i architektury wsi południowo-zachodniej Polski. Zagadnienia rozpatrzono w kilku aspektach ze względu na ich złożoność.
W pierwszej części wykazano, że działania zmierzające do rozwoju wsi i podwyższenia stan-dardu życia jej mieszkańców mogą być prowadzone w zgodzie z dziedzictwem kulturowym i poszanowaniem jej krajobrazu. Zostało to zaprezentowane na podstawie istniejących progra-mów, w których jednym z celów jest przeciwdziałanie niekorzystnym tendencjom mającym wpływ na krajobraz wsi. Szerzej opisano wpływ programu Odnowa Wsi i Leader na ochronę krajobrazu w Niemczech, Austrii i Luksemburgu. Pokazano takie działania, których celem była poprawa wizerunku wsi i podkreślenie jej niepowtarzalnego wyglądu.
Następnie udowodniono celowość powiązania badań naukowych z pracami lokalnego
społeczeństwa i władz samorządowych w prowadzeniu wspólnych działań mających na celu ochronę krajobrazu kulturowego. Zaprezentowane w tej części schematy dotyczące
powyższej współpracy, jak również sposobu prowadzenia prac na rzecz rozwoju wsi, podkreślają to, że wieś i jej mieszkańcy są ogniwem najważniejszym, uczestniczącym we wszystkich etapach opracowań i spotkaniach mających na celu wymianę myśli. Wniosek ten jest wynikiem wielolet-nich doświadczeń i w ten sposób prowadzonych prac terenowych. W podsumowaniu tego etapu: • wykazano, że powyższy sposób podejścia do problematyki zachowania krajobrazu kulturowego
wsi aktywizuje społeczność lokalną i pobudza ją do działania i poczucia odpowiedzialności; • stwierdzono, że to właśnie aktywność społeczności lokalnej i inicjatywa oddolna jest
gwaran-cją sukcesu we wszelkich działaniach na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, z zachowaniem ich tradycyjnego charakteru;
• pokazano, że tak prowadzona współpraca generuje również zyski dla uczelni i studentów, którzy pracują i zdobywają doświadczenia w realnych warunkach dla prawdziwych inwesto-rów, a uczelnia zyskuje realny poligon doświadczalny.
Potwierdzono również, że możliwe jest takie kreowanie nowego wizerunku wsi, które uwzględnia jej najważniejsze atuty – już istniejące, a także podkreśla elementy wyróżniające. Wykazano przy tym skuteczność gruntownych analiz tematycznych zmierzających do określenia słabych i mocnych stron miejscowości w poszukiwaniu charakterystyki wsi.
Następnie zaproponowano metodę, która:
• umożliwia określenie słabych i mocnych stron miejscowości oraz jej elementów charaktery-stycznych;
• kreowanie jej nowego wizerunku w oparciu o powyższe analizy i określone elementy charak-terystyczne – wyróżniki wsi.
Kolejnym efektem tego etapu pracy jest sprecyzowanie pojęcia wyróżnika wsi, a także usys-tematyzowanie, określenie i klasyfikacja elementów, które obejmuje ta definicja. Zwrócono uwagę na wyróżniki niematerialne, związane z tradycjami czy wyznaniem mieszkańców wsi, a także wyróżniki materialne w poszczególnych wsiach. Następnie dokonano szczegółowego opisu wy-różników materialnych antropogenicznych dla badanego obszaru w aspekcie historycznym i współczesnym. Analizowano przy tym przemiany krajobrazu wsi na badanym obszarze z uwzględ-nieniem różnic kulturowych i społecznych oraz przerwaniem ciągłości kulturowej na Dolnym Śląsku i w zachodniej części Opolszczyzny.
Stwierdzono, że wyróżnikiem wsi może być każdy z elementów składowych jej krajobrazu w zakresie jej wizualnej strony, a także niematerialna strona życia mieszkańców wsi. Wykazano, że często bagatelizowane jest wykończenie budynków oraz specyficzny dla danego regionu lokalny materiał budowlany, które są często wyróżnikami wsi. Te elementy narzucają kolorystykę zabudowy, proporcje i podziały okien, a także specyficzne zdobnictwo.
