Jednorodność zieleni

Kolejnym wyróżnikiem wsi może być jednorodność (spójność) zieleni, pod którą rozumie się takie zagospodarowanie zielenią zarówno przestrzeni wspólnych, jak i prywatnych, które jest homogeniczne i odpowiada tradycyjnym gatunkom występującym na danym obszarze. W tej

części opracowania przeanalizowano dwa aspekty gospodarowania zielenią. Pierwszy to utrzy-manie w tradycyjnym charakterze przedogródków, ogrodów i sadów. Drugi to zachowanie jedno-rodności nasadzeń na terenach wspólnych, ze szczególnym uwzględnieniem alei i szpalerów drzew.

Przedogródki i ogrody utrzymane w tradycyjnym charakterze

Otoczenie posesji prywatnych ma duży wpływ na kształtowanie krajobrazu wsi. Dotyczy to

szczególnie tych miejscowości, w których zabudowa jest odsunięta od ulicy oraz istnieje możli-wość zagospodarowania zielenią przestrzeni pomiędzy budynkami a drogą. W tradycyjnej XIX- -wiecznej zagrodzie opolskiej, pomiędzy budynkiem mieszkalnym a drogą wiejską, znajdowały się ogródki kwiatowe, czasem z niewielką ilością warzyw i ziół. Najczęściej wysiewano tam „złote kule”, czyli złotlin japoński, „śmierdziuszki”, nagietki, „gerginie” – georginie, miętę, lubczyk itp. Z drzew lub krzewów dekoracyjnych spotykało się jedynie „jarzębinę” jarząb pospolity, czasem głóg lub czarny bez135. Na terenie Dolnego Śląska było podobnie136.

Tabela 5.51. Tradycyjne zagospodarowanie otoczenia posesji – przedogródki Table 5.51. Traditional management of premises surrounding– front gardens

Ryc. 5.165. Słoneczniki we wsi Małkowice (gmina Kąty Wrocławskie), 2005 Fig. 5.165. Sunflowers in Malkowice village

(Kąty Wrocławskie commune), 2005

Ryc. 5.166. Przedogródek kwiatowy we wsi Nowa Wieś Wrocławska (gmina Kąty Wrocławskie), 2005

Fig. 5.166. A front garden in Nowa Wieś Wrocławska village (Kąty Wrocławskie commune), 2005

Ryc. 5.167. Tradycyjny przedogródek we wsi Kalno (gmina Żarów), 2008

Fig. 5.167. A traditional front garden in Kalno village (Żarów commune), 2008

Ryc. 5.168. Tradycyjny przedogródek kwiatowy we wsi Kryniczno, (gmina Wisznia Mała), 2008 Fig. 5.168. A traditional flower front garden in Kryniczno,

(Wisznia Mała commune), 2008

135 E. Gil: 1985. Z badań..., op. cit., s. 33.

136 Zob. M. Czechowicz, E. Kozłowska: 2004. Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni przydomowych na terenach wiejskich na przykładzie wsi

Obecnie otoczenie domów mieszkalnych w dawnej i współczesnej zabudowie zagrodowej często nawiązuje do rozwiązań obcych tradycyjnym wiejskim krajobrazom. Wiąże się to z tym, że dawni mieszkańcy wsi przede wszystkim kierują się wygodą w doborze roślin. Poza tym do wsi przenoszone są obce wzorce, wynikające zarówno z chęci dorównania miastu, jak również będą-ce wynikiem kontaktów z zagranicą. Dotyczy to szczególnie terenów Opolszczyzny, gdyż wielu mieszkańców tego regionu pracuje od lat w Niemczech, Austrii czy innych krajach Europy Za-chodniej. Dodatkowo, ze wzrostem standardu życia zaistniała potrzeba zagospodarowania ogro-du, który jest przede wszystkim miejscem wypoczynku, wyposażonym w trejaże, altany, miejsca do grillowania. Zieleń w przedogródkach to gatunki w głównej mierze pełniące rolę ozdobną137. Nie ma już dawnej symboliki, która związana była z roślinnością sadzoną w tradycyjnych zagro-dach. Unika się kwiatów, ziół czy warzyw, które wymagają czasu przy pielęgnacji. Wprowadza się wygodniejsze trawniki i roślinność zimozieloną – „iglaki”. Czasem spotyka się przemieszane nasadzenia charakterystyczne dla typowo wiejskich, np. georginie, lilaki, jak i miejskich np. szpa-lery wzdłuż ogrodzeń żywotników, cyprysików lub cisy i jałowce. Niechętnie widziane są drzewa liściaste, które „śmiecą”, jak i rośliny jednoroczne wymagające zbyt dużego zaangażowania ze strony właścicieli.

