charakterystycznego budulca dla tej miejscowości (tab. 5.20). Obecnie centrum to jest bardzo popularne wśród kuracjuszy nie tylko z Polski, ale również z zagranicy52.

52 Odrestaurowane budynki w niczym nie przypominają dziś dawnych ruin i stanowią sanatorium o europejskich standardach, będące stymulatorem rozwoju dla całej miejscowości. Oferta ośrodka jest bardzo bogata. Przede wszystkim opiera się na metodzie wodolecznictwa będącej wynalazkiem ks. Sebastiana Kneippa. Dodatkowym ułatwieniem są naturalne podziemne pokłady wód oligoceńskich, wykorzystywane w basenach i innych urządzeniach wodnych.

Tabela 5.20. Folwark przypałacowy, Kamień Śląski, gmina Gogolin, Opolszczyzna Table 5.20. Palace grange, Kamień Śląski, Gogolin commune, Opole district

Ryc. 5.66. Folwark obecnie – Zespół Turystyczno-Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny Sebastianeum Silesiacum, 2008 Fig. 5.66. A farm – present state – Touristic-Leisure-Rehabilitation Set Sebastianeum Silesiacum, 2008

Ryc. 5.67. Zabudowania folwarczne, 2001 Fig. 5.67. Farm buildings, 2001

Także w innych miejscowościach wyróżnikiem wiodącym jest folwark, np. Mikoszowa w gmi-nie Żarów, Nowa Wieś Wrocławska w gmigmi-nie Kąty Wrocławskie i Suchy Dwór w gmigmi-nie Żórawina. Obiekty te stanowią duży potencjał rozwoju różnych funkcji, nie zawsze do końca dobrze wyko-rzystany.