Rzeki stanowiące osie kompozycyjne układów przestrzennych wsi

Wsie lokowane nad strumieniami, rzekami obejmowały zabudową ciek lub znajdowały się obok w układzie pasmowym, narzuconym kierunkiem przepływającej wody. Czasem zabudowa miała charakter nieuporządkowany i dochodziła do brzegów rzek. Niejednokrotnie jednak, ze względu na to, że wody wylewały, tworzono pas ochronny wzdłuż rzeki, a zabudowę odsuwano na bezpieczną odległość. Badania wykazały również, że cieki wodne, podobnie jak układ komu-nikacji, są elementem dość stabilnym we wsiach. Jedynie czasem zmienia się ich charakter ze względu na zarastanie brzegów oraz zanieczyszczenie wody. Położenie wsi względem cieków wodnych można określić wg przyjętego schematu zobrazowanego w tabeli 5.3:

• obok, gdzie tereny osiedlowe wsi nie stykają się bezpośrednio z przepływającą w niewielkiej odległości rzeką; taka sytuacja najczęściej spotykana jest w przypadku większych rzek; • poprzecznie;

• wzdłuż, gdy ciek przepływa przez środek miejscowości; • wzdłuż przy wsi.

Największe znaczenie dla krajobrazu wsi mają dwa ostatnie przypadki, w których ciek widoczny jest w miejscowości, co narzuca sposób zabudowy wsi (tereny zalewowe), specyficzny rodzaj zieleni i infrastruktury. W krajobrazie tym występują różnego rodzaju mostki prowadzące do poszczególnych posesji w przypadku rzeki płynącej wzdłuż drogi biegnącej przez wieś (ulicówki, łańcuchówki itp.)16.

Cieki wodne przepływające wzdłuż terenów osiedlowych wsi spotyka się najczęściej na tere-nach górskich i podgórskich. Takim przykładem jest wieś Kamienica w gminie Paczków, w której strumień płynie wzdłuż całej miejscowości, a po obu jego stronach znajdują się drogi, z których jedna pełni funkcję drogi głównej prowadzącej przez wieś.

Tabela 5.3. Schematy położenia wsi względem cieków

Table 5.3. Schemes of the village location according to sewers

obok poprzecznie

wzdłuż wzdłuż przy wsi

16 Według przeprowadzonych badań wynika, że w 14 miejscowościach z 44 miejscowości przeanalizowanych znajduje się ciek wodny: z czego ponad połowa (8) znajduje się obok miejscowości, z pozostałych dwie mają ciek usytuowany „poprzecznie”, a pozostałe wzdłuż miejscowości. Podobnie wykazano w badaniach przeprowadzonych w gminie Pakosław z województwa wielkopolskiego graniczącej od północy z dolnośląską gminą Milicz. Tutaj w 9 miejscowościach z analizowanych 17 z całej gminy znajduje się ciek, z czego 6 usytuowanych jest wg przyjętych kryteriów „obok”. Szerzej badania te opisano w rozdziale 5.12. Wody powierzchniowe jako wyróżnik wsi. A. Pancewicz dla miast zastosowała 9 lokalizacji względem rzek. Zob. A. Pancewicz: 2004. Rzeka w krajobrazie miasta. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, s. 54.

Jedna z opracowywanych miejscowości to wieś Piątkowice położona w gminie Łambinowice. W jej przypadku wartością najważniejszą, wyróżnikiem wsi jest malownicze usytuowanie wzdłuż rzeki Nysy. Tereny położone nad wodą mogą być wykorzystane jako promenady spacerowe, ścieżki rowerowe z miejscami odpoczynku. Powstał pomysł utworzenia po jednej stronie rzeki, na bazie przestrzeni wokół starego młyna, przystani kajakowej wraz z wypożyczalnią sprzętu wod-nego, a po drugiej łowiska z miejscem wypoczynku dla całej rodziny wędkarza.

5.2.1. Pilszcz, gmina Kietrz (Opolszczyzna)

Rzeka może stać się wyróżnikiem wsi ze względu na to, że niejednokrotnie ma ona wpływ na kształt przestrzenny miejscowości. Jedną z takich wsi jest Pilszcz, który położony jest w powiecie głubczyckim, w gminie Kietrz, przy granicy z Czechami. Sołectwo Pilszcz obejmuje wieś oraz Zakład Rolny zlokalizowany na północ od miejscowości. Wieś, której dawne nazwy brzmią: Bel-chiz (1185 r.), Pilicz (1337 r.), Piltsch (do 1945 r.), liczyła w 2001 r. około 900 mieszkańców. W przeszłości była to wieś typowo rolnicza, w dniu dzisiejszym niewielki procent ludności za-mieszkałej w starej części wsi utrzymuje się z rolnictwa17.

