W sferze praw związanych ze statusem obywatela wykluczenie społeczne kobiet wynika – podobnie jak w przypadku rynku pracy – w duŜej mierze z tradycyjnego podziału ról płciowych pomiędzy kobietę a męŜczyznę. Powoduje to sytuację, w której kobiety – chociaŜ są obywatelkami danego państwa – mają jedynie pośredni dostęp do wielu przysługujących im z tego tytułu praw, poprzez rodzinę – uosabianą przez męŜczyznę. Wykluczenie w tej sferze dotyczy przede wszystkim praw wyborczych, a takŜe niektórych kwestii związanych z prawem cywilnym i rodzinnym.
129 M. Melte, The Impact of Education on Attitudes of Female Government Employees, “Journal of Management Development”, vol. 22, nr 7, 2003, s. 614.
130100 Most Powerful Women: #97 Lubna Olayan, Forbes.com, 14.04.2007.
131 K. Górak-Sosnowska, Wizerunki kobiet sukcesu w świecie arabskim, referat wygłoszony na seminarium Katedry Socjologii Szkoły Głównej Handlowej pt. „Proces komunikowania. Teoria i praktyka”, 8.05.2007.
Według raportu Banku Światowego średni udział kobiet w organach ustawodawczych w krajach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej wynosi 6%, co stanowi wartość niemal trzykrotnie niŜszą niŜ w państwach Czarnej Afryki lub Azji. Na szczeblach lokalnych udział kobiet we władzy stanowi zaledwie 14%, co stanowi drugi najniŜszy wskaźnik na świecie132.
Na początku lat 90. tylko w kilku państwach regionu kobiety były reprezentowane w parlamencie. Są to państwa Maghrebu (Algieria i Tunezja) oraz niektóre państwa o rodowodzie socjalistycznym (Egipt, Irak, Jemen, Syria). Znaczenie decydujące miały w tym wypadku kontakty z państwami europejskimi, ale przede wszystkim ideologia socjalistyczna, kładąca nacisk na równouprawnienie wszystkich obywateli, niezaleŜnie od płci. TakŜe w tych państwach kobiety najszybciej uzyskały prawa wyborcze. W państwach Zatoki (poza Arabią Saudyjską) kobiety dopiero od kilku lat mogą cieszyć się czynnym i biernym prawem wyborczym. Wydaje się, Ŝe właśnie w tych państwach kobiety nastawione są na reformy społeczne i gospodarcze.
Minister gospodarki ZEA, Lubna Al-Kasimi wprowadza swoje państwo w świat technologii informacyjnych, natomiast kuwejcka minister edukacji i szkolnictwa wyŜszego, Nurijja as-Sabih, druga kobieta minister w historii tego kraju – stara się zmienić normy społeczne.
Pojawiła się bowiem na ceremonii zaprzysięŜenia bez hidŜabu, co wywołało głośny sprzeciw kilku parlamentarzystów133.
132Better Governance for Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2003, s. 40.
133 Zdarzenie to moŜna obejrzeć na YouTube. − por. http://www.youtube.com/watch?v=nNiiOvLgBFI, 15.04.2007.
Tabela 14: Udział kobiet w polityce
a JeŜeli istnieje; b W – wybrana do parlamentu, M – mianowana do parlamentu
Źródło: Human Development Report 2006, UNDP 2006, s. 380-384; poza * World’s women gain political ground, CBC News, 1.03.2007, http://www.cbc.ca.
Zwiększona reprezentacja kobiet w parlamentach arabskich wynika z wprowadzonego przez niektóre kraje systemu kwotowego.
Z tego powodu udział parlamentarzystek w Maroko wzrósł dziesięciokrotnie, zaś w Jordanii i Tunezji uległ podwojeniu. Pewne zmiany na korzyść kobiet zachodzą równieŜ w bardziej konserwatywnych państwach Zatoki Perskiej – chociaŜ w dwóch z nich kobiety nie mają biernego ani czynnego prawa wyborczego, to jednak coraz częściej zasiadają w radach konsultacyjnych (szura)134.
Z dychotomicznym podziałem ról płciowych w rodzinie związana jest inna sfera wykluczenia społecznego kobiet, która wydaje się być dla nich znacznie bardziej dotkliwa, mianowicie moŜliwość przekazania obywatelstwa swoim dzieciom. W większości państw arabskich obywatelstwo przekazywane jest wyłącznie przez ojca i męŜa. Dla większości małŜeństw nie ma to znaczenia, jako Ŝe zawierane są
134Progress of Arab Women, UNIFEM2004, s. 274.
między obywatelami tego samego państwa. Problem jednak pojawia się w sytuacji małŜeństwa kobiety z imigrantem. Dzieci z takiego związku, nawet jeśli urodzone w ojczyźnie ich matki, nie mogą dzielić z nią obywatelstwa, chyba Ŝe została wdową lub rozwódką. Dzieci z takich małŜeństw w swoim własnym kraju traktowane są jak obcokrajowcy: muszą mieć pozwolenie na pracę, pozwolenie na pobyt w kraju, często takŜe są wykluczone z bezpłatnej słuŜby zdrowia lub systemu edukacji135. Problem moŜliwości przekazania obywatelstwa przez kobiety zdaje się być draŜliwy w wielu państwach arabskich, jako Ŝe właśnie do tego punktu Konwencji nt. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) zgłosiły one najwięcej zastrzeŜeń136. TakŜe w tym zakresie następuje jednak poprawa – w Egipcie kobiety będą mogły przekazywać obywatelstwo swoim dzieciom137 w Tunezji równieŜ – o ile zostały one urodzone na terytorium kraju138.
