Jednorodność religijna, etniczna, językowa, a do pewnego stopnia takŜe kulturowa świata arabskiego jest w duŜej mierze pozorna. Większość mieszkańców państw arabskich stanowią sunnici (około 85%), określani jako ahl as-sunna wa-al-dŜama’a, czyli ludzie wspólnoty i tradycji. Sunnici nie stanowią monolitu, co moŜna zauwaŜyć obserwując np. świecką Tunezję i konserwatywną Arabię Saudyjską – obydwa kraje zamieszkiwane przez sunnitów. Niejednorodność ta ma dwa zasadnicze powody. Pierwszym jest zróŜnicowanie sunnickich szkół prawa (od najbardziej rygorystycznej hanbalickiej, w myśl której zasady Koranu naleŜy przyjmować bez Ŝadnych dodatkowych pytań, do mniej konserwatywnej hanafickiej, w której duŜą wagę przywiązuje się do osobistej opinii prawników). Drugim powodem jest duŜe zróŜnicowanie kulturowe obszarów zamieszkiwanych przez sunnitów.
NaleŜy pamiętać, Ŝe islam często nie rugował lokalnych tradycji
i zwyczajów, ale ze względu na swój charakter mógł być wkomponowany i dostosowany do nich, stanowiąc swego rodzaju nadbudowę.
W opozycji do sunnizmu powstały w islamie inne ugrupowania religijne. Najbardziej znane z nich to szyizm, którego wyznawcy stanowią około 10% muzułmanów na świecie. Szyizm narodził się w świecie islamu juŜ w VII w. Powody jego powstania były polityczne, związane z walką o władzę we wspólnocie muzułmańskiej. Szyici uwaŜali, Ŝe władza naleŜy się Alemu Ibn Abi Talibowi, który był zięciem i bratem stryjecznym Mahometa.
Przeciwstawiali się w ten sposób sunnitom, którzy twierdzili, Ŝe władza naleŜy się osobie szczególnie zasłuŜonej dla muzułmanów15. Z tego wynika, Ŝe nie naleŜy przeciwstawiać sobie szyizmu i sunnizmu na zasadzie absolutnej opozycji doktryny religijnej. Szyizm wykształcił odmienną szkołę prawa, własne zasady praktyki religijnej oraz swoisty stan duchowieństwa, którego nie ma w sunnizmie. Jednak zasadnicza róŜnica dotyczy kwestii sprawowania władzy, a więc polityki. Szyici przez większość lat w historii znajdowali się w opozycji do rządzących sunnitów. Ze względu na swoją burzliwą historię oraz mistycyzm ugrupowanie to podzieliło się na kilka odłamów, a wiele innych wywodzi z szyizmu swoje korzenie.
Istniejące w ramach szyizmu ugrupowania to: zajdyci, isma’ilici oraz imamici. RóŜnią się między sobą liczbą uznawanych imamów (potomków Alego Ibn Abi Taliba). Zajdyci uznają ich 4 lub 5, isma’ilici – 7, a imamici – 12. Państwa arabskie z większością szyicką to Bahrajn (66%) i Irak (około 60-65%, głównie imamici). W Jemenie szyici stanowią około połowy populacji i naleŜą głównie do odłamu zajdyckiego. Państwa o znaczącej mniejszości szyickiej to Liban (około 30%, głównie imamici), Kuwejt (25%) oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie (16%).
Osobną kategorię stanowią ugrupowania wywodzące się z szyizmu. Jest ich wiele, a doktrynalnie róŜnią się nieraz zdecydowanie od islamu sunnickiego. Zazwyczaj wątek szyicki związany jest ze szczególną rolą, jaką przypisują one Alemu Ibn Abi Talibowi (np. alawici w Syrii, ahl-e hakk w Iraku). Państwem, w którym ugrupowanie mniejszościowe, wywodzące się z szyitów, odgrywa decydującą rolę w sprawowaniu władzy, jest Syria, w której władza naleŜy do alawitów (12% społeczeństwa). W Omanie zdecydowaną
15 W ten sposób wybrani zostali czterej pierwsi kalifowie. Po śmierci ostatniego kalifa sprawiedliwego, Alego Ibn Abi Taliba (661 r.) przyjęto zasadę, Ŝe kalif powinien wywodzić się z plemienia Kurajszytów (plemię Mahometa), następnie stosowano zasady dynastyczne.
większość stanowią z kolei ibadyci – potomkowie charydŜytów, których ugrupowanie powstało w VII w. jako opozycyjne zarówno wobec sunnitów jak i szyitów. Z szyizmu wywodzą się takŜe Druzowie, którzy chronią swoją doktrynę religijną przed osobami z zewnątrz. Charakterystyczna dla tego nurtu jest wiara w wędrówkę dusz jego wyznawców – z tego powodu ich liczba się nie zwiększa.
