W ciągu ostatnich kilkunastu lat liczba pracujących w świecie arabskim kobiet uległa niemalŜe podwojeniu. Wzrósł takŜe wskaźnik aktywności zawodowej kobiet – zwłaszcza w państwach Zatoki119, a w końcu lat 90 przyrost kobiecej siły roboczej przewyŜszył średni przyrost siły roboczej w regionie aŜ o 1,7%.
Wszystko to powoduje, Ŝe kobieca siła robocza staje się jednym z podstawowych determinantów struktury podaŜy na rynku pracy.
Jednak pomimo obserwowanej dynamiki, udział kobiet w rynku pracy jest nadal niewielki. Obecnie na jedną pracującą kobietę przypada około czterech pracujących męŜczyzn, a malejący przyrost zatrudnienia kobiet – związany w duŜej mierze z ogólną tendencją zniŜkową na rynku pracy w krajach arabskich – nie wskazuje na to, aby w perspektywie najbliŜszych dziesięcioleci udział kobiet na rynku pracy zbliŜył się do poziomu światowego.
Sytuację kobiet w świecie arabskim ilustrują wskaźniki GDI oraz GEM. Pierwszy mierzy rozwój społeczny z uwzględnieniem płci i opiera się na tych samych wymiarach co HDI (Wskaźnik Rozwoju Społecznego). śadne z państw arabskich oprócz Mauretanii nie ma wyŜszej pozycji w rankingu GDI niŜ HDI.
Oznacza to, Ŝe jakość Ŝycia kobiet w państwach arabskich jest gorsza niŜ męŜczyzn. W dwóch krajach (Arabia Saudyjska i Oman) róŜnica pomiędzy wspomnianymi rankingami wynosi aŜ 10 miejsc i naleŜy do najwyŜszych na świecie. Podobnie niskie wyniki uzyskują państwa arabskie według GEM – wskaźnika zaangaŜowania społecznego z uwzględnieniem płci. NajwyŜszą wartość uzyskały ZEA, jednak jest ona aŜ dwukrotnie niŜsza niŜ dla Polski i niemal trzykrotnie niŜsza niŜ w państwach skandynawskich.
Dyskryminacja zawodowa kobiet nie jest zjawiskiem typowym jedynie dla świata arabskiego. Jednak bariery, które kobiety napotykają w karierze zawodowej są w państwach arabskich szczególnie widoczne i dodatkowo wzmacniane przez specyfikę kulturową regionu:
tradycyjny podział ról w rodzinie oraz kulturowy ideał kobiety.
Odzwierciedla to wskaźnik zatrudnienia kobiet, który w krajach arabskich jest najniŜszy na świecie i wynosi zaledwie 26,4% (średnia
119 W Bahrajnie, Kuwejcie, Katarze i Arabii Saudyjskiej podwoił się, a w Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich uległ potrojeniu – por. Women and Men in the Arab Countries: Employment, ESCWA/STAT/2002/1, marzec 2002, s. 3.
Tabela 13: Rola kobiet w gospodarce (2006)
a Odnosi się do miejsc w rankingu państw świata ze względu na GEM, GDI i HDI; b GDI (ang. Gender-related Development Index) wskaźnik rozwoju społecznego z uwzględnieniem płci, oparty o trzy wymiary podobnie jak HDI, słuŜący do pomiaru nierówności pomiędzy płciami w tym zakresie; c GEM (ang. Gender Empowerment Measure) wskaźnik zaangaŜowania społecznego z uwzględnieniem płci, mierzy nierówności w zakresie aktywności gospodarczej i politycznej oraz dostępu do władzy i środków produkcji.
Źródło: Human Development Report 2006, UNDP 2006, s. 363-370 i 375-379, poza bMillennium Development Goals Indicators, UN 2007.
