Ubóstwo i sieci zabezpieczenia społecznego

Ubóstwo stanowi istotny problem w niektórych państwach arabskich, jednak na tle innych regionów rozwijających się, sytuacja świata arabskiego jest zadowalająca. Kraje arabskie są umiarkowanie zamoŜne w porównaniu z innymi regionami rozwijającymi się. Tylko jeden kraj arabski – Jemen ma PKB per capita poniŜej średniej dla państw Czarnej Afryki, które stanowią region najuboŜszy. Jednak to nie względna zamoŜność decydująco wpływa na niski poziom ubóstwa w regionie. Istotną rolę odgrywa system zabezpieczeń społecznych – formalny (subsydia i dotacje) oraz nieformalny, oparty o sieci rodowo-plemienne oraz o reguły religijne⁶³.

Ubóstwo i głód

Ubóstwo w świecie arabskim dotyka przede wszystkim państw o najniŜszym PKB per capita. Skrajne ubóstwo, wyraŜone odsetkiem osób Ŝyjących za mniej niŜ 1 USD dziennie występuje jedynie w Mauretanii i Jemenie (oraz zapewne w Iraku i Sudanie, jeŜeli istniałyby dla nich odpowiednie dane). W Jemenie poniŜej granicy 1 USD dziennie Ŝyje ponad 15% społeczeństwa, a w Mauretanii ponad 25%, natomiast w pozostałych państwach ich udział nie przekracza 3%. W innych regionach rozwijających się udział w populacji osób Ŝyjących za mniej niŜ 1 USD dziennie jest znacznie wyŜszy, przekraczając nieraz kilkanaście a nawet 50%

społeczeństwa.

Osób Ŝyjących za mniej niŜ 1 USD dziennie jest niewiele, jednak odsetek tych, którzy Ŝyją za 2 USD dziennie zwiększył się zdecydowanie; w latach 90. ich liczba absolutna wzrosła o 30%⁶⁴. W biedzie – choć nie skrajnej – Ŝyje prawie połowa Egipcjan i Jemeńczyków, a takŜe niemalŜe dwie trzecie Mauretańczyków.

W państwach tych oficjalna, ustalona odgórnie granica ubóstwa jest niŜsza niŜ 2 USD dziennie, co wskazuje na panującą tam biedę. W

63 Istotnym elementem nieformalnych sieci zabezpieczenia społecznego są takŜe wpływy pienięŜne przekazywane przez emigrantów – por. .

64 Reducing Vulnerability and Increasing Opportunity. Social Protection in the Middle East and North Africa, World Bank 2002, s. 42.

państwach, w których odsetek osób Ŝyjących za mniej niŜ 2 USD dziennie nie przekracza 15%, krajowa granica ubóstwa jest wyŜsza.

Oznacza to, Ŝe patrząc przez pryzmat definicji poszczególnych krajów, ubodzy z państw o mniejszym udziale osób Ŝyjących za mniej niŜ 2 USD dziennie są bardziej zamoŜni niŜ ci z krajów o wysokim poziomie ubóstwa.

Tabela 5: Ubóstwo w świecie arabskim (1990-2004; %) Ludność Ŝyjąca poniŜej granicy czyli średnim dystansem od linii 1 USD wyraŜonym procentem linii ubóstwa; ^b HPI-1 – Wskaźnik Ubóstwa Społecznego (Human Poverty Index for Developing Countries) mierzy poziom deprywacji w trzech wymiarach Ŝycia społecznego zawartych w HDI (Wskaźnik Rozwoju Społecznego – Human Development Index). Składają się na niego: a) naraŜenie na śmierć w relatywnie młodym wieku, mierzone prawdopodobieństwem niedoŜycia 40. roku Ŝycia w momencie narodzin; b) ograniczony dostęp do wiedzy i informacji, mierzony poziomem analfabetyzmu dorosłych; c) niski standard Ŝycia, mierzony odsetkiem ludności bez dostępu do czystej wody pitnej oraz odsetkiem dzieci o niedoborze masy ciała w stosunku do normy wiekowej.

Źródło: Human Development Report 2006, UNDP 2006, s. 292-294; poza ^aWorld Development Indicators 2003, World Bank, Waszyngton 2004.

Świat arabski umiarkowanie zagroŜony jest zwiększającym się ubóstwem. W drugiej połowie lat 90. udział osób najuboŜszych w populacji zwiększył się w Algierii i Maroku, a w Mauretanii podwoił się. Z kolei w Egipcie i w Jordanii relatywnie coraz mniej osób cierpi biedę⁶⁵. W większości państw regionu bieda związana jest z miejscem zamieszkania. Na skrajne ubóstwo naraŜeni są

65The Millennium Development Goals in Arab Countries, UNDP, New York 2003, s. 5.

przede wszystkim mieszkańcy wsi, utrzymujący się z produkcji rolnej.

Ze względu na warunki klimatyczne niesprzyjające uprawie roli muszą się oni liczyć z klęskami naturalnymi – a zwłaszcza suszą (poza Egiptem, w którym większość ziem uprawnych ma system irygacyjny).

Z kolei niedobór wody ogranicza moŜliwości pozyskiwania nowych terenów pod uprawy rolne. Jest to tym bardziej problematyczne, Ŝe liczba ludności wzrasta⁶⁶. W Algierii, Maroko i Tunezji mieszka dwukrotnie więcej osób najuboŜszych niŜ w miastach, a w Mauretanii – niemalŜe trzykrotnie⁶⁷.