Kobiety mają takŜe mniejsze uprawnienia w zakresie pewnych kwestii związanych z prawem cywilnym i rodzinnym, co często wynika ze specyfiki szari’atu, na którym w wielu państwach arabskich oparte jest prawo rodzinne. Kobiety mogą w mniejszym stopniu niŜ męŜczyźni podejmować samodzielne decyzje o wstępowaniu w związki małŜeńskie – w wielu państwach ich wola jest niewystarczająca, potrzebna jest jeszcze zgoda opiekuna139. W przypadku rozwodów sytuacja jest odwrotna – męŜczyźnie łatwiej jest go uzyskać niŜ kobiecie. W zakresie prawa cywilnego kobiety mają niekiedy trudności z uzyskaniem prawa do nieruchomości, ale takŜe z otrzymaniem kredytu, co utrudnia im chociaŜby podjęcie działalności gospodarczej.
135 Denial of Nationality: the Caseof Arab Women, CRTD: Gender, Citizenship and Nationality Programme 2004, s. 14.
136 Konwencję tę ratyfikowało szesnaście państw arabskich, z tego jedenaście zgłosiło zastrzeŜenia do przedmiotowego punktu, wiele z nich powołując się na jego sprzeczność z prawem muzułmańskim – por. N. Hijab, Women Are Citizens Too, op cit.,s 12.
137Progress of Arab Women, op cit., s. 123.
138Denial of Nationality..., op cit., s. 28.
139 M. Zyzik, MałŜeństwo w prawie muzułmańskim, Wydawnictwo AkademickieDialog, Warszawa 2003, s. 107-110.
Wskazówki dydaktyczne
Zadania do samodzielnego rozwiązania:
• Obejrzyj następujący film: http://www.youtube.com/watch?v=nNiiOvLgBFI.
Postaraj się zinterpretować tę sytuację. Gdzie ma miejsce, kim są krzyczący męŜczyźni, jaka jest rola przemawiającej kobiety. Postaraj się odszukać w Internecie informacje na temat głównej bohaterki – kuwejckiej minister edukacji Nurijji as-Sabih (zapis: Nouriya Sabeeh lub Nouriya Sabih lub Nouriya Subaih).
• Jakie wyzwania stoją przed kobietami w świecie arabskim? W której sferze Ŝycia społecznego ich pozycja jest najlepsza, w której wymaga największej poprawy?
Przydatne materiały:
• Arab Human Development Report 2005, http://www.undp.org/arabstates/
ahdr2005.shtml. Kolejny raport UNDP dotyczący świata arabskiego, poświęcony tym razem sytuacji kobiet.
• Gender and Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2004, http://go.worldbank.org/EF4A8R5JK0. Raport Banku Światowego poświęcony udziałowi kobiet w gospodarce i Ŝyciu społecznym świata arabskiego.
• K. Górak-Sosnowska, Sytuacja kobiet na rynku pracy w świecie arabskim, [w:] Arabowie – islam – świat, M. Dziekan, I. Kończak (red.), Ibidem, Łódź 2007. Artykuł poświęcony uczestnictwu kobiet w gospodarce w państwach arabskich.
• Women in Public Life, http://www.undp-pogar.org/publications/gender/.
Seria raportów poświęconych prawom politycznym kobiet w świecie arabskim.
• M. Zyzik, MałŜeństwo w prawie muzułmańskim, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003. KsiąŜka poświęcona instytucji małŜeństwa w islamie.
Rozdział 7: Dzieci w świecie arabskim
Do Celu 4. nawiązuje wiele innych Milenijnych Celów Rozwoju.
Ze zdrowiem dzieci związane jest zdrowie matek (Cel 5) oraz poziom zachorowań i szczepień na groźne choroby zakaźne (Cel 6), a takŜe dostępność podstawowych leków (Cel 8). Z edukacją dzieci związane jest zapewnienie im nauczania na poziomie podstawowym (Cel 2) oraz równouprawnienie kobiet i męŜczyzn, pozwalające zapobiegać wykluczaniu połowy populacji z systemu szkolnego (Cel 3). Wreszcie, dzieci powinny Ŝyć w odpowiednich warunkach (Cel 7) i nie być naraŜone na głód ani nędzę (Cel 1). Jak widać, wszystkie Milenijne Cele Rozwoju powiązane są z problemami najmłodszych.
W odniesieniu do Celu 4. uwagę poświęcono przede wszystkim zdrowiu dzieci, na które jednak wpływ mają równieŜ konflikty zbrojne, będące stałym elementem rzeczywistości społecznej niektórych państw arabskich. Wpływają one zarówno na zdrowie fizyczne, jak i psychiczne dzieci i młodzieŜy, a takŜe w sposób istotny kształtują jakość Ŝycia tych kategorii społecznych.
RozwaŜania na ten temat warto jednak rozpocząć od analizy kulturowej związanej z pozycją dzieci w kulturze muzułmańskiej i arabskiej.