Współcześnie zwykło się kojarzyć fundamentalizm religijny wyłącznie z islamem, często tym najbardziej radykalnym. Tymczasem fundamentalizm występuje równieŜ w innych religiach, a w samym islamie przybiera rozmaite formy. Zakres semantyczny pojęcia
„fundamentalizm” moŜe prowadzić do konfuzji terminologicznej, zwaŜywszy, Ŝe zawierają się w nim diametralnie odmienne treści. W swojej klasycznej formie fundamentalizm muzułmański charakteryzuje się trzema cechami: dumą z własnej przeszłości, upolitycznieniem religii oraz postawą antyzachodnią29. Cechy te występują w róŜnym natęŜeniu i hierarchii w zaleŜności od ugrupowania.
Pierwszą cechę fundamentalizmu muzułmańskiego moŜna odnaleźć równieŜ w innych nurtach odnowy. Podobnie jak moderniści, fundamentaliści takŜe uznają idŜtihad za narzędzie umoŜliwiające im
29 J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. 2, op.cit, s. 123.
oczyszczenie pierwotnego islamu z historycznych naleciałości (bida).
Na tym jednak kończą się podobieństwa. O ile bowiem moderniści zakładali moŜliwość syntezy islamu i nowoczesności, fundamentaliści często nie akceptowali wzorów europejskich, uwaŜając je za niegodne naśladowania. Wynikało to z dwóch powodów: z przekonania, Ŝe Zachód zawdzięcza swój rozwój i współczesną pozycję na świecie średniowiecznej cywilizacji muzułmańskiej oraz załoŜenie, Ŝe wszystko, co powstało w Europie, jest gorsze lub wtórne w stosunku do osiągnięć świata islamu.
Brak akceptacji kultury zachodniej nie oznacza jednak, Ŝe fundamentalizm moŜna utoŜsamiać z konserwatyzmem. W odróŜnieniu do konserwatystów, którzy dąŜą do utrzymania status quo i z tego powodu nie są przychylni zmianom, fundamentaliści zakładają reformę islamu o charakterze endogennym, prowadzącą docelowo do zmiany porządku społecznego, opartego o wzory z czasów Mahometa30. DąŜenie fundamentalistów do całościowego przeobraŜenia społeczeństwa sprawia, Ŝe ugrupowania fundamentalistyczne często przybierają formę organizacji politycznych. Upolitycznienie religii, czyli druga cecha charakterystyczna fundamentalizmu muzułmańskiego, wskazuje na to, Ŝe naleŜy postrzegać go jako mieszankę religii i polityki, pamiętając Ŝe jest to raczej ideologia polityczna niŜ renesans religijności31. Ta „podwójna natura fundamentalizmu muzułmańskiego”32 sprawia, Ŝe fundamentaliści muzułmańscy, korzystając z autorytetu religii mogą podwaŜyć legitymację elit rządzących, postulując islamizację państwa. Z drugiej strony, upolitycznienie religii umoŜliwia im korzystanie ze świeckich instrumentów polityki do prowadzenia swoich kampanii.
Trzecią cechą fundamentalizmu muzułmańskiego jest jego antyzachodni charakter, który w pewnych przypadkach moŜna nazwać „reakcyjnym modernizmem”33. W przeciwieństwie do wielu alimów (uczonych muzułmańskich), większość teoretyków fundamentalizmu muzułmańskiego przebywało na Zachodzie, więc ich krytyczne oceny pochodziły „z pierwszej ręki”. Nastawienie antyzachodnie wśród muzułmańskich fundamentalistów ma jeszcze inne podłoŜe. Zachodnia (a takŜe rodzima) kultura masowa stanowi
30 R. Peters, Erneuerungsbewegungen im Islam vom 18. bis zum 20. Jahrhundert und die Rolle des Islams in der neueren Geschichte: Antikolonialismus und Nationalismus, [w:] Der Islam in der Gegenwart, W. Ende, V. Steinbach (red.), C.H. Beck, München 1996, s. 94.