We wsi głównym elementem kompozycyjnym jest rzeka Ostra, dawniej zwana Rybim Ro-wem, która dzieli tereny zabudowane na 2 symetryczne części, obsługiwane dwiema równole-głymi do przepływającej wody, niezależnymi ulicami (ryc. 5.10). Dodatkowe trzy, poprzeczne do nich drogi wyznaczają 4 kwartały zwane dawniej dzielnicami: Owsa, Jęczmienia, Żyta i Pszenicy. Z biegiem czasu określenia te przeniesiono na nazwy ulic, do dziś funkcjonują dwie z nich: Owsiana i Jęczmienna. Cechą istotną jest przeznaczenie całej środkowej części wsi, będącej terenem zalewowym, na sady, w których lokalizowane były piekarniki do wypieku chleba i susze-nia owoców, co widoczne jest na mapie z 1880 r. (ryc. 5.11). Od strony zewnętrznej wyznaczają-cych ten teren ulic usytuowane były w ścisłym porządku konkretne zagrody, o wąskich działkach, będące przykładem budownictwa frankońskiego18.

Rzeka w porównaniu z czasami współczesnymi była szersza, miała uregulowane brzegi, mieszkańcy korzystali z możliwości pływania po niej kajakami, co dziś nie jest możliwe chociażby ze względu na zanieczyszczenie wody. Uzupełnieniem całości wsi był zadbany staw. Wszystkie opisywane elementy są znane z widokówek publikowanych na początku ubiegłego stulecia. Dodatkowym atutem miejscowości były ścieżki usytuowane wzdłuż rzeki i połączone co pewien czas drewnianymi mostkami, umożliwiającymi szybkie przejście na drugą stronę, np. w celu udzielania pomocy sąsiedzkiej w przypadku pożaru.

W wyniku działań podczas drugiej wojny światowej, a także z powodu zmiany rangi wsi po 1945 r., zabudowa miejscowości uległa znacznemu zniszczeniu, gdyż zachowało się jedynie około 35% wcześniejszych obiektów (ryc. 5.12; 5.13). Do dziś pozostały nieliczne z zabytkowych budynków, a zlikwidowane sady nad rzeką powodowały przez lata trudności w odczytaniu daw-nego układu wsi. Zmniejszenie rangi przepływającej rzeki, która z powodu zarośnięcia brzegów, zlikwidowania mostków i ciągów spacerowych również przez długie lata była niezauważalna w krajobrazie miejscowości, pogłębiało jeszcze jej chaos przestrzenny19. Obecnie niektóre części ulic mają częściowo zachowany, zwarty charakter pierzei. Niestety, zupełnie uległy likwidacji dawne chodniki, biegnące bezpośrednio wzdłuż linii zabudowy (ryc. 5.14; 5.15), a przedogrόdki nie są zagospodarowane jak pierwotnie. Wiele zagród we wsi zlikwidowano, a na ich miejsce wstawiono obiekty, które zdecydowanie zakłócają otoczenie (ryc. 5.16). Jednak część zabudowań po przeprowadzeniu remontów może jeszcze być w przyszłości wizytówką Pilszcza. Wieś do chwili obecnej uległa takiemu zniszczeniu, że dopiero penetracja źródeł historycznych20 pomogła w zrozumieniu jej pierwotnego kształtu.

17 Ze względu na położenie geograficzne wieś miała możliwość rozwoju, ale również narażona była na częste, niszczycielskie przemarsze wojsk. Znajduje się ona w odległości około 4 km od miasta Opawa w Czechach, z którą do czasów wojny miała bardzo dobre połączenia komunikacyjne. Od końca XVIII w. liczba mieszkańców stale wzrastała: 1783 r. – 955 mieszkańców, 1845 r. – 1359, a w 1910 r. – 1406 mieszkańców. Po 1945 r. sytu-acja wsi uległa zmianie, gdyż granica i przejście zostały zamknięte, wówczas okazało się, że Pilszcz położony jest daleko od wszelkich innych ośrod-ków oferujących pracę i usługi.

18 Szerzej zagroda z tej miejscowości opisana jest w części poświęconej zagrodzie i folwarkom jako wyróżnikom wsi.

19 Wieś ma projekt oczyszczalni ścieków, niestety jeszcze niezrealizowany, przez co nadal większość nieczystości odprowadzanych jest bezpośrednio do rzeki.Przez długie lata rzeka była zaniedbana, wnętrze wsi zarośnięte, ogrody zlikwidowane. Cały układ wsi był przez to zupełnie nieczytelny.

