Z religijnego punktu widzenia kobieta i męŜczyzna są sobie równi; mają takŜe takie same obowiązki religijne i w taki sam sposób powinni praktykować swoją wiarę. Jednak z drugiej strony Koran podkreśla wyŜszość męŜczyzn: kobiety jako istoty bardziej emocjonalne i słabsze powinny oddać się pod ich opiekę. Z takiego załoŜenia wynika nałoŜony na męŜczyzn obowiązek zapewnienia bytu materialnego swoim rodzinom.
Z rolą męŜczyzny jako głowy domu związane są dalsze zasady przekładające się na sposób funkcjonowania kobiet.
Miejsce kobiety w tradycyjnej rodzinie muzułmańskiej jest w domu, w sferze prywatnej116. Rodzinę reprezentuje na zewnątrz męŜczyzna. Kobieta winna jest męŜowi posłuszeństwo. Odmienne role społeczne przekładają się takŜe na obowiązki kobiety w domu i moŜliwość dziedziczenia. Islam przyznał kobietom prawa majątkowe (w odróŜnieniu od reguł prawa obowiązujących w Arabii przedmuzułmańskiej), jednak dziedziczą one połowę tego co męŜczyźni. Zasada ta wynika z faktu, Ŝe to męŜczyźni utrzymują rodzinę, a zatem im spadek jest bardziej potrzebny. Jednocześnie w małŜeństwie panuje rozdzielność majątkowa – kobieta moŜe zachować swój posag, a jeŜeli podejmuje pracę, to zarobionych pieniędzy nie musi przeznaczać na utrzymanie rodziny. W praktyce często kobieta musi pomagać męŜowi ze względu na panujące w państwach muzułmańskich ubóstwo (por. ). Z drugiej strony moŜna wskazać na przykłady odnoszących sukces w biznesie kobiet (zwłaszcza z państw Zatoki), które potrafiły umiejętnie zainwestować posiadane przez siebie fundusze.
islamie małŜeństwo jest umową cywilno-prawną, w której obie strony (a takŜe ich rodziny) spisują warunki przyszłego związku małŜeńskiego (m.in. wysokość posagu, moŜliwość poślubienia kolejnych Ŝon przez męŜczyznę). Muzułmanka nie moŜe poślubić niemuzułmanina, zaś muzułmanin moŜe poślubić kobietę wywodzącą się z ludu księgi (arab. ahl al-kitab), czyli chrześcijankę lub Ŝydówkę. Nierówność tę tłumaczy się w ten sposób, Ŝe muzułmanka mogłaby być gorzej traktowana przez męŜa innego wyznania. Ponadto, według islamu dzieci przejmują religię po ojcu. W przypadku zawierania związku małŜeńskiego
116 W przypadku bardzo konserwatywnych rodzin, kobieta nie powinna wychodzić z domu sama bez towarzystwa męskiego krewnego (opiekuna). Jednak większość muzułmanek opuszcza dom samodzielnie, dbając jedynie o odpowiedni strój....
małŜonkowie powinni być sobie równi statusem (społecznym, materialnym, itp.). Z tego względu w państwach muzułmańskich trudniej jest o mezalians.
Tradycyjnie, w zawarcie związku małŜeńskiego zaangaŜowana jest cała rodzina. Najpierw matka kandydata na męŜa idzie na zwiady do matki potencjalnej panny młodej. JeŜeli przyszła Ŝona nie ma innych zobowiązań i wyraŜa wolę zawarcia związku małŜeńskiego, przyszły mąŜ udaje się do jej ojca. W międzyczasie rodzina panny młodej rozpoczyna wywiad środowiskowy, zbierając informacje na temat kandydata do jej ręki. Młodzi mogą się spotykać jedynie w towarzystwie osoby trzeciej. Współcześnie coraz częściej inicjatywa w zakresie zamąŜpójścia naleŜy do pary młodej, aczkolwiek konieczna jest nadal akceptacja rodziców. Młodzi poznają się w szkole, w sąsiedztwie, a czasami poprzez najnowsze technologie komunikacyjne – np. przez Internet. Jest to interesujące rozwiązanie zwłaszcza w państwach bogatych, w których kontakty damsko-męskie są ograniczone (np. kraje Zatoki).
Warunkiem koniecznym zawarcia związku małŜeńskiego jest posag (arab. mahr), przekazany pannie młodej. Jest on gestem uwielbienia i szacunku wobec wybranki i stanowi jej wyłączną własność. Wysokość mahru określa się w kontrakcie małŜeńskim na podstawie cech obiektywnych (status społeczny i majątkowy panny młodej, uroda, umiejętności, etc.) oraz na podstawie negocjacji między zainteresowanymi stronami. Często mahr stanowi oszczędności Ŝycia pana młodego, a konieczność jego przekazania zawyŜa średni wiek zawierania związków małŜeńskich, który jest niewiele niŜszy niŜ np. w Polsce. Warto zwrócić uwagę na to, Ŝe mahr nie oznacza kupowania Ŝony, a ponadto jest on przekazywany do dyspozycji panny młodej (a nie np. jej rodzinie).
