Place – centrum wsi

Place nie mają znaczenia jako wyróżniki wiodące, jednakże te, które tworzą centra miejsco-wości – odpowiedniki miejskiego rynku – mogą mieć najważniejszą wartość w miejscomiejsco-wościach, w których brak jest innych elementów charakterystycznych. Często ich ogromną rolą jest stwo-rzenie miejsca spotkań mieszkańców wsi, co łączy się z pogłębianiem więzi międzyludzkich i integracją całego społeczeństwa wiejskiego.

Przykładem wielofunkcyjnego, centralnego placu we wsi, będącego między innymi miejscem spotkań, może być plac w miejscowości Wiry (tab. 5.6). Wieś położona jest w gminie Marcinowice na Dolnym Śląsku, w otulinie parku krajobrazowego góry Ślęży. Najdawniejsze wzmianki pocho-dzą z XII i XIII w., kiedy przeszła z rąk prywatnych na własność klasztoru NMP na Piasku we Wro-cławiu. Dawne nazwy to Viuri (1193 r.), Wiri (1209 r.), Langewier (1638 r.), Groβ Wierau (do 1945). Wieś ma dość złożony układ przestrzenny przypominający ulicówkę, a na skrajach łańcuchówkę. W centrum jest zabytkowy kościół parafialny św. Michała Archanioła, wzmiankowany już w 1250 r., a na obrzeżu miejscowości ruiny renesansowego dworu z przełomu XVI i XVII w. wraz z resztkami parku 24.

We wsi tej dominuje stara zabudowa przedwojenna ok. 80% wszystkich budynków, po 1980 r. powstało zaledwie 7% budynków, tworzących skupisko na wschodnim obrzeżu miejscowości, które nie mają wpływu na wizerunek głównej części wsi. W centrum miejscowości, na skrzyżowa-niu głównych dróg znajduje się plac, wokół którego skupiają się najważniejsze obiekty usługowe w postaci kościoła, szkoły, sklepu, a także dawnego zajazdu (tzw. gasthausu). Jest tu również przystanek autobusowy, a dawniej była stara remiza strażacka (ryc. 5. 20).

Warte podkreślenia jest również to, że w południowej części placu znajduje się pomieszcze-nie w dawnych zabudowaniach gospodarczych należących do kościoła, zaadaptowane samo-dzielnie przez młodzież na miejsce spotkań. Znalazła się w nim także kawiarenka internetowa25

(ryc. 5.18; 5.19).Mieszkańcy przystąpili do programu odnowy wsi w roku 2004.

Po analizach zasobów miejscowości jako główny projekt zaplanowano zagospodarowanie centrum miejscowości. W projekcie uwzględniono zagospodarowanie całego placu z wprowa-dzeniem altany jako miejsca spotkań na świeżym powietrzu, miejsc parkingowych, nowego przystanku autobusowego oraz tablicy informacyjnej historyczno-turystycznej (ryc. 5.21). Miej-sce to przez mieszkańców nazywane jest rynkiem i jest dla tej miejscowości wyróżnikiem wiodącym.

Taki centralny, ważny plac znajduje się również we wsi Kamień Śląski w gminie Gogolin na Opolszczyźnie. Miejscowość położona jest w niecce między doliną rzeki Odry a Górą św. Anny. Najstarsze udokumentowane wzmianki o wsi pochodzą z początku XII w. Sama nazwa wsi jest określeniem typowo topograficznym i nawiązuje do naturalnego podłoża26. Dawne nazwy miej-scowości to: Magno Kamien (1697 r.), Mega Stein (1736 r.), natomiast do 1945 r. miejscowość nazywała się Groβ Stein. Jej historia łączy się początkowo z wieloletnim władaniem rodu Odro-wążów, a następnie od XVIII w. rodziny von Larisch i Straschwitz27.

24 Zob. więcej: Słownik geografii turystycznej Sudetów: 2005. (red. M. Staffa), Tom 20, Masyw Ślęży, Równina Świdnicka, Kotlina Dzierżoniowska, Wydawnictwo I-Bis, Wrocław, s. 618–623; Gmina Marcinowice. Historia i współczesność. 2006, (red. L. Szpilakowska, K. Rusin), Stowarzyszenie „Ziemia Marcinowicka”, Marcinowice, s. 105–107.