Oprócz muzułmanów, świat arabski zamieszkują równieŜ chrześcijanie (głównie Koptowie w Egipcie i maronici w Libanie) oraz animiści (w Sudanie). Większość państw jest względnie homogeniczna, jednak niektóre stanowią mozaiki przeplatających się mniejszości religijnych. Na przykład w Libanie jest ich oficjalnie 17 (a nieoficjalnie 18). Na ten podział nakłada się dodatkowo struktura polityczna tego kraju. NajwaŜniejsze stanowiska w państwie przypisane są do dominujących wyznań: prezydentem moŜe zostać tylko maronita, premierem sunnita, a przewodniczącym parlamentu szyita. Miejsca w parlamencie podzielone są pomiędzy siedem mniejszości religijnych (pozostałe reprezentuje wspólnie jeden parlamentarzysta).
Struktura etniczna świata arabskiego jest równieŜ zróŜnicowana. Większość jego mieszkańców to Arabowie, jednak nawet oni nie stanowią jednolitej grupy etnicznej, bowiem powstali w wyniku mieszania się koczowniczej ludności arabskiej z osiadłą ludnością Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. W Iraku znaczącą grupą są Kurdowie – lud indoeuropejski zamieszkujący tereny Iraku, a takŜe Turcji i Iranu. Są oni w większości sunnitami, chociaŜ niektórzy z nich naleŜą do religijnych ugrupowań mniejszościowych – wyznają jazydyzm i alewizm. Często uznaje się ich za naród bez państwa ze względu na silne dąŜenie do własnej autonomii i niepodległości. W 1908 r. załoŜono nawet Kurdyjski Komitet Narodowy, jednak podpisany 15 lat później traktat w Lozannie przypieczętował podział terytorium Kurdów pomiędzy państwa ościenne. W tych samych państwach mieszka takŜe inna, jednak zdecydowanie mniejsza grupa etniczna – Asyryjczycy. Jest to lud semicki liczący mniej niŜ 0,5 mln osób, wyznający nestorianizm (doktryna chrześcijańska).
W Afryce Północnej (Algieria, Maroko, w mniejszym stopniu Tunezja) mieszkają Berberowie, czyli zróŜnicowana etnicznie rdzenna ludność Afryki Północnej, licząca około 15 mln osób.
Trudno jednak oszacować ich liczbę ze względu na postępującą arabizację. Część Berberów mówi płynnie po arabsku, a na ich pochodzenie wskazuje jedynie imię i nazwisko; inni porozumiewają się przede wszystkim po berbersku. Najbardziej znane ludy
berberskie to Tuaregowie, Kabylowie, Beraber i Rifenowie. W państwach Zatoki struktura etniczno-narodowa jest jeszcze bardziej róŜnorodna, albowiem około połowę populacji stanowi ludność pochodzenia imigranckiego, a cztery spośród tych państw są w pierwszej dziesiątce krajów o największym odsetku imigrantów w populacji na świecie (ZEA 68%, Kuwejt 49%, Oman 26%, Arabia Saudyjska 24%)16. Efekt imigracji moŜna zaobserwować analizując strukturę wiekową mieszkańców państw arabskich (nadreprezentacja ludności w wieku produkcyjnym), przyrost naturalny (średnio od 3,6 w Bahrajnie do 6,7 w ZEA w latach 1975-2001) oraz przyrost liczby ludności (ponad trzykrotny w ciągu 25 lat, od 1975 do 2000 r.).
Imigranci w państwach Zatoki są zbiorowością dosyć szczególną, bowiem w znakomitej większości są to osoby w wieku produkcyjnym, które przybyły tam w celach zarobkowych. Ich udział w zasobach siły roboczej poszczególnych państw Zatoki waha się między 60 a ponad 80% i jest znacznie większy niŜ ich udział w populacji tych krajów. Są to osoby z innych państw arabskich, imigranci z Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, a takŜe mieszkańcy Zachodu, który przybyli do państw Zatoki na kontrakty.
