ROZDZIAŁ II PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE W SYSTEMIE INFORMACYJNYM
2.1. Istota przepływów pieniężnych i ich miejsce w systemie informacyjnym
2.2.2. Funduszowe a pieniężne podejście do prezentacji informacji o przepływach
Ewolucja potrzeb informacyjnych odbiorców informacji finansowej sprawiła, że wypracowano dwa niezależne podejścia do prezentacji informacji o przepływach [Rzepnikowska i Śnieżek 1995, s. 33]:
- funduszowe ujęcie przepływów (funds flow),
91 Zdaniem niektórych naukowców początki rachunku przepływu funduszy (funds flow
statement) sięgają już połowy XIX wieku, jednakże bardzo trudne jest odnalezienie
pierwotnych sprawozdań z ówczesnego okresu [Mulford i Comiskey 2005, s. 38]. Najprawdopodobniej najstarsze, zachowane sprawozdanie dotyczące przepływu funduszy, nazwane w wersji oryginalnej jako „Podsumowanie operacji finansowych” („Summary
of Financial Operations”), stanowiło element raportu rocznego United States Steel Corporation za 1902 rok. Wykazano w nim wynik dodatni za dany okres i dokonano licznych
jego korekt.
Przykłady rachunku przepływu funduszy można odnaleźć w pracach H.A. Finneya, który był zwolennikiem wprowadzenia dodatkowego sprawozdania objaśniającego zmiany kapitału obrotowego [Mulford i Comiskey 2005, s. 41]. Sprawozdanie ze źródeł i wykorzystania funduszy, które odzwierciedla praktykę sporządzania tego sprawozdania w latach 20-tych XX wieku i jest równocześnie zgodne z zaleceniami H.A. Finneya, prezentuje tabela 2.4.
Tabela 2.4.
Sprawozdanie ze źródeł i wykorzystania funduszy za rok kończący się 31 grudnia 1925 Fundusze pochodzące z:
Dochodów: Zysk netto
(+) koszty niestanowiące przepływu funduszy: Amortyzacja
Umorzenie patentów
Rozporządzanie środkami trwałymi: Budynki
Maszyny i wyposażenie Emisja akcji własnych
Fundusze pozyskane ogółem
250 000 50 000 100 000 50 000 80 000 $ 700 000 300 000 1 000 000 230 000 $ 1 230 000 Fundusze wykorzystane na:
Nabycie środków trwałych: Maszyny
Grunty
Spłata zadłużenia długoterminowego Wypłata dywidend
Wzrost kapitału obrotowego
Fundusze wykorzystane ogółem
500 000 250 000 150 000 125 000 1 025 000 205 000 $ 1 230 000
92 Sprawozdanie ze źródeł i wykorzystania funduszy sporządzano z zachowaniem zasady równowagi bilansowej. Fundusze pozyskane ogółem były wartościowo równe funduszom wykorzystanym ogółem. Zmianę kapitału obrotowego ujęto w odrębnej pozycji, a w strukturze sprawozdania skoncentrowano się na korektach zysku netto między innymi z tytułu kosztów niedotyczących kapitału obrotowego, czy też zmian w aktywach i zobowiązaniach innych niż bieżące.
W literaturze naukowej można odnaleźć liczne przykłady sprawozdań będących poprzednikami obecnego rachunku przepływów pieniężnych. Różnią się one w szczególności rozwiązaniami w zakresie prezentacji źródeł pochodzenia funduszy, kierunków ich wykorzystania i zmian w aktywach bieżących netto. Sprawozdania te funkcjonują w literaturze pod różnymi nazwami [Mulford i Comiskey 2005, s. 38]:
- sprawozdanie ze źródeł i wykorzystania kapitału obrotowego (statement of source
and use of working capital),
- sprawozdanie ze źródeł i wykorzystania funduszy (statement of source and application
of funds),
- sprawozdanie ze zmian kapitału obrotowego (statement of changes in working capital),
- sprawozdanie ze zmian sytuacji finansowej (statement of changes in financial position). Warto dodać, że z przeglądu raportów rocznych za 1959 rok, dokonanego przez Amerykański Instytut Biegłych Księgowych (American Institute of Certified Public
Accountants) w opracowaniu pt. „Trendy i techniki w rachunkowości” („Accounting Trends and Techniques”) wynika, że 190 spośród 600 przedsiębiorstw przemysłowych USA
zamieszczało rachunek przepływów funduszy [Śnieżek 1994, s. 49].