Czasem zagospodarowanie otoczenia nowych budynków jednorodzinnych, na terenach wiej-skich Dolnego Śląska i Opolszczyzny, podobnie jak w innych częściach Polski, nawiązuje do rozwiązań typowych dla obszaru miasta. Są to zwykle strzyżone trawniki z roślinnością iglastą w przedogródkach, czasem dodatkowo z wyszukanymi gatunkami roślin. Ze względu na to, że są to często działki małe, o powierzchni kilku arów, utrudnione jest sadzenie wysokich drzew liścia-stych, przez co wizualnie zatracona jest proporcja pomiędzy zabudową i zielenią w wizerunku całej miejscowości.

Tradycyjne zagospodarowanie otoczenia budynków mieszkalnych, szczególnie w starej czę-ści wsi jest ważne dla utrzymania wiejskiego charakteru miejscowoczę-ści. Mogą to być nasadzenia mieszane, jednak z dominacją gatunków tradycyjnych. Niewiele wsi w badanych trzech grupach miejscowości może wykazać się taką spójnością zieleni (tab. 5.51; 5.52).

Tabela 5.52. Tradycyjne zagospodarowanie otoczenia posesji – ogród Table 5.52. Traditional management of premises surrounding – a garden

Ryc. 5.169. Zagospodarowanie działki siedliskowej utrzymane w tradycyjnym, wiejskim charakterze. W tle jesion wyniosły dominujący nad otoczeniem, Skorochów (gmina Nysa), 2006

Fig. 5.169. Management of a settlement plot, preserved in traditional, rural character. An ash-tree dominating its surroundings in the background, Skorochów (Nysa commune), 2006

Sady nadają specyficzny klimat miejscowościom ze względu na to, że ich wygląd zmienia się wraz z porami roku (tab. 5.53). Wiosną drzewa kwitną i bieleją widoczne z daleka, gdy reszta zieleni dopiero budzi się do życia, a latem i jesienią błyszczą w nich różnokolorowe owoce. Jeśli poja-wiają się przy poszczególnych zabudowaniach jako pojedyncze niewielkie formy zagospodarowania,

137 Kompozycja przedogródków podporządkowana jest jest przede wszystkim funkcji reprezentacyjnej. Strukturę, historię i przemiany ogrodów rodzinnych szeroko opisuje B.J. Gawryszewska: 2006. Historia i struktura ogrodu rodzinnego. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

to wprowadzają specyficzny wiejski klimat138. Natomiast, jeśli sady towarzyszą większości zabu-dowań oraz dodatkowo pojawiają się niezależnie wokół wsi, to można je również zaliczyć do wyróżników nazwanych w niniejszym opracowaniu jednorodnością zieleni. Sady są elementem charakterystycznym miejscowości położonych w okolicy góry Ślęży. Jedna z miejscowości gminy Marcinowice ma obecnie nazwę Sady, która je symbolizuje139.

Tabela 5.53. Sady Table 5.53. Orchards

Ryc. 5.170. Sad przy domu we wsi Buków (gmina Żarów), 2004 Fig. 5.170. Orchard at a house in Buków village

(Żarów commune), 2004

Ryc. 5.171. Tradycyjny sad z wybiegiem dla drobiu, Wojnowice (gmina Miękinia), 2005

Fig. 5.171. A traditional orchard with poultry run. Wojnowice (Miękinia commune), 2005

Ryc. 5.172. Sady we wsi Zacharzyce (gmina Św. Katarzyna), 2005 Fig. 5.172. Orchards in Zacharzyce village (Św. Katarzyna commune), 2005

Aleje i szpalery drzew

Na terenach wspólnych typu skwer, plac rzadko spotyka się zagospodarowanie zgodne z tra-dycyjnym charakterem wsi. Często brak jest w ogóle jakichkolwiek celowych nasadzeń, do tego zagospodarowanie utrudniają słupy stanowiące podporę dla trakcji elektrycznej.

Bardzo istotną rolę dla wizerunku całej wsi odgrywają aleje i szpalery, które ciągną się wzdłuż miejscowości i znajdują się przy drogach wjazdowych do wsi, tworząc spójne wnętrza krajobrazowe. Obecnie znaczna ich część to nasadzenia historyczne (tab. 5.54), związane z obsadzeniami dróg prowadzącymi do dworów, pałaców, a także obiektów o ważnej dla miejscowości lub regionu funkcji. Jedną z ciekawszych i najbardziej efektownych alei jest widoczna z daleka aleja prowadząca do pałacu w Sadowicach. Jest to pomnikowa aleja wjazdowa o długości 1,5 km (ryc. 5.175). Znajduje się ona na wschód od wsi i składa się ze świerków kłujących i lip krymskich. Pierwotnie

138 Geometryczne układy sadów na niewielkiej powierzchni były na tyle atrakcyjne, że zastosowano je jako element kompozycyjny ogrodów willo-wych dwudziestolecia międzywojennego. Były one wraz z warzywnikiem częścią ogrodu o funkcji użytecznej. Zob. B.J. Gawryszewska: 2006.

