Parki podworskie

Na terenie Dolnego Śląska i Opolszczyzny parki podworskie są jednym z ważniejszych ele-mentów krajobrazu wiejskiego, gdyż znajduje się tu wiele dawnych rezydencji. Dolny Śląsk ma w swych granicach jedno z największych skupisk zabytkowej zieleni w postaci parków i ogro-dów129. Jednak wiele z tych obiektów nie jest obecnie odpowiednio zagospodarowanych i stanowi jedynie potencjał do wykorzystania130. Niejednokrotnie parki mają skomplikowaną sytuację wła-snościową, co utrudnia znacznie podejmowanie jakichkolwiek działań. Również bariera finanso-wa oraz brak pielęgnacji powodują, że parki podworskie nie odgryfinanso-wają już takiej roli we wsiach, jaką powinny131.

Parki podworskie są jednym z ważniejszych wyróżników wsi obejmujących zieleń. W gminie Wisznia Mała graniczącej od północy z Wrocławiem parki podworskie w różnym stanie zachowa-nia istnieją do dzachowa-nia dzisiejszego w 10 spośród wszystkich 16 miejscowości należących do tej gminy. Dla Psar stał się on wyróżnikiem wiodącym, gdyż sama wieś ma całkowicie zatarty dawny układ przestrzenny i jest obecnie wielodrożnicą z żywiołowo wprowadzaną zabudową o funkcji usługowej i przemysłowej. Park, przez wiele lat zaniedbany, przekształcono przed kilku laty na park rekreacji dla mieszkańców. Na polanie powstałej po wyburzeniu pałacu znajduje się boisko wielofunkcyjne i plac zabaw. Układ dawnych ścieżek jest nieczytelny, park zmienił całkowicie charakter, ale sprawdza się jako miejsce spotkań mieszkańców wsi z zachowaną zielenią wysoką (ryc. 5.156).

Park podworski stał się wyróżnikiem miejscowości Biała Nyska położonej w gminie Nysa. Po-czątkowo był tu zamek obronny otoczony fosą, który następnie został rozebrany pod koniec XIII w., a na jego miejscu powstał pałac z parkiem krajobrazowym. Pałac nie zachował się do dnia dzi-siejszego, uległ w 70% zniszczeniu podczas działań wojennych, a jego ruina została zniwelowa-na w latach 70. ubiegłego stulecia. O świetności całego założenia świadczy neogotycka okazała brama wjazdowa (ryc. 5.154), a także reprezentacyjna część parku, wyczyszczona od kilku lat z samosiewów (ryc. 5.155).

128 Podział przyjęto za: Z. Borcz: 1999. Krajobraz nizinnych..., op. cit., s. 21.

129 D. Nespiak: 1979. Studia nad rozmieszczeniem, zachowaniem i wykorzystaniem parków podworskich na Dolnym Śląsku. „Rozprawy Naukowe” XIV, Wydawnictwo AWF we Wrocławiu, s. 262.

130 Parkom podworskim, znajdującym się na terenie Dolnego Śląska i Opolszczyzny, a także ich roli poświęcone są publikacje m.in.: B. Stępniewska: 1993. Rezydencja na Śląsku w XVIII wieku. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław; H. Ciesielski, H. Wrabec: 1997. Katalog

zabytkowych ogrodów i parków województwa legnickiego. (Red. K. Eysymontt), Legnica; K. Dubel: 1998. Parki podworskie w województwie opol-skim. Stowarzyszenie Opolskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Opole; K. Dubel, M. Głowacki, M. Juszczynowska-Pieczonka, K. Spałek, A. Wrona:

1999. Parki podworskie w województwie śląskim. Opolskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Opole.

131 W ochronie zabytkowych założeń zieleni można skorzystać z doświadczeń przedstawionych [w:] Zielone światy. Zabytkowy krajobraz kulturowy,

parki, ogrody, cmentarze i inne formy zaprojektowanej zieleni. Ich ochrona, konserwacja, restauracja i użytkowanie społeczne. 2008, (red. J. Rylke,

Tabela 5.48. Parki podworskie Table 5.48. Palace parks

Ryc. 5.154. Zachowana neogotycka brama wjazdowa do założenia pałacowo-parkowego, Biała Nyska (gmina Nysa), 2005 Fig. 5.154. A preserved neo-gothic entrance gate to a palace-park set,

Biała Nyska (Nysa commune), 2005

Ryc. 5.155. Strefa spacerowa parku, Biała Nyska (gmina Nysa), 2005

Fig. 5.155. Walking zone in a park, Biała Nyska (Nysa commune), 2005

Ryc. 5.156. Strefa wypoczynku aktywnego, w dali boisko i plac zabaw, Psary (gmina Wisznia Mała), 2009 Fig. 5.156. An active leisure zone, in the background a sports field and playground, Psary (Wisznia Mała commune), 2009