Mahr pełni takŜe istotną rolę w przypadku rozwodu, stanowi bowiem zabezpieczenie kobiety. Prawo do rozwodu w islamie ma przede wszystkim męŜczyzna – w myśl prawa muzułmańskiego wystarczy, Ŝe trzykrotnie powie odpowiednią formułkę (obecnie w coraz większej liczbie państw wymagane jest dodatkowo złoŜenie wniosku o rozwód w odpowiednim urzędzie). W takiej sytuacji rozwiedziona kobieta moŜe zachować mahr. RównieŜ kobieta ma prawo do rozwodu, jednak tylko w konkretnych sytuacjach: jeśli wykaŜe, Ŝe mąŜ jest niepoczytalny, maltretuje ją, nie utrzymuje jej, jest impotentem bądź jest bezpłodny. JeŜeli uda jej się to udowodnić równieŜ zachowuje mahr. NiezaleŜnie od tego, w niektórych państwach istnieje prawo dla kobiety wnioskowania
o rozwód bez podania przyczyny – chul – w tej jednak sytuacji kobieta nie zatrzymuje mahru. Oznacza to często, Ŝe wraca do swojej rodziny lub nie ma środków do Ŝycia.
Przedstawiony zarys sytuacji kobiet w islamie jest w duŜej mierze teoretyczny. Nakłada się na niego zróŜnicowanie kulturowe, prawne i społeczne poszczególnych państw, regionów, czy nawet rodzin. Tym niemniej, świat arabski musi dokonać znaczących reform, jeŜeli miałby zrealizować Cel 4. Największe postępy osiągnięto w dziedzinie równouprawnienia kobiet w edukacji. W innych sferach – gospodarczej i politycznej, jest jeszcze wiele do zrobienia, choć i w tych przypadkach moŜna wskazać na kobiety sukcesu, którym udało się wyjść poza przypisaną im rolę.
Edukacja
Edukacja jest jedną z dziedzin, w której niemalŜe cały region odniósł znaczące postępy, mające na celu równouprawnienie kobiet. Jak wspomniano, przy omawianiu Celu 2., w większości państw arabskich (poza Jemenem i Sudanem) wyeliminowano róŜnice między chłopcami a dziewczętami w naborze do szkół podstawowych. W niektórych krajach nabór dziewcząt przewyŜsza nabór chłopców. W przypadku szkolnictwa na poziomie średnim, róŜnice między poszczególnymi krajami są bardziej zarysowane. W wielu państwach nabór jest podobny, jednak w Maroko i Mauretanii nabór kobiet stanowi 80% naboru męŜczyzn, a w Jemenie – zaledwie 46%. Jeszcze większy rozrzut występuje w przypadku naboru do szkół wyŜszych. Tylko w czterech państwach (dla których istnieją dane – Jemen, Mauretania, Maroko i Sudan) studiuje mniej studentek niŜ studentów. Państwa te cechują się ogólnie niewielkim odsetkiem studentów oraz wysokim poziomem analfabetyzmu. W pozostałych krajach nabór studentów i studentek jest porównywalny, a w państwach Zatoki większy (nawet dwu-, trzykrotnie). Jednym z powodów moŜe być fakt, Ŝe męŜczyźni częściej niŜ kobiety podejmują studia zagranicą. Jednak przede wszystkim dane te wskazują na coraz lepszy poziom wykształcenia młodych Arabek, który nie ogranicza się wyłącznie do umiejętności czytania i pisania. Poprawę widać takŜe w zmniejszającym się poziomie analfabetyzmu w regionie (por. ).
Tabela 12: Nabór do szkół (2004) Łącznie Szkoły
podstawowe Szkoły średnie Szkoły wyŜsze Kraj
M K K %K do M
K %K do M
K %K do M
Algieria 73 73
Arabia Saudyjska 59 58 57 0,92 51 0,96 33 1,50
Autonomia
Palestyńska 80 83 86 1,00 92 1,05 39 1,03
Bahrajn 82 89 97 1,01 93 1,07 45 1,84
Egipt 94 0,97 77 0,94
Jemen 68 42 63 0,73 21 0,46 5 0,38
Jordania 78 80 92 1,02 82 1,02 41 1,10
Katar 71 82 94 0,99 86 0,98 34 3,67
Kuwejt 69 79 87 1,03 80 1,05 33 2,72
Liban 82 85 93 0,99 50 1,12
Libia 91 98 59 1,09
Maroko 62 54 83 0,94 32 0,86 10 0,87
Mauretania 47 44 74 0,99 13 0,82 2 0,30
Oman 69 68 79 1,02 75 1,01 15 1,38
Sudan 39 0,83 6 0,92
Syria 65 60 92 0,95 56 0,93
Tunezja 74 77 98 1,00 69 1,04 33 1,36
ZEA 54 68 70 0,97 64 1,06 40 3,24
Źródło: Human Development Report 2006, UNDP 2006, s. 371-374.
Poprawę wykształcenia kobiet moŜna zauwaŜyć analizując zmiany na rynku pracy. Coraz więcej kobiet w państwach arabskich podejmuje pracę zawodową, a w niektórych państwach – jak Egipt czy Maroko – wykształcenie wpływa zasadniczo na aktywność zawodową. Kobiety wykształcone podejmują pracę dwu lub trzykrotnie częściej niŜ analfabetki117. Tym niemniej kultura patriarchalna świata arabskiego stanowi istotne ograniczenie dla kobiet zarówno w sferze edukacji, jak i w pracy. Ilustrują to wyniki międzynarodowego badania World Values Survey. Około 40% mieszkańców świata arabskiego popiera jednakowy dostęp do szkolnictwa wyŜszego dla kobiet i męŜczyzn, a jedynie 15% zgadza się z równouprawnieniem kobiet i męŜczyzn na rynku pracy; jest to najniŜszy wynik na całym świecie118.
117 Unlocking the Employment Potential in the Middle East and North Africa, World Bank 2004, s.
68-69).
118Arab Human Development Report 2003. Building a Knowledge Society, UNDP 2003, s. 19.