Rozwój gospodarczy świata arabskiego jest w duŜej mierze związany z wydobyciem ropy naftowej. To dzięki niej w połowie lat 70. nastąpił w regionie wzrost PKB na niespotykaną skalę 8,6%240. RównieŜ stagnacja gospodarcza świata arabskiego w latach 80.
związana była z eksportem ropy naftowej i gwałtownym spadkiem cen tego surowca. Obecna poprawa sytuacji gospodarczej świata arabskiego związana jest w duŜej mierze ze zwiększonym popytem na ropę naftową i gaz ziemny. W latach 2003 i 2004 PKB państw Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki wzrósł odpowiednio o 6,1% i 5,2%, a PKB per capita średnio o 3,5%; co stanowi największy wzrost od połowy lat 70. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe ekonomiczne podźwignięcie się świata arabskiego jest przede wszystkim zasługą państw zasobnych w surowce i w siłę roboczą, a takŜe dwóch państw zarówno bogatych w surowce, jak teŜ importujących siłę roboczą: Arabii Saudyjskiej i ZEA241.
239West Asia gets prepared while CFCs get ready to be part of the history, 10.05.2007, UNEP, Jemen, s. 2.
240Arab Human Development Report 2002, UNDP 2002, s. 85.
241Economics, Development and Prospects 2005, World Bank 2005, s. V.
Ropa naftowa odgrywa szczególną rolę w strukturze handlu świata arabskiego, stanowiąc główny towar eksportowy regionu oraz zasadnicze źródło wpływów budŜetowych. Według szacunków, państwa Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki posiadają 63%
światowych zasobów ropy naftowej oraz 37% gazu ziemnego242, a ich obecny udział w wydobyciu tych surowców na świecie jest zdecydowanie mniejszy243.
Tabela 29: Produkcja gazu ziemnego i ropy naftowej (2003; ktoea) Gaz ziemny Ropa naftowa i produkty
ropopochodne Kraj
ZuŜycie Eksport Import ZuŜycie Eksport Import
Udział paliw w eksporcie
(%)
Algieria 21 777 57 592 0 10 510 73 233 587 97,4
Arabia
Saudyjska 49 046 0 0 81 159 400 189 0 88,3
Bahrajn 5 669 0 0 1 568 12 378 3 349 70,6
Egipt 25 430 659 0 25 511 9 524 2 096 43,8
Irak 1 274 0 0 24 617 43 256 408
Jemen 0 0 0 5 731 17 805 2 469 87,2
Jordania 213 0 0 5 165 0 5 187 0,3
Katar 11 703 15 905 0 3 979 32 418 0 91,0
Kuwejt 7 810 0 0 15 107 97 869 600 92,4*
Liban 0 0 0 5 572 0 5 003 0,3
Libia 4 614 612 0 13 268 59 366 29
Maroko 35 0 0 6 946 849 7 926 1,1
Oman 8 138 7 624 0 4 354 41 702 435 79,6
Sudan 0 0 0 3 129 10 699 458 81,2
Syria 5 550 0 0 11 999 17 217 1 115 71,3
Tunezja 3 188 511 1 662 3 976 3 207 4 079 8,6
ZEA 30 139 5 725 0 12 325 112 304 2 469 68,9*
a ktoe – tys. ton równowaŜnika ropy naftowej; * dane z 2001 Źródło: Energy and Resources, World Resources Institute 2007.
ZuŜycie surowców energetycznych w świecie arabskim jest dosyć duŜe, co związane jest z ich dostępnością i niskimi cenami.
Nawet w państwach, które nie posiadają znacznych złóŜ surowców stosowane są subsydia energetyczne dla najuboŜszych. Wiele państw arabskich eksportuje znaczące ilości gazu ziemnego i ropy naftowej. W zakresie eksportu gazu ziemnego przodują Algieria i Katar, duŜe ilości sprzedają równieŜ Oman i ZEA. Najwięcej ropy
242 A. Cordesman, N. Obaid, K. Al-Rodhan, Global Energy Demand and Capacity Building in Saudi Arabia’s Petroleum Sector, Centre for Strategic and International Studies, maj 2005, s. 1.
243 C. Mandil, Long-term Energy Security in the Context of High Energy Prices, BDI/BIAC Roundtable on Energy: World Energy Outlook 2005, Berlin 23.11.2005.
naftowej oraz produktów ropopochodnych eksportuje Arabia Saudyjska, na którą przypada niemal połowa arabskiego eksportu.
Kolejne miejsca zajmują ZEA oraz Kuwejt. Na dalszych pozycjach znajdują się dwa arabskie państwa spoza Zatoki: Algieria i Libia.
Tym niemniej na państwa Zatoki przypada 33% arabskiego eksportu gazu ziemnego i 75% eksportu ropy naftowej.
Interesujące moŜe się wydać to, Ŝe zdecydowana większość państw arabskich równocześnie eksportuje i importuje ropę naftową. Wynika to z powszechnej w regionie praktyki reeksportu, a takŜe z potrzeb przemysłu petrochemicznego – nieraz opłaca się importować ropę naftową, zmieszać ją z ropą rodzimą i sprzedawać po bardziej korzystnych cenach.
Ropa naftowa wskazuje z jednej strony na uzaleŜnienie regionu od tego surowca, jego cen i popytu na światowym rynku, a z drugiej strony na uzaleŜnienie świata od jej wydobycia i warunków dyktowanych przez producentów. Dobitnym przykładem drugiego rodzaju uzaleŜnienia są kryzysy naftowe z 1973-74 i 1979-80 r., gdy cena surowca wzrosła odpowiednio cztero- i dwukrotnie, powodując kryzys energetyczny oraz zahamowanie wzrostu gospodarczego zwłaszcza w państwach Europy Zachodniej, USA i Japonii, najbardziej uzaleŜnionych od arabskiej ropy naftowej.
