Kamień wapienny jako budulec

Kamień jako materiał budowlany – uwidoczniony w różnych elementach kształtujących krajo-braz całej miejscowości – może stać się jej wyróżnikiem. W XIX w., gdy wprowadzano pierwsze obiekty murowane, początkowo wszystkie budynki mieszkalne tynkowano, gospodarcze, jako mniej ważne, pozostawiano z naturalną fakturą murów102. Obecnie doceniono walory estetyczne ekspozycji materiału budowlanego w elewacjach, a szczególnie kamienia łamanego, wskazującej na specyfikę regionu. Okolice Góry Świętej Anny to obszar, w którym pojawia się kamień wa-pienny jako budulec używany do wznoszenia ścian budynków mieszkalnych i gospodarczych, a także murów otaczających posesje i krawężników wokół trawników (tab. 5.36; 5.37).

We wsiach Kamień Śląski, Rozmierz czy Żyrowa wiele murów otaczających zagrody i budyn-ków wykonanych z kamienia zostało w różnym czasie otynkowanych, jednak wzrastająca świa-domość lokalnego społeczeństwa spowodowała w ostatnich latach usunięcie tynku i ekspozycję naturalnego budulca w niektórych obiektach. Było to wynikiem próby podkreślenia unikatowego charakteru miejscowości, łączącego się ze specyficzną ciepłą kolorystyką i wyglądem obiektów z wyeksponowanym kamieniem wapiennym. W Kamieniu Śląskim mieszkańcy z własnej inicjaty-wy inicjaty-wymienili betonowe inicjaty-wykończenie zbiornika wodnego znajdującego się na centralnym placu we wsi, na murki z kamienia wapiennego (ryc. 5.129), co zostało nagrodzone w konkursie Piękna Wieś Opolska w 2005 r.

Żyrowa, gmina Zdzieszowice (Opolszczyzna)

Wieś Żyrowa, z gminy Zdzieszowice na Opolszczyźnie, jest miejscowością położoną u pod-nóża Góry św. Anny, wzmiankowaną już w 1280 r. Niemałą rolę w jej historii odegrali cystersi z opactwa w Jemielnicy, którzy wybudowali w 1300 r. murowany kościół ku czci św. Mikołaja. Historia miejscowości związana jest z rodziną Żyrowskich, do których wieś należała przez około 200 lat (od XV do XVII w.), natomiast przez kolejnych 200 lat z rodziną Gaschinów. Niewiele wsi

101 Ochrona przyrody..., op. cit., s. 61–63.

Tabela 5.36. Kamień wapienny jako budulec – ściany budynków Table 5.36. Limestone as building material – building walls

Ryc. 5.122. Budynek gospodarczy z widocznym w elewacji kamieniem wapiennym, Żyrowa, 2004

Fig. 5.122. Limestone as a fence of a palace-park set in Żyrowa village, 2004

Ryc. 5.123. Kamień wapienny w budynkach i murze we wsi Kamień Śląski, 2007

Fig. 5.123. Limestone in residential buildings and in a Wall in Kamień Śląski village 2007

Ryc. 5.124. Kamień wapienny w budynku mieszkalnym i murze we wsi Kamień Śląski, 2007

Fig. 5.124. Limestone in a building and in a wall in Kamień Śląski village, 2007

Ryc. 5.125. Kamień w elewacji budynku i w murze, Gąsiorowice (gmina Jemielnica), 2007

Fig. 5.125. Stone in elevation of a building and in a wall, Gąsiorowice (Jemielnica commune), 2007

nie tylko na Opolszczyźnie, ale również w innych regionach naszego kraju, może poszczycić się tak dużą liczbą zabytków i ciekawych miejsc jak Żyrowa. W latach 1631–1644 we wsi wzniesiono manierystyczny, wieloskrzydłowy pałac, który przetrwał do dziś i jest ozdobą wsi pomimo braku zagospodarowania przez aktualnego właściciela. Budowla ta otoczona jest parkiem przypałaco-wym typu krajobrazowego, założonym w połowie XIX w.103. Jego powierzchnia wynosi około 11,5 ha i znajduje się w nim wiele cennych egzemplarzy drzew o cechach pomników przyrody. Na teren pałacu prowadzi droga z zabytkową bramą wjazdową. W pobliżu kościoła i pałacu znajduje się folwark, który zamyka oś widokową ulicy biegnącej wzdłuż całego założenia również starą bramą wjazdową. Wszystko jest na tyle różnorodne, że problemem najważniejszym było określenie jakiegoś motywu łączącego te wszystkie elementy w jedną spójną całość. Miało to na celu okre-ślenie wytycznych, do których należałoby się dostosować przy wprowadzaniu nowej zabudowy, zagospodarowaniu w przyszłości pustych placów i skwerów.