Wnioski z tego etapu badań można ująć w kilku punktach:
• Określenie wyróżników wsi dla poszczególnych miejscowości przyczynia się do ich identyfikacji. • Nie istnieją wsie, w których nie można wyznaczyć elementów charakterystycznych –
• Ustalenie wyróżników wsi możliwe jest tylko z uwzględnieniem szczegółowej analizy opartej na badaniach terenowych oraz ścisłej współpracy z mieszkańcami.
• W miejscowościach Dolnego Śląska i Opolszczyzny zachowało się wiele elementów, które są wyróżnikami wsi i mogą stać się czynnikami powodującymi identyfikację miejscowości. • Często wyróżniki są pewnego rodzaju elementami krystalizującymi plan wsi (odpowiednik
elementów krystalizujących plan miasta), mają znaczenie symboliczne i wzbogacają tożsa-mość społeczności wiejskiej.
• Każda wieś jest inna, a więc nie jest możliwe zastosowanie szablonu, który dałby jedno-znaczny i pewny wynik przy określaniu wyróżników wsi. Można jednak zastosować zapropo-nowany schemat postępowania, który pomoże stwierdzić, co dla danej miejscowości jest naj-ważniejsze.
• Wokół wyróżnika wsi można budować nową tożsamość wsi, która podniesie poczucie własnej wartości mieszkańców i dumy ze swego miejsca zamieszkania. W efekcie mieszkańcy wsi, którzy posiadają świadomość rangi wyróżników, ich roli w kształtowaniu krajobrazu miejsco-wości i tożsamości miejsca, będą w przyszłości najlepszymi strażnikami pilnującymi, aby wieś rozwijała się w zgodzie z jej dziedzictwem kulturowym.
• Określenie wyróżników wsi oraz uwzględnianie ich w przyszłych inwestycjach nie oznacza tworzenia we wsiach skansenów. Jest to działanie, które ma na celu wprowadzanie nowych elementów, nowej jakości i standardu życia w zgodzie z tym, co zastane i charakterystyczne dla tego miejsca.
• W wizji rozwoju miejscowości powinno się wykorzystywać jej wyróżniki. Podstawą spójności wyglądu wsi jest myślenie całościowe z uwzględnieniem aktualnych potrzeb mieszkańców i tożsamości miejsca, a nie wybiórcze o zagospodarowaniu jej poszczególnych elementów. Tylko koncepcja dla całej wsi daje podstawy i szansę do zachowania i podkreślenia jej indy-widualnego charakteru.
• W przyszłości najlepsze są takie inwestycje, które w efekcie podkreślają różnorodność krajo-brazu poszczególnych miejscowości i jednocześnie specyfikę regionu.
W kolejnej części pracy zwrócono uwagę na trzeci wymiar analiz prowadzonych na terenie wsi. Zaproponowano sektorową analizę wnętrz i panoram, która ma za zadanie ułatwić ocenę i znaczenie poszczególnych elementów składowych krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni wsi. Jest to o tyle ważne, że często we wsiach bagatelizowane jest znaczenie ogrodzeń czy zieleni wysokiej.
Z zestawień wynika, że zmienia się oblicze naszej wsi:
• We wnętrzach współczesnych ogromną rolę odgrywają budynki i ogrodzenia, natomiast w starej części wsi zabudowa równoważyła się z zielenią, przez co całość była bardziej przy-jazna i harmonijna.
• We współczesnych wsiach bardzo ważne jest, aby zabudowa miała określone formy lub spójną kolorystykę, co ze względu na ekspozycję jest bardzo istotne dla ładu przestrzennego. Ład może wynikać z jednakowej formy dachów, ustawienia budynków czy ich podobnych brył. Może być wynikiem także odpowiedniej palety kolorystycznej spójnej dla natury regionu.
Przykłady sektorowej analizy wnętrz i panoram wykazały konieczność przeprowadza-nia badań w trzecim wymiarze przy projektowaniu planistycznym. Brak wizualizacji
stano-wiących integralny składnik miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego stanowi poważne zagrożenie dla krajobrazu wiejskiego. Uwzględnianie jedynie funkcji terenów z pominię-ciem rygorystycznej formy i konkretnej lokalizacji obiektów stwarza możliwość zbyt dowolnej interpretacji przepisów.
