Podział wyróżników wsi przyjęty w opracowaniu

Zasadniczo wyróżniki można podzielić na dwie grupy wynikające ze sposobu ich powstania:

naturalne (przyrodnicze), czyli stworzone przez naturę i antropogeniczne, czyli będące

dzie-łem człowieka (ryc. 4.1)18. Do pierwszej z tych grup należą następujące elementy: • formy ukształtowania terenu (teren płaski, pofalowany, górzysty),

• pokrycie terenu – skały, głazy, gleby,

• szata roślinna (lasy, grupy zieleni, pojedyncze okazy drzew – solitery), • wody powierzchniowe (rzeki, strumienie, źródła, jeziora, zbiorniki wodne), • świat zwierząt,

• powietrze, klimat.

15 Na terenie Opolszczyzny największy procent pochodzenia miejscowego ludności mają tereny położone w środkowo-wschodniej części wojewódz-twa (powyżej 60%), natomiast zachodnia część to obszar zamieszkały głównie przez ludność napływową. Pochodzenie miejscowe ludności nie przekracza tu 2,5% R. Wilczyński: 2003. Odnowa wsi..., op. cit., s. 4, [za:] K. Heffner: 1993. Oppelner Schlesien. Der Bevolkerungs – und Raumum-

gestaltungsverlauf des Dorfbesiedlungssystems. PIN Instytut Śląski w Opolu, Opole.

16 Niemałą rolę spełnił w podniesieniu świadomości roli obszarów i dziedzictwa wiejskiego program Odnowy Wsi, który został zapoczątkowany w latach 70. ubiegłego stulecia w Bawarii i Badenii-Wirtenbergii, niem. Dorferneuerung.

17 Liczba zarejestrowanych przez nie obrazów jest znacznie mniejsza niż w przypadku osób spacerujących. Zob. więcej M. Bietkowski: 1999.

Per-cepcja wizualna..., op. cit., s. 13–18.

18 Podział ten wynika częściowo z definicji krajobrazu w ujęciu estetycznym i społeczno-kulturowym. T. Bajerowski, A. Biłozor, I. Cieślak, A. Sanetra, A. Szczepańska: 2007. Ocena i wycena..., op. cit., s. 11–12.

Wyróżniki naturalne to przede wszystkim ciekawe ukształtowanie terenu, na którym znajduje się wieś, przez co może być ona widoczna z daleka (usytuowanie na wzgórzu). To także wzno-szące się, wijące uliczki przy położeniu na pofalowanym terenie. Jako wyróżniki ogromną rolę odgrywają widoczne ze wsi wzgórza lub góry, a także skały i głazy narzutowe. Gleby mogą stać się wyróżnikiem poprzez kolor, który nadaje specyficzną tonację barwną krajobrazowi (brązy, czerwienie, żółcie w zależności od rodzaju podłoża)19. W szacie roślinnej wyróżnikiem wsi mogą być lasy i zieleń śródpolna, a także pojedyncze drzewa – ostańce. W wyróżnikach związanych z wodami powierzchniowymi znajdują się przede wszystkim naturalne cieki wodne i zbiorniki wodne, które najczęściej były jedną z przyczyn lokalizacji wsi właśnie w tym miejscu. Tutaj rów-nież przypisano różnego rodzaju źródła, np. wód zdrojowych.

We współczesnym krajobrazie wiejskim jest już niewiele elementów, które można nazwać na-turalnymi w prawdziwym tego słowa znaczeniu, ale były one istotne w momencie wyboru miejsca na lokalizację wsi i są jednym z ważniejszych czynników wpływających na jej krajobraz20.

Ryc. 4.1. Ogólny podział wyróżników wsi Fig. 4.1. General division of the village distinguishing marks

Natomiast wśród wyróżników antropogenicznych można wyróżnić dwie grupy wynikające ze sfer życia człowieka: niematerialne i materialne. W pierwszej z nich zawiera się wszystko to, co wiąże się ze stroną duchową życia wiejskiego. Począwszy od rutynowych czynności związanych z prowadzeniem gospodarstwa, w przypadku mieszkańców zajmujących się rolnictwem, a na wszelkiego rodzaju imprezach, zwyczajach, a także sferze religijnej skończywszy. Jest to ważna część życia mieszkańców wsi, bez której obumierają więzi międzyludzkie, a co za tym idzie – unikatowy wiejski charakter21. Zanik więzi międzyludzkich jest charakterystyczny dla społeczności miejskich, a przede wszystkim wielkomiejskich, gdzie ludzie żyją anonimowo, nic o sobie nie wiedząc. Nawet najbliżsi sąsiedzi nie znają się nawzajem i nie utrzymują ze sobą najczęściej żadnych kontaktów. Dodatkowym, ważnym zagadnieniem jest poczucie bezpieczeństwa, które zależne jest również od odpowiednich więzi społecznych, gdyż anonimowość w znacznym stop-niu wpływa na wzrost przestępczości22. Tradycyjna wieś to społeczność, w której wszyscy się znają i „wszystko o sobie wiedzą”. Każdy nowy przybysz lub mieszkaniec to „obcy”, który podlega bacznej obserwacji nie tylko najbliższego otoczenia, ale również całej społeczności. To zjawisko zanika w przypadku wsi podmiejskich, w których tworzone są osiedla domów jednorodzinnych i w nich obserwujemy zachowania podobne raczej do typowo miejskich. Trzeba dodać, że ci nowi mieszkańcy wsi z reguły nie robią nic, aby zintegrować się z lokalną społecznością. Dla nich najczęściej to jest tylko wygodne miejsce zamieszkania.