20 Nieocenionej pomocy udzielił mieszkaniec wsi ś.p. Walter Misnankin, który urodził się przed II wojną światową w Pilszczu i był autochtonem. Wiele pamiętał z całego swojego życia, jak wyglądała dawniej wieś, jak funkcjonowała i jak to wszystko się zmieniło po 1945 r. Użyczył również bardzo cennego przedwojennego opracowania wykonanego przez profesora z Politechniki Gliwickiej. Podobnie jak autorka profesor ten przebywał w Pilszczu na warsztatach ze studentami, a efektem było wykonane opracowanie: W. Mat: 1930. Piltsch ein deutches Dorf. Gleiwitz. Zamieszczone tam szkice i opisy posłużyły jako baza, z którą porównywano stan obecny.

Tabela 5.4. Rzeka jako oś kompozycyjna układu przestrzennego wsi Pilszcz, gmina Kietrz, Opolszczyzna, plany Table 5.4. The river as a spatial set composition axis Pilszcz, Kietrz commune, Opole district, plans

Ryc. 5.10. Porównanie zabudowy wsi Pilszcz w latach 1880 i 2001 Fig. 5.10. A comparison of Pilszcz village buildings in 1880 and 2001

Ryc. 5.11. Schemat układu przestrzennego zabudowy wsi Pilszcz. Ulicom nadano nazwy czterech, dawnych dzielnic: Pszenicy, Owsa, Jęczmienia i Żyta, 1880

Fig. 5.11. A scheme of spatial set of Pilszcz village buildings. The streets are named after four, former districts: Pszenica, Owies, Jęczmień and Żyto (Wheat, Oats, Barley, Rye), 1880

Tabela 5.5. Rzeka jako oś kompozycyjna układu przestrzennego wsi, Pilszcz, gmina Kietrz, Opolszczyzna, widoki Table 5.5. The river as a spatial set composition axis Pilszcz, Kietrz commune, Opole district, views

Ryc. 5.12. Widok z wieży kościoła na ul. Jęczmienną, początek XX w. Zwarta zabudowa z wąskimi działkami

zagród frankońskich

Fig. 5.12. A view from a church tower towards Jęczmienna treet, beginning of the 20th century. Compact architecture

with narrow allotments on Franconien farms

Ryc. 5.13. Widok z wieży kościoła na ul. Jęczmienną, 2001 Fig. 5.13. A view from a church tower towards

Jęczmienna street, 2001

Ryc. 5.14. Chodnik pomiędzy zwartą pierzeją budynków połączonych bramami a przedogródkiem,

lata międzywojenne

Fig. 5.14. A pavement between a compound frontage of buildings connected by gateways and front gardens,

interwar period

Ryc. 5.15. Ulica Jęczmienna, 2001 Fig. 5.15. Jęczmienna street, 2001

Ryc. 5.16. Budynek mieszkalny w formie sześcianu, typowej dla lat 70. XX w. odbiega od proporcji brył tradycyjnej zabudowy tej części miejscowości, 2001

Fig. 5.16. A residential building in the shape of a cube, characteristic for the 70s of the previous century, completely differs from the traditional development of this part of the village, 2001

Od kilku lat we wsi wiele się zmieniło. Mieszkańcy dostrzegli walory miejscowości i zaczęli wykorzystywać je w swoich działaniach21. Tereny nadrzeczne powoli ulegają zagospodarowaniu. W centrum miejscowości nad rzeką utworzono park Schumana, do którego włączony zostanie w przyszłości przylegający staw. Planowane, na terenach nadrzecznych, nasadzenie drzew owocowych w celu odtworzenia gatunków tradycyjnych podniesie walory miejscowości. Przewi-dywane jest również wyeksponowanie jednej z zagród frankońskich w celu udostępnienia zwie-dzającym. Dużym atutem miejscowości, położonej dawniej „na końcu świata”, jest otwarcie granic i możliwość od marca 2008 r. przejazdu samochodem do czeskiego miasta Opawy. Jest to wyda-rzenie, na które mieszkańcy czekali już od dawna. Stworzy to możliwość rozwoju ruchu tury-stycznego łączącego Polskę i Czechy, w którym Pilszcz będzie odgrywał rolę zaplecza.

Po przeprowadzeniu analiz określono, że wyróżnikiem wiodącym dla miejscowości jest jej układ przestrzenny, a wspomagającym są zagrody, gdyż obydwa te elementy w Pilszczu łączą się i tworzą niepowtarzalną kompozycję.