Konflikty i obce interwencje wpisały się w bliskowschodnie realia na tyle mocno, Ŝe niektórzy badacze uwaŜają ich wpływ na sytuację w regionie za większy niŜ islamu148. Konflikty w świecie arabskim wynikają przede wszystkim z uwarunkowań geopolitycznych oraz polityki wewnętrznej państw arabskich, a ich ofiarami są przede wszystkim kobiety i dzieci. Współcześnie największe konflikty mają miejsce w Izraelu/Palestynie, Iraku oraz w Sudanie.
148 C. Henry, R. Springborg, Globalization and the Politics of Development, op cit., s. 8.
Sytuacja dzieci palestyńskich (a takŜe izraelskich) jest niezwykle trudna i złoŜona, gdyŜ długoletni konflikt stanowi nieodłączny element ich świata. Konflikt izraelsko-palestyński wpływa na nie przede wszystkim pośrednio, co skutkuje przerwami w edukacji, zaburzeniami psychicznymi (1,8 mln dzieci doświadczyło przemocy w związku z izraelską operacją „tarcza ochronna”)149, a takŜe większą podatnością na uzaleŜnienia od papierosów i alkoholu150. Dzieci i młodzieŜ są takŜe ofiarami starć między siłami Izraela a ugrupowaniami palestyńskimi. W latach 2000-02 na skutek izraelskich akcji na terytorium Autonomii Palestyńskiej zginęło 300 dzieci, a 7 tys. odniosło rany. Z drugiej strony wiadomo, Ŝe niektóre dzieci angaŜują się w działania militarne, przystępując do ugrupowań zbrojnych, takich jak Hamas, Islamski DŜihad czy Brygady Męczenników Al-Aksa. Dzieci i młodzieŜ wykorzystywane są takŜe w demonstracjach, często poubierane jak męczennicy; w najskrajniejszych przypadkach giną jako zamachowcy -samobójcy. Nastoletni Palestyńczycy muszą takŜe uwaŜać na pola minowe. Osobny problem stanowią zniszczenia domów i infrastruktury, które dotykają całych rodzin151.
Pomimo stopniowej poprawy, bardzo powaŜna jest sytuacja dzieci w Iraku. Wiele z nich straciło krewnych i przyjaciół w ogarniętym wojną kraju, co piąte dziecko jest niedoŜywione, ponad milion nie zostało zaszczepionych, a ponad 800 tys. przestało chodzić do szkoły. Sytuacja była na tyle powaŜna, Ŝe w 2003 r.
planowano zrezygnować z przeprowadzenia końcowych egzaminów.
JeŜeli by do tego doszło, dzieci i młodzieŜ szkolna straciłyby rok nauki. Egzaminy udało się przeprowadzić dzięki pomocy organizacji międzynarodowych152. Pomimo tego chodzenie do szkoły jest nadal bardzo ryzykowne, a warunki w salach trudne (m.in. bardzo wysoka temperatura w związku z ograniczonymi dostawami prądu). Wiele irackich szpitali nadal przepełnionych jest osobami rannymi, a wielu lekarzy uciekło z kraju. Problemy najmłodszych, w tym coraz bardziej dramatyczne problemy psychiczne – zwłaszcza depresje i nerwice pourazowe – pozostają niezauwaŜalne153. Wiele dzieci irackich zginęło na skutek działań wojennych, zarówno z rąk koalicji amerykańskiej, jak i lokalnych radykalnych ugrupowań fundamenta-listycznych. Przynajmniej
149The Impact of Conflict on Children in Occupied Palestinian Territory and Israel, Watchlist on Children in Armed Conflict, 13.09.2002,s. 9.
150 R. Barnen, Rights of the Child in the Arab World: Needs and Challenges, Arab Resource Collective, Cyprus 1994, s. 11.
151The Impact of Conflict on Children in Occupied Palestinian Territory and Israel, op cit., s. 12.
152Childhood under Threat. The State of World’s Children 2005, UNICEF 2005, s. 70.
153 J. Eccleston, ‘Silent victims;: What will become of Iraq’s children?, CNN.com, 20.03.2007.
dwa samobójcze ataki tych ostatnich wymierzone były bezpośrednio w dzieci, które na ulicach Bagdadu przyjmowały słodycze i drobne zabawki od amerykańskich Ŝołnierzy154.