Historia i struktura…, op. cit., s. 81–82.

139 Nazwa wsi Krotzel pojawia się w dokumentach dopiero pod koniec XVIII w. i brzmi niezmieniona do 1945 r. Po II wojnie światowej zmieniono ją na Chróst, a po kilku latach na Sady. Zob. Gmina Marcinowice..., op. cit, s. 78–79.

drzewa posadzone były w symetrycznym układzie 2 świerki – 1 lipa. Z upływem czasu proporcje się zaburzyły. Przedłużenie alei wjazdowej (świerkowo-lipowej) stanowią dwie równoległe aleje kasztanowców z lipami, po obu stronach drogi (ryc. 5.176).

Dawne aleje wewnątrz wsi są elementami niewątpliwie malowniczymi, ale nie spełniają współczesnych wymogów bezpieczeństwa ruchu drogowego, np. aleja dębowa we wsi Sulimów w gminie Św. Katarzyna (ryc. 5.173). Są źródłem konfliktu interesów pomiędzy służbami drogo-wymi a ekologami, historykami czy architektami krajobrazu140.

Tabela 5.54. Aleje i szpalery drzew Table 5.54. Alleys and tree lanes

Ryc. 5.173. Aleja dębowa wewnątrz wsi Sulimów (gmina Św. Katarzyna), 2005 Fig. 5.173. An oak lane in Sulimów village

(Św. Katarzyna commune), 2005

Ryc. 5.174. Szpaler dębów na wjeździe do wsi Sulimów (gmina Św. Katarzyna), 2005

Fig. 5.174. A row of oak trees at the entrance to Sulimów village (Św. Katarzyna commune), 2005

a b

Ryc. 5.175a,b. Aleja świerkowo-lipowa w Sadowicach (gmina Kąty Wrocławskie). Widok wewnątrz alei oraz panorama od strony pól, 2005 Fig. 5.175. An entrance lane created with spruces and limes in Sadowice (Kąty Wrocławskie commune).

A view from the road into the interior of a lane and exterior, 2005

140 Drzewa rosnące w koronie drogi stanowią niebezpieczeństwo dla ruchu drogowego. Jednak zadrzwienia drogowe pełnią ważną rolę jako instrument kształtowania przyrodniczej równowagi na obszarach wiejskich, m.in. zwiększają wodną retencyjność środowiska, przeciwdziałają wietrznej erozji gleby, stanowią ochronę przed zanieczyszczeniami z komunikacji drogowej, kształtują środowisko owadów zapylających. Dobór

drzew i krzewów do zadrzewień na obszarach wiejskich. 2001, (red. K. Zajączkowski), Wydawnictwo Instytutu Badawczego Leśnictwa, Warszawa,

Tabela 5.54. Aleje i szpalery drzew c.d. Table 5.54. Alleys and tree lanes continuation

Ryc. 5.176. Podwójna aleja z kasztanowców i lip, Sadowice (gmina Kąty Wrocławskie), 2005 Fig. 5.176. Double chestnut and lime trees lane, Sadowice (Kąty Wrocławskie commune), 2005

Ryc. 5.177. Zabytkowa aleja lipowa przy parku w Śliwicach (gmina Długołęka), 2005

Fig. 5.177. A historic lime tree lane at the park in Śliwice (Długołęka commune), 2005

Ryc. 5.178. Aleja drzew owocowych wzdłuż drogi ze wsi Kątna (gmina Długołęka), 2005

Fig. 5.178. A lane of fruit trees along the road from Kątna village (Długołęka commune), 2005

Dawniej drogi wychodzące ze wsi obsadzano również drzewami owocowymi. Dziś zupełnie zaniechano tego typu nasadzeń.Taka zachowana aleja znajduje się we wsi Kątna w gminie Dłu-gołęka (ryc. 5.178). Prowadzi ona ze wsi do leśniczówki.

W Zacharzycach, jednej z nowych ulic, nadano nazwę ulicy Jąrzębinowej, a dla podkreślenia znaczenia tej nazwy posadzono wzdłuż szpaler jarzębin.