Tabela 6: NiedoŜywienie w świecie arabskim (2001-2) Niedowaga dzieci

Źródło: Millennium Development Goals Indicators, ONZ 2006; poza ^a F. Iqbal, Sustaining Gains in Poverty Reduction and Human Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2006, s. 93, ^bHNP Stats, World Bank, 2007.

W świecie arabskim 9% populacji jest niedoŜywiona, co stanowi najniŜszą wartość spośród wszystkich regionów rozwijających się.

Tylko w dwóch państwach regionu (Irak, Jemen) niedoŜywienie stanowi istotny problem; np. w Jemenie jedna osoba na trzy jest

66State of Food Insecurity in the World 2006, FAO 2006, s. 20.

67The Millennium Development Goals in Arab Countries, UNDP, New York 2003, s. 5.

permanentnie niedoŜywiona. W Jemenie i Sudanie średnia podaŜ energii w spoŜywanej Ŝywności wynosi tyle co uznane na świecie minimum (2100 kcal/os. dziennie), co wskazuje na niedoŜywienie.

W pozostałych państwach – poza Jordanią, i Marokiem – udział osób niedoŜywionych w populacji wynosi mniej niŜ 5%⁶⁸. NiedoŜywienie odczuwają takŜe dzieci (por. ) – w państwach o najwyŜszym odsetku ludzi cierpiących głód, głoduje takŜe najwięcej dzieci. W Jemenie co drugie dziecko poniŜej 5 roku Ŝycia cierpi na niedowagę, w Mauretanii co trzecie, a w Iraku, Algierii i Maroku – co dziesiąte. TakŜe w tych państwach – oraz w Sudanie – wiele dzieci nie osiąga właściwego wzrostu dla swojego wieku ze względu na niedoŜywienie.

Formalny system zabezpieczeń społecznych

W większości państw regionu istnieje formalny system zabezpieczeń społecznych. W ramach polityki społecznej państwa arabskie realizują dwa zasadnicze cele: poprawę jakości kapitału społecznego zapewniając opiekę medyczną i edukację, jak równieŜ umoŜliwienie najbardziej potrzebującym grupom społecznym dostępu do niezbędnych dóbr – poprzez system subsydiów i kontrolę cen (Ŝywność, energia). Osobną kategorię stanowią kredyty oraz transfery gotówki przeznaczane na rozwój przedsiębiorczości, a takŜe roboty publiczne. Wiele z tych kategorii ma istotny udział w redystrybucji PKB, zwłaszcza w państwach o znaczącym odsetku populacji Ŝyjącej poniŜej 2 USD dziennie.

Tabela 7: Wydatki na wybrane programy pomocy społecznej w latach 90.

(% PKB)

Kraj Subsydia

Ŝywności

Transfery

gotówkowe Roboty publiczne Subsydia energii

Algeria 0,0 0,4 0,2

Egipt 1,7 0,2 0,3 4,6

Jemen 0,3 1,0 0,2 6,5

Jordania 0,3 0,9

Maroko 1,7 0,1 0,2 2,0

Tunezja 1,2 0,5 0,1

Źródło: F. Iqbal, Sustaining Gains in Poverty Reduction and Human Development in the Middle East and North Africa, op cit., s. 57.

Tym niemniej formalny system zabezpieczeń społecznych w wielu państwach nie działa efektywne. W przypadku szkoleń i

68State of Food Insecurity in the World 2006, op cit., s. 20.

edukacji podstawowym problemem jest ich niska jakość, która nie stwarza moŜliwość znalezienia pracy. W przypadku niektórych subsydiów problematyczna okazuje się optymalna definicja grupy docelowej oraz określenie jej potrzeb. Na przykład z subsydiów energii korzystają przede wszystkim właściciele generatorów elektrycznych czy samochodów, a nie osoby najuboŜsze, które tych dóbr nie posiadają. Z drugiej strony naleŜy odnotować znaczącą poprawę w dostępności subsydiów Ŝywności w wielu państwach Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki, pomimo tego, Ŝe ich udział w PKB zmalał⁶⁹. Istotnym problemem jest równieŜ niska wydajność i dostępność subsydiów. Na przykład niska wydajność transferów gotówkowych w Iraku związana jest z ich niską wartością – nawet w porównaniu z dochodami najbardziej potrzebujących (poniŜej 10% mediany dochodów najniŜszego kwintyla dochodowego)⁷⁰. Z kolei w Jordanii zaledwie 33%

transferów faktycznie dociera do najbardziej potrzebujących, co jest wynikiem zarówno niewystarczającego zaplecza finansowego, jak i niewłaściwego zdefiniowania grupy docelowej.

Niedostateczna wydajność państwowych systemów zabez-pieczeń społecznych wpływa na popularność nieformalnych sieci pomocy w regionie. W Iraku ponad 90% badanych gospodarstw domowych wskazało w 2003 r. na więcej niŜ jedno źródło dochodów, a 25% – na więcej niŜ trzy⁷¹. Wśród najwaŜniejszych nieformalnych źródeł zabezpieczeń społecznych wymienić moŜna: sieci powiązań plemiennych i rodowych, dobroczynność motywowaną religią oraz sumy pienięŜne przekazywane przez imigrantów.