Tabela 30: Import ropy naftowej i gazu ziemnego wg regionów świata (2004/2005)
ropa naftowa (tys. baryłek dziennie)
gaz ziemny (mld m3) Region
MENA pozostałe udział
MENA (%) MENA pozostałe
udział MENA (%)
USA 2 981 9 917 23,1 3,0 109,0 2,7
Europa 5 127 7 411 40,9 71,5 173,9 29,1
Azja-Pacyfik 12 838 5 069 71,7 30,9 83,6 27,0
Pozostałe 22 547 25 563 46,9 8,6 153,8 5,3
Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2005, s. 18 oraz s. F. Mueller, Energy Security. Demands Imposed on German and European Foreign Policy by a Changed Configuration in the World Energy Market, SWP Research Paper, RP 2, styczeń 2007, s. 15.
Obecnie równieŜ moŜna mówić o uzaleŜnieniu państw zachodnich od bliskowschodnich surowców energetycznych. Głównym importerem ropy naftowej (i w mniejszym stopniu gazu) z regionu są państwa Azji-Pacyfiku, które w ostatnich latach zdecydowanie zacieśniły współpracę z państwami arabskimi będącymi producentami ropy naftowej oraz z Iranem.
Od 2000 r. nastąpił wzrost popytu (zwłaszcza w Chinach) na ropę naftową, co spowodowało znaczący wzrost wpływów z eksportu tego surowca, szczególnie w państwach Zatoki. Obecny boom naftowy róŜni się od dwóch poprzednich nie tylko rozmiarem (niŜsza cena za baryłkę), ale przede wszystkim stabilnością. Nie jest to proces polegający na spektakularnym i skokowym wzroście, a następnie równie ostrym spadku dochodów. Charakteryzuje go bardziej wywaŜony, a co za tym idzie sukcesywnie wzrastający przychód z eksportu ropy naftowej244. Stabilność wzrostu oraz doświadczenia poprzednich okresów rozwoju gospodarczego mogą skłonić państwa arabskie do bardziej racjonalnego gospodarowania wpływami z eksportu ropy, wymuszając większą produktywność oraz dostosowanie wydatków do moŜliwości ich pokrycia w perspektywie długookresowej245. Innym wyzwaniem, przed którym stoją państwa arabskie eksportujące ropę naftową, jest dywersyfikacja gospodarki.
Do końca lat 80. od wydobycia ropy naftowej uzaleŜniony był cały świat arabski, włączając w to państwa, które nie eksportowały tego surowca, lecz rozwijały się dzięki wpływom pienięŜnym od emigrantów pracujących w państwach Zatoki246. Obecnie w największym stopniu od ropy naftowej uzaleŜnione są państwa eksportujące ten surowiec, które nie naleŜą do Rady Współpracy Państw Zatoki, a więc: Algieria, Libia i Jemen. W państwach tych wypływy do PKB z eksportu pochodzą wyłącznie ze sprzedaŜy ropy naftowej (pozostały eksport stanowi około 2%)247.
Struktura eksportu państw Zatoki jest nieco bardziej zróŜnicowana, a udział ropy naftowej w PKB mniejszy, jednak równieŜ te państwa starają się uniezaleŜnić swój dochód od wydobycia ropy naftowej. W efekcie tych działań, udział sektora naftowego w PKB poszczególnych państw Zatoki zmalał o ponad 1/3 w ciągu 20 lat (z około 60% w PKB Arabii Saudyjskiej, Kataru, Kuwejtu, Omanu i ZEA w 1977 r. do odpowiednio 34%, 38%, 39%, 38% i 28% w 1998 r.).
W Bahrajnie udział dochodów z ropy naftowej był zawsze mniej znaczący, ze względu na mniejszą zasobność tego kraju, i wynosił 27%
PKB w 1977 r. (malejąc do 17% w 1998 r.)248. Na zmiany te mogą
244Economic Developments and Prospects, World Bank 2006, s. 28-29.
245World Economic Outlook. Building Institutions, IMF wrzesień 2005, s. 55.
246 D. Dasgupta, J. Keller, T. Srinivasan, Reform and Elusive Growth in the Middle-East: What has Happened in the 1990s?, referat wygłoszony na konferencji MEEA “Economic Boundaries in the Middle East and North Africa”, 20-22.07.2001, Londyn, s. 5-6.
247Trade, Investment, and Development, World Bank 2003, s. 231-233.
248 E. Baroudi, Economic Diversification in the Oil-Producing Countries: the Case of the Gulf Cooperation Council Economies, [w:] Economic Diversification in the Arab World, UN, Beirut 2002, s. 62.
wpływać fluktuacje cen ropy naftowej, jednak głównym czynnikiem jest postępująca dywersyfikacja gospodarek państw Zatoki. Obejmuje ona zarówno rozwój sektora usług (finansowych, ale ostatnio takŜe turystycznych), jak i przemysłu. W przypadku przemysłu jest to dywersyfikacja połowiczna, bowiem skoncentrowana na jego ropopochodnych gałęziach, takich jak petrochemia czy nawozy sztuczne. Z drugiej strony, nie sposób nie zauwaŜyć, Ŝe surowce energetyczne stanowią ponad 70% wartości eksportu towarów przynajmniej w dziewięciu państwach arabskich. W Algierii, Kuwejcie i Katarze jest to ponad 90%. Wartość eksportu towarów innych niŜ surowce energetyczne i produkty ropopochodne dla całego świata arabskiego jest taka, jak całkowita wartość eksportu Czech. To wskazuje, jak wiele jeszcze dzieli kraje arabskie od całkowitego uniezaleŜnienia od własnych surowców.