31 B. Tibi, Fundamentalizm religijny, PIW, Warszawa 1997, s. 24.
32 J. Jansen, The Dual Nature of Islamic Fundamentalism, Hurst, London 1997. KsiąŜka ukazała się w polskim przekładzie pod tytułem Podwójna natura fundamentalizmu islamskiego, Libron, Kraków 2005.
33 E. Sivan, Radykalny islam, Libron, Kraków 2005, s. 102.
atrakcyjną alternatywę dla religii. Fundamentaliści nie obawiają się tego, Ŝe na skutek kontaktu z nowoczesnością muzułmanie zaczną występować przeciw swojej wierze, lecz Ŝe po prostu utracą zainteresowanie nią34. Trafnie podsumowuje to Bryan Turner:
„zagroŜeniem dla islamu nie jest panowanie Jezusa, ale Madonny”35. Współczesny fundamentalizm muzułmański to nie tylko radykalny islam. Przede wszystkim naleŜy rozróŜniać pomiędzy stosującym przemoc muzułmańskim ekstremizmem a nurtem społecznym i religijnym, kształtującym się w obliczu kryzysu religijności społeczeństwa36. Dualizm ten ilustrują wyniki badania przeprowadzonego przez Pew Research Center w czerwcu 2005 r.37 We wszystkich państwach objętych badaniem, poza Jordanią, zmalało poparcie dla uŜycia przemocy wobec osób cywilnych w imię obrony islamu, podobnie (takŜe w Jordanii) poparcie dla ataków samobójczych wymierzonych w oddziały amerykańskie w Iraku38. Dane te potwierdzają słynną tezę Gillesa Kepela o upadku poparcia dla radykalnego fundamentalizmu muzułmańskiego, który w społeczeństwach muzułmańskich częściej budzi wrogość niŜ sympatię39. Z drugiej strony, większość muzułmanów w badaniu Pew Research Center opowiada się za większym wpływem islamu na politykę, a jeŜeli twierdzą, Ŝe jego rola tam maleje, uwaŜają to za zjawisko negatywne. Przytoczone wyniki są korzystne przede wszystkim dla dwóch nurtów związanych z fundamentalizmem, stojących jednak w opozycji wobec radykalnego islamu. Są to ugrupowania konserwatywne i tzw. postfundamentalistyczne40.
Ugrupowania konserwatywne podchodzą co prawda ostroŜnie do nowoczesności, jednak godzą się na akceptację niektórych jej elementów – np. edukacji i pracy zawodowej kobiet, o ile nie stoją one na przeszkodzie wychowywaniu dzieci. Z kolei
34 S. Murden, Islam, the Middle East and the New Global Hegemony, Lynne Rienner Publishers, London 2002 s. 123.
35 B. Turner, Orientalism. Postmodernism & Globalism, Routledge, London 1997, s. 15.
36 I. Abu-Rabi, Contemporary Arab Thought. Studies in Post-1967 Arab Intellectual History, Pluto Press, London 2003, s. 155-156.
37 Badanie zrealizowano w krajach arabskich: Libanie, Jordanii i Maroko oraz niearabskich państwach muzułmańskich: Indonezji, Pakistanie oraz Turcji.
38Islamic Extremism: Common Concern for Muslim and Western Publics, Pew Research Center, 14.07.2005, s. 27-28.
39 G. Kepel, Święta wojna. Ekspansja i upadek fundamentalizmu muzułmańskiego, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003, s. 322.
40 Określenie uŜyte za Hasanem Hanafim, por. H. Hanafi, RóŜnorodność islamu w ujęciu historycznym, „Bliski Wschód” nr 1 (2004), s. 5.
postfundamentaliści lub umiarkowani fundamentaliści naleŜą do ugrupowań (często partii politycznych), które odwołują się do islamu, jednak akceptują przy tym system wielopartyjny i starają się znaleźć w nim swoje miejsce, prowadząc działalność za pomocą dozwolonych i uznanych środków. Rola umiarkowanych fundamentalistów we współczesnym świecie arabskim jest nie do przecenienia. Nie tylko z racji dokonanej przez nich reformy wewnętrznej, ale takŜe ze względu na ich wkład w budowę społeczeństwa obywatelskiego, co podkreśla coraz większa liczba badaczy.