Rachunek przepływów funduszy prezentował de facto jedynie zmiany stanu pozycji bilansowych, nie dostarczając dodatkowych informacji niezbędnych do oceny zdolności jednostki do wywiązywania się z wymagalnych zobowiązań wobec dostawców, akcjonariuszy i innych wierzycieli [Vause 2005, s. 96]. Ponadto różnorodność i wieloznaczność interpretacji pojęcia funduszy uniemożliwiała porównywanie rachunków przepływów funduszy różnych jednostek50. E. Śnieżek [1994, s. 70] przywołuje za Międzynarodową Księgową Grupą Badawczą (Accountants International Study Group) różne interpretacje pojęcia funduszy:
- aktywa bieżące netto,
- gotówka,
50 H.Y. Hung, M. Chan i A. Yhi [1995] na podstawie rezultatów badania przeprowadzonego metodą wywiadu kwestionariuszowego potwierdzają, że rachunek przepływów funduszy jest krytykowany głównie z powodu niejednoznaczności definicji i celów, braku porównywalności prezentowanych informacji oraz niewielkiej użyteczności w ocenie płynności finansowej. Jednocześnie rachunek przepływów pieniężnych sprzyja w znacznej mierze usunięciu wskazanych wad.
93
- gotówka i krótkoterminowe papiery wartościowe,
- gotówka i krótkoterminowe papiery wartościowe pomniejszone o bieżące zobowiązania,
- gotówka i krótkoterminowe papiery wartościowe pomniejszone o krótkoterminowe kredyty,
- płynne aktywa pomniejszone o zobowiązania bieżące,
- suma środków akcjonariuszy,
- suma środków finansowych zaangażowanych w działalność,
- udziały w kapitale własnym przedsiębiorstwa.
Wątpliwa wartość informacyjna rachunku przepływów funduszy i niejednoznaczność interpretacji pojęcia funduszy stały się asumptem do przesunięcia punktu ciężkości na stricte pieniężne podejście do prezentacji przepływów. Jak podaje M. Bloemle [za: Behringer 2010, s. 59], w anglosaskiej praktyce gospodarczej pojęcie przepływów pieniężnych pojawiło się po raz pierwszy w rocznym sprawozdaniu brytyjskiego przedsiębiorstwa Imperial
Chemical Industries Ltd za 1959 rok.
W. Gos [2004, s. 47] trafnie stwierdza, że rachunek przepływów pieniężnych jest bardziej precyzyjną i doskonalszą metodą zestawienia przepływów funduszy, które to zostały jasno zdefiniowane. Aczkolwiek, nie należy deprecjonować wagi funduszowego podejścia do prezentacji informacji o przepływach jednostki, ponieważ stanowi ono próbę poszerzenia struktury rachunkowości pod kątem kolejnych funkcji analitycznych, a nie zgodności z tradycyjnymi elementami sprawozdania finansowego [Boussard i Colasse 1992, s. 233].
Różnorodność rozwiązań w zakresie prezentacji sprawozdań poświęconych początkowo przepływom funduszy, a później przepływom pieniężnym stała się asumptem podjęcia już w latach 50-tych XX wieku prac nad standaryzacją rachunkowości w tym obszarze.
Amerykański Instytut Dyplomowanych Biegłych Rewidentów (American Institute
of Certified Public Accountants – AICPA) w opublikowanej w 1963 roku Opinii Rady
ds. Zasad Rachunkowości nr 3: „Sprawozdanie ze źródeł i wykorzystania funduszy” (Accounting Principles Board Opinion No. 3: „The Statement of Sources and Application
of Funds”) zalecał, ale nie wymagał prezentowania informacji o przepływach funduszy
w raportach finansowych przedsiębiorstw [Mulford i Comiskey 2005, s. 45].
W przywołanej Opinii nr 3 dozwolono na znaczną elastyczność prezentacji informacji o przepływach funduszy, co spowodowało w praktyce duże rozbieżności w zakresie formy i treści sprawozdania. Skłoniło to Radę do kontynuowania prac nad koncepcją sprawozdania poświęconego przepływom funduszy, czego wynikiem była opublikowana w marcu 1971 roku Opinia Rady ds. Zasad Rachunkowości nr 19: „Raportowanie zmian w sytuacji finansowej” (Accounting Principles Board Opinion No. 19: „Reporting Changes in Financial
94
Position”) [Mulford i Comiskey 2005, s. 47]. Przełomową zmianą było wprowadzenie
obowiązku sporządzania tzw. sprawozdania ze zmian sytuacji finansowej (statement
of changes in financial position) jako odrębnego sprawozdania za każdy okres, dla którego
sporządzano rachunek zysków i strat [Mulford i Comiskey 2005, s. 48].
Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (International Accounting
Standards Committee) opublikował w październiku 1977 roku Międzynarodowy Standard
Rachunkowości 7 „Sprawozdanie ze zmian sytuacji finansowej” (International Accounting
Standard 7 „Statement of Changes in Financial Position”). Sprawozdanie zgodnie
z postanowieniami tego standardu było oparte na funduszowym podejściu do prezentacji informacji o przepływach (funds flow).
Po raz pierwszy pojęcie przepływów pieniężnych do standardów rachunkowości wprowadziła amerykańska Rada Standardów Rachunkowości Finansowej (Financial
Accounting Standards Board) w 1987 roku, wydając Oświadczenie o Standardach
Rachunkowości Finansowej nr 95 „Sprawozdanie z przepływów pieniężnych” (Statement
of Financial Accounting Standards No. 95 „Statement of Cash Flows”). Wskazano w nim,
że głównym celem sprawozdania z przepływów pieniężnych jest dostarczenie istotnych informacji o wpływach i wydatkach środków pieniężnych przedsiębiorstwa w danym okresie [FASB 1987, § 4]. Przyjęto również ujednoliconą koncepcję pojęcia przepływów, tj. środki pieniężne i ich ekwiwalenty oraz podtrzymano obowiązek sporządzania sprawozdania z przepływów pieniężnych, dopuszczając przygotowywanie go metodą bezpośrednią (jako preferowaną) lub metodą pośrednią [FASB 1987, § 7 i § 26−31].
W grudniu 1992 roku opublikowano, obowiązujący począwszy od 1994 roku, Międzynarodowy Standard Rachunkowości 7 „Rachunek przepływów pieniężnych” (International Accounting Standard 7 „Cash Flow Statements”). Jego celem było wprowadzenie wymogu prezentacji informacji na temat historycznych zmian stanu środków pieniężnych i ekwiwalentów środków pieniężnych jednostki w formie rachunku przepływów pieniężnych, w którym przepływy pieniężne klasyfikuje się według działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej.
Szczególną rolę MSR 7 podkreśla fakt, iż był on pierwszym standardem rachunkowości uznanym przez Międzynarodową Organizację Komisji Papierów Wartościowych [Behringer 2010, s. 104]. MSR 7 znalazł szerokie zastosowanie w praktyce gospodarczej i w przeciwieństwie do wielu innych międzynarodowych standardów rachunkowości obowiązuje nadal z jedynie niewielkimi zmianami w stosunku do pierwotnej wersji.
W latach 90-tych XX wieku powstały również pierwsze krajowe standardy rachunkowości. W Niemczech w 1995 roku przedsiębiorstwo Schmalenbach-Gesellschaft
−
95
Deutsche Gesellschaft für Betriebswirtschaft wraz z Instytutem Biegłych Rewidentów
przedstawiło stanowisko HFA 1/1995 „Rachunek przepływów pieniężnych jako uzupełnienie rocznych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych” („Die Kapitalflußrechnung
als Ergänzung des Jahres- und Konzernabschlusses”), w celu ujednolicenia sporządzanych
dobrowolnie rachunków przepływów pieniężnych [Behringer 2010, s. 60−61]. Z kolei 29 października 1999 roku Niemiecka Rada ds. Standaryzacji (Deutscher
Standardisierungsrat) zastąpiła stanowisko to Niemieckim Standardem Rachunkowości
nr 2 „Rachunek przepływów pieniężnych” (Deutscher Rechnungslegungsstandard
Nr. 2 „Kapitalflußrechnung”) [DRSC 1999].
W Polsce jeszcze w 1995 roku wydano specjalne wytyczne w sprawie sporządzania sprawozdania z przepływu środków pieniężnych [Wytyczne Ministra Finansów z 23 listopada 1995]. Krajowy Standard Rachunkowości nr 1 „Rachunek przepływów pieniężnych” został opublikowany relatywnie późno, ponieważ dopiero 29 sierpnia 2003 roku.
Poczynione rozważania dowodzą, że obecna postać rachunku przepływów pieniężnych jest wynikiem procesu ewolucji poglądów i zbierania doświadczeń. Różnorodność rozwiązań w zakresie prezentacji sprawozdań poświęconych przepływom spowodowała, że już w latach 50-tych XX wieku zainicjowano prace nad standaryzacją rachunkowości w tym obszarze. Krytyka wartości informacyjnej rachunku przepływów funduszy i wieloznaczność interpretacji pojęcia funduszy stały się asumptem do wypracowania pieniężnego podejścia do prezentacji informacji o przepływach jednostki. Należy zaznaczyć, że pojęcie przepływów pieniężnych zostało wprowadzone do standardów rachunkowości przez FASB już w 1987 roku. Następnie zostało uznane również przez IASB i wprowadzone w krajowych standardach rachunkowości, w tym również w Polsce.