19 A.M. Szymski przyjmuje czynniki naturalne w postaci światła, barwy, kontrastu światłocienia, powtarzalności, skali i zakresu widzenia, cyklicznej zmienności pór roku, czasu jako czynnika wzrostu roślinności. Zob. więcej A.M. Szymski, R. Dawidowski: 2006. Architektura krajobrazu, Wydawnictwo Walkowska, Szczecin, s. 74–77.

20 Więcej m.in. [w:] Z. Novák: 1997. Planowanie regionalne..., op. cit., s. 55–135; Z. Pogodziński: 1975. Planowanie przestrzenne...; op. cit. s. 521– 522; W. Czarnecki: 2004. Podstawy ruralistyki..., op. cit. s. 10–11.

21 W. Grabski: 2004. Historia wsi w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 24–25.

Ryc. 4.2. Schemat zależności wpływu sfery niematerialnej życia mieszkańców wsi na jej wizerunek Fig. 4.2. A scheme of dependence of immaterial influence zone of inhabitants life onto the village image

W drugiej grupie ujęto wyróżniki materialne, które rozumie się jako elementy widoczne w kraj- obrazie wsi, mające znaczenie dla jej wizualnej strony, tj.:

• układy przestrzenne wsi, układy zabudowy, • zabudowa,

• infrastruktura, • zieleń,

• wody powierzchniowe, • ukształtowanie terenu.

Najbardziej charakterystyczne elementy to różnego rodzaju dominanty, które zauważalne są w panoramach miejscowości z daleka. Jest to między innymi wieża kościoła wybijająca się nad zabudowę i zieleń wsi, bryła pałacu czy dworu lub zabudowania folwarków dominujące kubaturą poszczególnych obiektów nad otoczeniem. To również zabudowa spójna w całej miejscowości, z pierzejami ulic o jednakowym ustawieniu budynków, kolorystyce dachów i ścian. Wyróżnikiem może być także materiał użyty do budowy domów, ich konstrukcja czy detal. Mogą być to obiekty dawne i współczesne. W grupie wyróżników materialnych znajdują się również elementy związa-ne z zielenią i ukształtowaniem terenu. Są to np. parki podworskie, aleje i szpalery albo pojedyn-cze okazy drzew malowniczo usytuowane na terenie wsi. To także zbiorniki wodne położone wewnątrz miejscowości lub na jej obrzeżu oraz cieki mające wpływ na jej kształt przestrzenny albo będące miejscem rekreacji i wypoczynku. W tej grupie znajdują się również charakterystycz-ne układy pól uprawnych z zielenią śródpolną, a także będące wynikiem działalności człowieka – kamieniołomy, kopalnie. Przyjęto, że brane są tu pod uwagę te elementy kształtujące krajobraz, które są w obszarze zabudowanym (terenach osiedlowych) wsi, jak również te, które widoczne są ze wsi, a znajdują się na zewnątrz miejscowości, np. góry, las, kapliczka na rozdrożu, ciekawa zieleń śródpolna itp.

Zależności pomiędzy elementami charakterystycznymi – wyróżnikami krajobrazu wiejskiego pokazano na schemacie (ryc. 4.2). Wartości niematerialne, tzw. genius loci 23 przenikają się z elementami materialnymi, które składają się na wizualną stronę krajobrazu wsi. Życie we wsi,

23 Genius loci (łac.), duch opiekuńczy danego miejsca, wg Słownik wyrazów obcych. 1993, PWN, Warszawa. W mitologii rzymskiej przedstawiany jako wąż. We współczesnym świecie pojęcie to utożsamiane jest jako tradycja danego miejsca.

jej tradycja kultywowana przez wieki lub będąca wynikiem współczesnych działań jest częścią składową tradycji i indywidualnych cech regionu, w którym znajduje się rozpatrywana wieś. Jest to sfera życia mieszkańców wsi, która w znacznym stopniu wpływa na wygląd miejscowości i przeobrażenia w zakresie elementów antropogenicznych i naturalnych. To, co człowiek tworzy i w jaki sposób przekształca swoje otoczenie, jest odbiciem jego wewnętrznych potrzeb i charak-teru, potrzeb i tradycji całej społeczności wiejskiej, w której żyje, a także tradycji całego regionu.

Szczegółowy podział wyróżników w obu przyjętych głównych grupach pokazano na kolejnym schemacie (ryc. 4.3).

Ryc. 4.3. Szczegółowy podział wyróżników wsi Fig. 4.3. Detailed division of the village distinguishing marks