25 Inicjatywa wypłynęła ze strony księdza będącego liderem miejscowości, natomiast młodzież wszelkie prace wykonała sama.

26Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska. 1988, (red. H. Borek), Warszawa-Wrocław, s. 135.

Tabela 5.6. Rynek wiejski, Wiry, gmina Marcinowice, Dolny Śląsk

Table 5.6. A village Market Square, Wiry, Marcinowice commune, Lower Silesia

Ryc. 5.17. Lokalizacja placu z kościołem i miejscem spotkań młodzieży Fig. 5.17. Location of a square, a church and a youth meeting place

Ryc. 5.18. Dawny budynek gospodarczy należący do kościoła. Jedno z pomieszczeń zaadaptowane przez młodzież

na salę spotkań z kawiarenką internetową, 2004 Fig. 5.18. A former farm building belonging to the church. One of the rooms was adapted for a meeting place

with an Internet cafe, 2004

Ryc. 5.19. Wnętrze młodzieżowej sali spotkań z widokiem na barek, 2004

Fig. 5.19. An interior of the youth meeting place with a view to a cabinet, 2004

Tabela 5.6. Rynek wiejski, Wiry, gmina Marcinowice, Dolny Śląsk c.d. Table 5.6. A village Market Square, Wiry, Marcinowice commune, Lower Silesia continuation

Ryc. 5.20. Widok na plac spotkań – rynek wiejski, 2004 Fig. 5.20. A view to a meeting place – a village Market Square, 2004

Ryc. 5.21. Wizualizacja proponowanych zmian Fig. 5.21. A visualization of proposed changes

Podłużny plac, który stanowi centrum miejscowości – namiastkę miejskiego rynku – położony jest na lekkim pochyleniu terenu, z jednej strony zamknięty dominantą kościoła na niewielkim wzniesieniu, z drugiej murem założenia pałacowo-parkowego (tab. 5.7). Nawiązuje on zagospo-darowaniem i stylem do małego miasta, ale jest to wynikiem nowej funkcji Kamienia Śląskiego jako uzdrowiska i ośrodka turystyczno-rekreacyjnego. Uzupełnieniem całego wnętrza jest staw otoczony wierzbami i ławeczkami. Po drugiej stronie kościoła znajduje się drugi, mniejszy placyk pełniący rolę miejsca spotkań mieszkańców. Miejsce to ma charakter reprezentacyjny i ozdobny. Wokół obu placów i w ich pobliżu znajdują się wszystkie najważniejsze miejsca i obiekty tej miej-scowości.

Plac ten nie jest jednak, tak jak było we wsi Wiry, wyróżnikiem wiodącym, a jedynie uzupeł-niającym, gdyż Kamień Śląski jest wyjątkowo bogaty w elementy charakterystyczne, które można ująć jako wyróżniki wsi. Za najważniejszy element charakterystyczny w tej miejscowości uznano materiał budowlany, gdyż większość obiektów budowana była w niej z kamienia wapiennego, charakterystycznego dla tej okolicy. Ekspozycja tego materiału w budynkach i małej architekturze powoduje ujednolicenie całego wizerunku wsi28. Natomiast wspomagającym wyróżnikiem są obiekty związane z bogatą historią tej miejscowości. Jest ich tutaj bardzo dużo i pełnią ważną rolę. Kaplica Św. Jacka jest miejscem, do którego przychodzą pielgrzymki, co łączy się ze Św. Jackiem z rodu Odrowążów, który się tu urodził, ale również z błogosławionymi Czesławem i Bronisławą, których dzieciństwo także związane jest z tą miejscowością. Kaplica znajduje się przy zamku w otoczeniu pięknego parku. Obecnie zamek stanowi Centrum Kultury i Nauki Wy-działu Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego.

Tabela 5.7. Główny plac, Kamień Śląski, gmina Gogolin, Opolszczyzna Table 5.7. A main square, Kamień Śląski, Gogolin commune, Opole district

Ryc. 5.22. Widok od strony zamku, 2007 Fig. 5.22. A view from the castle, 2007

Ryc. 5.23. Plac spotkań wiejskich za kościołem, 2005 Fig. 5.23. A meeting place behind the church, 2005

Ryc. 5.24. Usytuowanie omawianych placów Fig. 5.24. Localization of the discussed squares