Dramatyczna sytuacja panuje równieŜ w ogarniętym wojną domową Sudanie, zwłaszcza w rejonie Darfuru. Od 2003 r. w konflikcie tym zginęło juŜ ponad 400 tys. osób, a 2,5 mln zmuszonych było do opuszczenia swoich domów. Jak w kaŜdym konflikcie, najwięcej ofiar stanowią kobiety i dzieci, które cierpią na brak Ŝywności, dostępu do podstawowych dóbr, a nieraz są ofiarami przemocy, w tym seksualnej155. W przypadku konfliktu w Darfurze naleŜy takŜe wspomnieć o dzieciach, które są angaŜowane do działań militarnych. Mimo iŜ większość ugrupowań zbrojnych oficjalnie zaprzecza, jakoby rekrutowały dzieci, w szeregach wielu z nich walczą mali Ŝołnierze. Sudańskie bojówki rekrutują takŜe dziewczynki, które wykonują prace kuchenne i porządkowe, a dodatkowo otrzymują przeszkolenie w zakresie uŜywania broni ręcznej. Począwszy od 2006 r. trwa demobilizacja dzieci zaangaŜowanych w bojówki, np.
w miejscowości Chorfulus podczas dwugodzinnej ceremonii dzieci wymieniły broń i mundury wojskowe na ubrania cywilne i podręczniki szkolne156.Tym niemniej, problem udziału dzieci w bojówkach istnieje nadal, zwłaszcza w Darfurze.
W państwach arabskich ogarniętych konfliktami niezmiernie istotną rolę pełni szkoła. Stanowi ona swego rodzaju „bezpieczną przestrzeń”, a dla dzieci biorących aktywny udział w konflikcie – moŜliwość kontynuacji (czy nawet rozpoczęcia) nauki i tym samym resocjalizacji. Państwa takie jak Sudan, Irak czy Autonomia Palestyńska starają się więc, aby toczące się konflikty nie wpływały negatywnie na funkcjonowanie szkół157. Działania państw wspierane są przez organizacje międzynarodowe i pozarządowe, np. dzięki kampanii UNICEFu do szkół powróciło około miliona palestyńskich dzieci. TakŜe w Sudanie edukacja dzieci stała się priorytetem działalności UNICEF158.
Innym problemem dotykającym dzieci, a zwłaszcza dziewczynki w państwach arabskich, jest praca, którą zmuszone są wykonywać. Zasady islamu nie pozwalają na zatrudnianie dzieci.
154 A. Mosher, K. Alsaffar, Bombing in Iraq Kills Mostly Children, Washington Post Foreign Service, 14.07.2005, s. A19.
155Childhood under Threat. The State of World’s Children 2005, op cit., s. 45.
156Sudan’d Children at a Crossroads, Watchlist on Children in Armed Conflict, kwiecień 2007, s. 41.
157Investing in the Children of the Islamic World, UNICEF 2005, s. 27.
158 Childhood under Threat., op cit.,, s. 69.
Poza dwoma państwami (Irakiem i Mauretanią), dla których dostępne są dane, odsetek dzieci pracujących jest niski jak na kraje rozwijające się i wynosi poniŜej 8%. W niektórych państwach regionu niezaleŜnie od norm religijnych, podjęto takŜe odpowiednie kroki ustawodawcze, których celem jest ograniczenie pracy dzieci.
W Libanie minimalny wiek zatrudnienia podniesiono z 8 do 13 lat, w Egipcie do 14 lat, w Maroku do 15 lat, a w Tunezji do 16 lat159. Tabela 18 Dzieci pracujące i rejestrowane porody
Odsetek dzieci (5-14) pracującycha (1999-2005)
Zarejestrowane porodyb (1999-2004) Kraj
Razem M K Razem M K
Bahrajn 5 6 3
Egipt 8 9 6
Irak 13 14 12 98 99 97
Liban 7 8 6
Maroko 11 13 9 85 92 80
Mauretania 4 5 3 55 72 42
Sudan 14 15 13 64 82 46
Syria 8 10 6
a Dziecko uwaŜane jest za pracujące, jeśli naleŜy do jednej z kategorii: a) jest w wieku 5-11 i poświęciło przynajmniej godzinę na działalność gospodarczą lub przynajmniej 28 godzin na pracę w domu; b) jest w wieku 12-14 i poświęciło 14 godzin na działalność gospodarczą lub przynajmniej 28 godzin na pracę w domu w tygodniu poprzedzającym ankietę.
Źródło: a Child Labour, UNICEF, kwiecień 2007; b Excluded and Invisible. The State of World’s Children 2006, UNICEF 2006, s. 140-141.
W uboŜszych państwach arabskich w wielodzietnych rodzinach wiejskich istnieje inny problem związany pośrednio z pracą dzieci.