dla świata to 52,5%) oraz prawie dwukrotnie wyŜsza niŜ wśród męŜczyzn stopa bezrobocia120. Kobiety pracują przede wszystkim w państwach, w których duŜą rolę odgrywa rolnictwo lub pracochłonne gałęzie przemysłu. W Jemenie, którego podstawą gospodarki jest rolnictwo, wskaźnik aktywności zawodowej kobiet wynosi 31%. Jest więc wysoki, jeśli wziąć pod uwagę poziom wykształcenia kobiet będący jednym z najniŜszych w świecie arabskim. Z kolei w Maroku aktywność zawodowa kobiet wynosi 43%, a wiele z nich zatrudnionych jest w przemyśle tekstylnym
120 Unlocking the Employment Potential in the Middle East and North Africa, op cit., s. 5.
i odzieŜowym121. W państwach Zatoki aktywność zawodowa kobiet jest o wiele niŜsza. Wynika to zarówno z ich większego konserwatyzmu oraz przywiązania do tradycyjnego modelu rodziny, jak i z faktu, Ŝe kraje te w duŜej mierze opierają się na importowanej sile roboczej. Państwa Zatoki nie róŜnią się jednak wskaźnikiem aktywności zawodowej kobiet od pozostałych krajów arabskich. NaleŜy jednakŜe pamiętać, Ŝe wynik ten jest przede wszystkim zasługą imigrantek. Obywatelki państw Zatoki bardzo rzadko podejmują pracę zawodową; szacunkowo pracuje niewiele ponad 5% Saudyjek i 10% Omanek122, zaś w Katarze i Kuwejcie kobiety stanowią odpowiednio 14% i 25% rdzennej siły roboczej123.
Tradycyjny podział ról, sankcjonowany zarówno przez prawo muzułmańskie, jak i patriarchalną kulturę arabską, wskazuje Ŝe męŜczyzna reprezentuje rodzinę w sferze publicznej (a takŜe zobowiązany jest do zapewnienia jej bytu materialnego), kobieta zaś w prywatnej – w domu. Nakłada to na kobietę dwojakie ograniczenie. Po pierwsze de facto pracować nie musi, a w pewnych kręgach społecznych jej nie wypada, poniewaŜ mogłoby to oznaczać, Ŝe jej mąŜ nie jest w stanie zapewnić rodzinie odpowiedniego standardu Ŝycia. Po drugie, podjęcie przez kobietę pracy oznacza przejście jej do sfery publicznej, gdzie moŜe być naraŜona na zagroŜenie. O ile w bardziej liberalnych państwach Maszreku i Maghrebu kobiety mogą podejmować niemal kaŜdy rodzaj pracy, o tyle w konserwatywnych państwach Zatoki za wysoce niestosowną (a nawet niedozwoloną prawnie) moŜe być uznana praca w towarzystwie męŜczyzn lub imigrantów, albo wykonywanie niektórych zawodów, np. kelnerki124.
Ponadto w części państw arabskich posłuszeństwo kobiety wobec męŜczyzny usankcjonowane jest prawem. W zasadzie to męŜczyzna decyduje o tym, czy jego Ŝona moŜe podjąć pracę i samodzielnie podróŜować. Z tego względu kobiety mogą pracować wyłącznie w domu lub w jego pobliŜu, co ogranicza ich konkurencyjność i dyspozycyjność lub wręcz eliminuje z rynku pracy.
Podjęcie pracy zawodowej albo inna forma nieposłuszeństwa ze
121 Ibidem, s. 225.
122 G. McElwee, R. Al-Riyami, Women Entrepreneurs in Oman: Some Barriers to Success, “Career Development International”, 8/7, 2003, s. 340.
123 I. Abdalla, Attitudes toward Women in the Arabian Gulf, “Women in Management Review”, vol.
11, nr 1, 1996, s. 29.
124 Inną kwestią jest, Ŝe większość z tych prac – np. pomoc domowa czy zawód kelnerki – ma niski prestiŜ społeczny. Ponadto większość obywatelek, zwłaszcza małych państw Zatoki, ma na tyle dobrą sytuację materialną, Ŝe nie musi wykonywać tego typu prac, które są domeną imigrantek.
strony kobiety, moŜe stać się dla męŜa formalną podstawą do wniesienia o rozwód.