Następnie określono przyczyny negatywnych zjawisk oraz mechanizmów przemian prze-strzenno-krajobrazowych powodujących chaos przestrzenny i zanikanie tożsamości wsi. Zwróco-no uwagę na to, że działania zmierzające do wprowadzenia i utrzymania ładu przestrzennego i architektonicznego powinny iść w dwóch kierunkach:
• Odgórnie – zapewnienie dobrego ustawodawstwa, z jednoznacznymi przepisami, hierarchi-zacją planów, a także określenie kodeksu urbanistycznego (ruralistycznego).
• Oddolnie – uświadomienie mieszkańcom wsi i władzom lokalnym wartości posiadanego potencjału w postaci zachowanych układów wsi, zagród, charakterystycznych brył budynków, zdobnictwa czy tradycyjnej zieleni, a także pobudzenie aktywności społeczności wiejskiej (wyróżniki wsi).
Działania, które mogłyby w przyszłości prowadzić do polepszenia jakości krajobrazu w Pol-sce, z punktu widzenia architekta czy architekta krajobrazu, można ująć w kilku punktach: • usprawnienie systemu planowania przestrzennego kraju – począwszy od skali regionalnej aż
do lokalnej – w którym znalazłby się plan przeznaczenia terenu i plan zabudowy (taki system stosowany jest z powodzeniem w Niemczech), hierarchizacja planów;
• stworzenie kodeksu urbanistycznego (na terenie wiejskim tzw. ruralistycznego), dającego czytelne i jednoznaczne wytyczne projektowe, może również uwzględnianie lokalnych przepi-sów własnych samorządów ze specyfiką regionu;
• ochrona w planowaniu przestrzennym integralności wiejskich jednostek osadniczych, z moż-liwością koncentracji zabudowy czy tworzenia centrów miejscowości;
• zachowanie w obowiązujących dokumentach elementów dziedzictwa kulturowego i umożli-wienie ukierunkowania działań zmierzających do podkreślenia odrębności regionalnej. Bardzo ważne w przyszłości byłoby wprowadzenie powszechnej ochrony krajobrazu (zamiast ochrony ograniczonej jedynie do parków krajobrazowych), tworzenie podstaw kultury przestrzennej (architektura-środowisko-krajobraz) poprzez edukację na wszystkich poziomach kształcenia, a także wprowadzenie, na szczeblu samorządu powiatowego lub gminnego, facho-wego doradztwa dla inwestorów, w tym prywatnych.
W końcowej części opracowania zwrócono uwagę na to, że chaos przestrzenny we wsiach nie zawsze jest wynikiem błędnych decyzji inwestora. Pomyłki mogą powstać na różnych etapach procesu inwestycyjnego. W celu określenia zależności pomiędzy tym procesem a zagospodaro-waniem wsi stworzono schemat, który został wykorzystany do stworzenia bazy informacyjnej i podręcznika multimedialnego. Uwzględniono w nim różnorodne zagadnienia związane z zago-spodarowaniem wsi, uczestników procesu inwestycyjnego, aspekty prawne, a także historyczne uwarunkowania, tradycję i specyfikę regionu. Wykazano przy tym zależności pomiędzy różnymi elementami zagospodarowania miejscowości a działaniami uczestników procesu inwestycyjnego na różnych jego poziomach.
Dla analizowanego terenu południowo-zachodniej Polski wnioski końcowe, które miałyby zapobiegać w przyszłości błędom powodującym chaos przestrzenny we wsiach, można ująć następująco:
1. Podstawą wszelkich działań jest aktywizacja społeczności lokalnej, która jest gwarantem suk-cesu.
2. W każdej miejscowości znajdują się wyróżniki, które mogą być związane ze sferą materialną lub duchową życia wiejskiego.
3. Określenie wyróżników wsi i wizji rozwoju miejscowości, której podporządkowane będą wszelkie działania, daje szansę na utrzymanie ładu przestrzennego lub jego odtworzenie. 4. Dobre ustawodawstwo pozwala na uniknięcie negatywnych zjawisk dotyczących
zagospoda-rowania przestrzennego wsi.
5. Pokazywanie dobrych i złych praktyk oraz przykładów rozwiązań inwestycyjnych uwzględnia-jących specyfikę regionu może być pomocne w podejmowaniu prawidłowych decyzji przez inwestorów.