We wsi powstaje wiele nowych obiektów, przede wszystkim mieszkaniowych, a stare zabu-dowania są remontowane. Jest to zjawisko pozytywne, jednak pociąga za sobą pewne niebez-pieczeństwo wprowadzenia chaosu przestrzennego.

Rozwiązanie, które zaproponowano mieszkańcom, powstało po przeprowadzeniu – wcześniej opisanych w rozdziale 3 – analiz. Okazało się, że najbardziej charakterystycznym motywem występującym w całej wsi są mury z kamienia wapiennego, które stanowią wyróżnik wiodący tej miejscowości. Kamień ten pojawia się w wielu miejscach w postaci różnej wysokości ogrodzeń, pięknej bramy wjazdowej na teren założenia pałacowo-parkowego, ścian budynków mieszkal-nych i gospodarczych lub w formie zbiornika wodnego znajdującego się w centrum wsi (ryc. 5.122; 5.126). Stał się on motywem przewodnim do utworzenia katalogu uzupełniającego ogólną koncepcję zagospodarowania całej miejscowości. Obejmował elementy małej architektury oraz zawierał sugestie dotyczące wykończenia różnej wysokości kamiennymi krawężnikami skwerków, placów, ciągów pieszych z uwzględnieniem zieleni znajdującej się w specjalnie zaprojektowanych zakolach104. Oprócz tego zaproponowano rozwiązania projektowe z wykorzystaniem wcześniej wykonanego katalogu dla kilkunastu miejsc we wsi, które wymagały zagospodarowania.

Tabela 5.37. Kamień wapienny jako budulec – mury Table 5.37. Limestone as building material – walls

Ryc. 5.126. Kamień wapienny jako ogrodzenie zespołu pałacowo--parkowego we wsi Żyrowa (gmina Zdzieszowice), 2004 Fig. 5.126. Limestone as a fence of a palace-park set in Żyrowa village, 2004

Ryc. 5.127. Mur kamienny jako ogrodzenie, Kamień Śląski (gmina Gogolin), 2007

Fig. 5.127. A stone wall as a fence, Kamień Śląski, 2007

Ryc. 5.128. Kapliczka w kamiennym murze, Kamień Śląski (gmina Gogolin), 2008

Fig. 5.128. A shrine in a stone wall, Kamień Śląski (Gogolin commune), 2008

Ryc. 5.129. Otoczenie zbiornika wodnego na centralnym placu we wsi Kamień Śląski, (gmina Gogolin), 2007

Fig. 5.129. Surrounding of a water reservoir in a central square of Kamień Śląski village, (Gogolin commune), 2007

Wieś Żyrowa jest bardzo dobrym przykładem połączenia działalności społeczeństwa lokalne-go i środowiska naukowelokalne-go mającej na celu rozwój miejscowości z jednoczesnym zachowaniem i wyeksponowaniem jej historycznych wartości. Sami mieszkańcy dbają nie tylko o swoje bezpo-średnie otoczenie, ale również kontynuują dawne obyczaje, wydają monografie dotyczące historii związanej z Żyrową i okolicami. Utworzyli również izbę tradycji, do której eksponaty zbierane były ze wszystkich domów.

104 Opracowanie dla wsi Żyrowa wykonano w ramach praktyk studenckich w 2003 r., pod opieką merytoryczną autorki. Zostało ono zaprezentowane podczas II Kongresu Odnowy Wsi. I. Niedźwiecka-Filipiak: 2004b. Zadbajmy o nasz krajobraz – udział uczelni w programie Odnowa Wsi na

przykładzie Żyrowej. Materiały kongresowe II Polskiego Kongresu Odnowy Wsi, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego Gdańsk-