Wszystko to sprawia, Ŝe kobiety które decydują się na podjęcie pracy zawodowej, muszą zdawać sobie sprawę, Ŝe wychodzą poza przypisaną im rolę społeczną. Coraz więcej z nich jednak decyduje się na to. W przypadku mieszkanek państw Zatoki przyczyną jest często potrzeba samorealizacji lub zapełnienie okresu pomiędzy ukończeniem studiów a załoŜeniem rodziny125, podczas gdy kobiety z pozostałych państw arabskich podejmują pracę przede wszystkim ze względów materialnych. Wiele z nich nie znalazłszy oficjalnego zatrudnienia, pracuje w domach, w sektorze nieformalnym126. Znaczna część pracujących mieszkanek świata arabskiego znajduje zatrudnienie w sektorze publicznym, na co składa się kilka przyczyn. Po pierwsze, pewne zawody, które moŜna wykonywać w sektorze publicznym, jak pielęgniarka czy nauczycielka, korespondują z kulturową rolą kobiety w świecie arabskim. Ponadto, w państwach arabskich, a zwłaszcza w rejonie Zatoki127, wymaga się, aby kobiety miały odpowiednie warunki do pracy. Na bezpieczeństwo, stabilność zatrudnienia i pakiet socjalny mogą liczyć tylko kobiety zatrudnione w sektorze publicznym. Sektor prywatny rządzi się bowiem w większym stopniu prawami rynkowymi, kładąc nacisk na efektywność i dyspozycyjność pracowników. Po trzecie, sektor publiczny jest bardziej egalitarny wobec pracowników obu płci oraz respektuje przepisy prawa pracy. Ustawodawcy w wielu krajach arabskich dbają o interesy kobiet, nakładając na pracodawcę liczne obowiązki (np. zapewnienie nawet 5-letnich urlopów macierzyńskich, przerw na karmienie piersią, opiekę medyczną dla dziecka)128. Regulacje te z jednej strony chronią kobiety, z drugiej jednak ograniczają ich konkurencyjność – zwłaszcza w sektorze prywatnym.
Jednocześnie coraz więcej kobiet – szczególnie mieszkanek państw Zatoki – rozpoczyna własną działalność gospodarczą.
TakŜe w tym przypadku moŜna wskazać na kilka powodów:
125 J. Sanad, M. Tessler, The Economic Orientations of Kuwaiti Women: their Nature, Determinants, and Consequences, “International Journal of Middle East Studies”, 20 (1988), s. 449.
126 Where Do Arab Women Stand in the Development Process?, ESCWA, E/ESCWA/SDD/2004/Booklet.1, styczeń 2004, s. 20.
127 NaleŜy dodać, Ŝe w przypadku państw Zatoki, pracę w sektorze publicznym preferują takŜe męŜczyźni – w znacznej mierze z tych samych powodów co kobiety: lepszych warunków, bardziej dogodnych godzin pracy, pewności zatrudnienia, mniejszych wymagań. Przykładowo w Kuwejcie z sektorem publicznym związanych jest zawodowo około 90% wszystkich obywateli – por. N. Hijab, Women Are Citizens Too: The Laws of the State, the Lives of Women, UNDP 2001, s. 19.
128Gender and Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2004, s. 119-121.
Zakładając własną firmę kobieta sama decyduje o swoich warunkach pracy, zmniejszając tym samym zagroŜenie, Ŝe moŜe być tam nieodpowiednio traktowana. Ponadto, prowadząc własną firmę kobieta moŜe zatrudniać inne osoby do kontaktów z klientami i podróŜy słuŜbowych – w ten sposób rozwiązany zostaje problem mniejszej mobilności kobiet oraz kontaktów z męŜczyznami.
Własna działalność gospodarcza związana jest takŜe ze sferą motywacji. Praca w sektorze publicznym nie daje nawet zdolnym kobietom moŜliwości awansu. NiŜszą satysfakcję z wykonywanej pracy odczuwają zwłaszcza kobiety z wyŜszym wykształceniem, które wykonują rutynową pracę, niedającą im moŜliwości rozwoju129. Ze względu na wyŜszy poziom wykształcenia, zmiany w stylu Ŝycia, jak i stopniowe reformy społeczne, kobiety coraz częściej podejmują pracę z pobudek autotelicznych. Od kilku lat „Forbes”
publikuje listę czołowych kobiet biznesu świata arabskiego, na której pierwsze miejsce zajmuje Saudyjka Lubna Al-Ulajan – szefowa jednej z największych korporacji finansowych w tym kraju.
Jest ona zarazem 97. najbardziej wpływową kobietą na świecie130. NaleŜy dodać, Ŝe wiele czołowych arabskich businesswomen stara się przyczynić do rozwoju swojego kraju: nawołują do równouprawnienia, prowadzą działalność charytatywną i społeczną, zajmują się reformami gospodarczymi, a ponadto stanowią wzór do naśladowania dla innych mieszkanek świata arabskiego131.