Co ciekawe, w państwach tych kraj pochodzenia zdaje się mieć decydujące znaczenie w stratyfikacji społecznej.
Mniejszości religijne i etniczne w państwach arabskich stanowią nie tylko o ich róŜnorodności, ale są często istotną siłą polityczną w regionie. Świadczy o tym przykład Druzów w Izraelu, którzy w przeciwieństwie do innych muzułmańskich obywateli tego kraju słuŜą w armii, oraz alawitów w Syrii – z których wywodzi się wielu polityków sprawujących władzę w państwie. Świat arabski jest równieŜ zróŜnicowany pod względem językowym; panuje tam specyficzna sytuacja dyglosji. Pomimo istnienia wspólnego języka literackiego (fusha), mieszkańcy poszczególnych państw, miast, czy nawet dzielnic, posługują się dialektami (amijja) – które róŜnią się między sobą, uniemoŜliwiając nieraz porozumienie się z osobami pochodzącym z odległych regionów.
16Human Development Report 2004, UNDP 2004, s. 87. W wielu innych państwach arabskich udział imigrantów jest marginalny. Dotyczy to zwłaszcza państw Północnej Afryki (Algieria – 0,8%, Tunezja – 0,4%, Egipt – 0,2%, Maroko – 0,1%) – dane za: M. Baldwin-Edwards, Migration in the Middle East and Mediterranean, Mediterranean Migration Observatory, Januray 2005, s. 3.
Tabela 3: Struktura etniczna i religijna Państwo
Udział muzułmanów w
populacji
NajwaŜniejsze grupy etniczne Struktura wyznaniowa
Algieria 99% Arabowie – 80%; Berberzy
– 20% sunnici
Arabia
Saudyjska 100% Arabowie – 90% sunnici
Bahrajn 95% Arabowie szyici – 66%, sunnici – 29%;
chrześcijanie – 9%
Egipt 90% Egipcjanie – 98% sunnici – 90%, Koptowie –
9%
Irak 97% Arabowie - 77%, Kurdowie
– 19%
szyici ~60-65%, sunnici
~32-37%
Jemen 99% Arabowie sunnici – 53%, szyici – 47%
Jordania 92% Arabowie – 98% sunnici
Katar 95% Arabowie – 40%
Kuwejt 85% Arabowie sunnici – 60%, szyici –25%
Liban 60% Arabowie – 95% sunnici – 30%, szyici – 30%,
chrześcijanie – 39%
Libia 97% Arabowie / Berberzy – 97% sunnici
Maroko 99% Arabowie – 70%, Berberzy
– 30% sunnici
Mauretania 100% Maurowie ~70% sunnici
Oman 85% Arabowie ibadyci – 65%, sunnici –
20%
Sudan 70% Arabowie – 49%, Dinka –
12%, Nuba – 8% sunnici
Syria 87% Arabowie – 90%; Kurdowie
– 6%
sunnici – 68%, alawici – 12%
Tunezja 98% Arabowie – 98% sunnici
ZEA 96% Arabowie – 25%, Irańczycy
– 17% sunnici – 80%, szyici – 16%
Źródło: Dane za: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. 2,Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1998, CIA World Factbook, CIA 2007 oraz Encyclopaedia Britannica Deluxe 2004.
Na tę róŜnorodność nakładają się róŜnice kulturowe oraz społeczne. Świat arabski rozdarty jest pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Polaryzacja struktury społecznej przebiega wzdłuŜ linii: miasto – wieś, rodzina konserwatywna – rodzina liberalna, państwo tradycyjne – państwo liberalne, osoba wykształcona – analfabeta, chassa – amma, a między tymi przeciwnościami znajdują
się liczne kategorie pośrednie. Przykładem takich skrajności moŜe być Arabia Saudyjska, wyposaŜona w najnowsze zdobycze techniki, kultywująca jednak ortodoksyjną odmianę islamu – wahhabizm, która jest oficjalną ideologią państwową, jak równieŜ Egipt – kolebka zarówno muzułmańskiego modernizmu, jak i fundamentalizmu.