Ze względu na położenie miejscowości w pobliżu jeziora Nyskiego oraz miasta Nysy przewi-dziana jest adaptacja kilkunastu hektarów parku na funkcje rekreacyjne w trzech strefach132. Pierwsza to część spacerowa z zachowanym, dawnym układem ścieżek i nasadzeń, druga to wypoczynek rodzinny nad pięknie odtworzonym stawem oraz na obrzeżu strefa wypoczynku aktywnego z boiskami do gier zespołowych. Dzięki temu park ten ma szansę stać się miejscem, do którego przyjdą nie tylko sami mieszkańcy wsi, ale również wypoczywający nad jeziorem turyści czy zwabieni atrakcjami mieszkańcy dalszych miejscowości tego regionu.

Dla Łażan w gminie Żarów park stał się wyróżnikiem, który podobnie jak w wyżej opisanym przypadku wieś próbuje wykorzystać w celu przyciągania nie tylko lokalnego społeczeństwa, ale również mieszkańców okolic. Jest to założenie pałacowo-parkowe, w którym pałac wzniesiony na przełomie XVI i XVII w. zachował się w ruinie do dziś. Wybudowano go jako obronny dwór, czte-roskrzydłowy z wewnętrznym dziedzińcem i otoczono fosą. Obok znajdował się ogród, który pod koniec XIX w. nabrał cech parku krajobrazowego, gdy przyłączono do niego i obsadzono drze-wami teren dworski przeznaczony dawniej na pastwiska, sad i stawy rybne133.

132 Wiele dla parku zdziałało Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Biała Nyska, które założono w 2002 r. Odtworzono m.in. dawny, wyschnięty staw, który zasilany jest na bazie rzeki Biała Głuchołaska.

Tabela 5.49. Parki podworskie. Łażany, gmina Żarów Tab. 5.49. Palace parks, Łażany, Żarów commune

Ryc. 5.157. Lokalizacja parku, 2004

Fig. 5.157. Localization of a park in Łażany (Żarów commune), 2004 ^{Ryc. 5.158. Park, stan 2004 r.: 1) pałac, 2) obszar zadrzewiony}podwórza pomiędzy pałacem i parkiem, 3) budowle w centralnej

części parku: pergola, grota, 4) północna część parku rozciągnięta wzdłuż muru, 5) południowo- wschodnia część parku rozdzielona polanami widokowymi.

Fig. 5.158. A park in Łażany, Żarów commune, state in 2004: 1) a palace, 2) a zone of bosky courtyard between a palace and park, 3) buildings in a central part of a park: pergola, cave, 4) the northern part of a park situated along the wall, 5) a south-east part of a park separated with viewing clearings

Ryc. 5.159. Odnowiony mostek, 2008

Fig. 5.159. Renovated bridge, 2008 ^{Ryc. 5.160. Zabytkowa pergola, 2008} Fig. 5.160. A historic pergola, 2008

Ryc. 5.161. Boisko sportowe w parku, 2008 Fig. 5.161. A sports field in a park, 2008

Ryc. 5.162. Nowa brama wejściowa do parku, 2008 Fig. 5.162. A new entrance gate into the park, 2008

Park istnieje obecnie w swych pierwotnych granicach, gdyż otacza go ściśle mur kamienny. Całość położona jest w samym centrum wsi i wraz ze znajdującą się niedaleko kaplicą, również otoczoną kamiennym murem, nadaje specyficzny klimat temu miejscu. Na tym terenie ma powstać park ludowy uwzględniający walory historyczne założenia. Planuje się poprowadzenie przyrodniczej ścieżki dydaktycznej informującej o bogatym ekosystemie tego miejsca, w której wykorzysta się dawne budowle ogrodowe, np. monumentalna pergola będzie podporą dla pnączy (tab. 5.49).

Projekt rewaloryzacji parku uzyskał dofinansowanie z funduszy unijnych programu Odnowy Wsi realizowanego w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i moder-nizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”134. Do lata 2008 r. wykonano na terenie parku boisko sportowe z trybunami, które rozdzieliło ruinę pałacu od za-chowanej części parku (ryc. 5.161). Zupełnie zatarte zostało miejsce po dawnej grocie, będącej obudową źródełka. W chwili obecnej znajdują się tu trybuny widowni do boiska. Do tej pory nie wykonano prac zabezpieczających pergolę, która może stanowić o indywidualnym charakterze tego parku (ryc. 5.160). Niestety, park na razie nie doczekał się takiego zagospodarowania, które pozwoliłoby na wprowadzenie do niego nowych funkcji, z których mogliby skorzystać mieszkańcy, przy jednoczesnym zachowaniu specyficznego charakteru tego miejsca, jego genius loci.