Dotyka on najstarszych córek, które same nie będąc jeszcze nawet nastolatkami, mają obowiązek wychowywania młodszych dzieci i pomagania matkom w prowadzeniu domu. Co ciekawe, młodsze rodzeństwo nie przejmuje od nich kolejno tych obowiązków, więc dziewczynki tracą bezpowrotnie swoje dzieciństwo, a nieraz takŜe moŜliwość pójścia do szkoły. W jednym z badań terenowych, analizujących los najstarszych córek w egipskich wioskach, nazwano je trafnie „zapomnianymi kopciuszkami”. Osiągając dorosłość pozostają analfabetkami i na ogół nie wychodzą za mąŜ160. Państwa arabskie starają się zapewnić takŜe tym dzieciom edukację, stosując zachęty dla rodziców, aby posłali je do szkoły. Zachętę stanowią bezpłatne posiłki i wyprawki szkolne, ale takŜe transfery gotówkowe, które stanowią kompensatę za rezygnację z pracy dzieci.161.
159 Investing in the Children of the Islamic World, op. cit.,, s. 29.
160Progress of Arab Women, UNIFEM 2004, s. 146.
161Women and Children. The double dividend of gender equality, UNICEF 2007, s. 39.
Wskazówki dydaktyczne
Zadania do samodzielnego rozwiązywania:
• Przeczytaj tekst o arabsko-izraelskim przedszkolu integracyjnym w Jerozolimie. Jak oceniasz tę inicjatywę?
• W których krajach arabskich sytuacja dzieci jest najtrudniejsza? Spróbuj znaleźć informacje na temat działań organizacji pozarządowych i instytucji międzynarodowych, które starają się poprawić sytuację dzieci w tych państwach.
Przydatne materiały:
• Childhood under Threat. The State of World’s Children 2005, UNICEF 2005 – http://www.unicef.org/sowc05/english/fullreport.html. Raport poświęcony dzieciom, które Ŝyją w trudnych warunkach, w skrajnej biedzie, na terenach ogarniętych konfliktami zbrojnymi i są zagroŜone zakaŜeniem wirusem HIV/AIDS.
• K. Górak-Sosnowska, Ku lepszej przyszłości: przedszkole integracyjne w Jerozolimie, ARABIA.pl, http://www.arabia.pl/content/view/285924/2/.
ReportaŜ z arabsko-izraelskiego przedszkola integracyjnego w Jerozolimie.
• Sudan’s Children at a Crossroads, Watchlist on Children in Armed Conflict, kwiecień 2007, http://www.watchlist.org/reports/pdf/ sudan_07_final.pdf. Raport analizujący sytuację dzieci w Sudanie w związku z konfliktem w Darfurze.
Rozdział 8: Matki i Ŝony
Spośród ośmiu Milenijnych Celów Rozwoju aŜ dwa poświęcone są kobietom. O ile w odniesieniu do Celu 3., dotyczącego równości płci i awansu społecznego kobiet, świat arabski ma jeszcze wiele do zrobienia, o tyle dane dotyczące zdrowia matek (Cel 5) pozwalają na umiarkowany optymizm. Co prawda, region nie zrealizuje tego celu w wymaganym terminie, jednak zarówno w Afryce Północnej, jak i w Azji Zachodniej wskaźnik umieralności matek jest umiarkowanie wysoki, a tylko w trzech regionach świata (na 10) jest niski162. Podobnie, jak w przypadku innych MCR, problem dotyka przede wszystkim kilku biednych i ludnych państw świata arabskiego.
Osobną kwestią jest stan badań na temat umieralności matek w państwach arabskich, które opierają się przede wszystkim na szacunkach. Tylko dwa kraje: Egipt i Tunezja przeprowadziły stosowne badania o zasięgu krajowym. W innych państwach problem został poruszony przy okazji sondaŜy DHS (Demographic and Health Surveys – SondaŜe Demograficzne i Zdrowotne) i PAPFAM (Pan Arab Project for Family Health – Panarabski Projekt dla Zdrowia Rodziny)163, jednak dostępne dane nie pozwalają na określenie długookresowej tendencji w odniesieniu do badanego zjawiska.
Tym niemniej, Cel 5. moŜe być punktem wyjścia dla szerszej analizy dotyczącej przemian w modelu rodziny i pozycji kobiet.
Zdrowie matek moŜna rozpatrywać przez pryzmat wskaźników MCR, jednak równie istotny wydaje się szerszy kontekst społeczny:
gwałtownie spadająca dzietność kobiet, równie szybko rosnący wiek osób zawierających związki małŜeńskie, a takŜe uwarunkowania wynikające z kultury i tradycji, które przekładają się pośrednio lub bezpośrednio na zdrowie fizyczne i psychiczne kobiet.