ROZDZIAŁ III FUNKCJONOWANIE SYSTEMU INFORMACYJNEGO
3.3. Przepływy pieniężne w systemie informacyjnym rachunkowości – wnioski
3.3.2. Niezaspokojone zapotrzebowanie na informacje o przepływach pieniężnych
generowane przez system informacyjny rachunkowości
Na podstawie wyników przeprowadzonego badania empirycznego sformułowano również przedstawione poniżej wnioski − zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowym −
odnośnie zapotrzebowania na informacje o przepływach pieniężnych generowane przez system informacyjny rachunkowości.
1. Rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące odbiorców informacji o przepływach pieniężnych wskazuje, że informacje o przepływach pieniężnych przedsiębiorstwa są zdaniem respondentów najbardziej potrzebne kadrze zarządzającej. Na drugim miejscu
187 znalazły się potrzeby informacyjne inwestorów, a na trzecim wierzycieli. Tym samym nie potwierdziły się wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez E. Śnieżek i E. Walińską w 2003 i 2005 roku, w których to respondenci uznali, że informacje o przepływach pieniężnych są najbardziej potrzebne użytkownikom zewnętrznym i analitykom finansowym [Śnieżek i Wiatr 2011c, s. 178]. Jest to niezwykle cenna informacja świadcząca o uznaniu wagi informacji o przepływach pieniężnych w procesie podejmowania decyzji gospodarczych przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwem. 2. Informacje o przepływach pieniężnych są najczęściej wykorzystywane
w przedsiębiorstwach przy podejmowaniu decyzji w sferze finansów. Równie często wykorzystuje się je w sferze zarządzania przedsiębiorstwem. Przedsiębiorstwa dostrzegają również potrzebę sięgnięcia po informacje o przepływach pieniężnych przy podejmowaniu decyzji w sferze zarządzania strategicznego. Rezultaty przeprowadzonego badania pozwalają wysnuć wniosek, iż informacje o przepływach pieniężnych są najczęściej wykorzystywane w sferach bezpośrednio związanych z kondycją finansową przedsiębiorstwa.
3. Respondenci nie wykazali się pełną zgodnością w kwestii istotności informacji o przepływach pieniężnych z poszczególnych rodzajów działalności w ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Najwięcej respondentów (58,5%) uznało informacje o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej prezentowane metodą pośrednią za najistotniejsze w ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Prawie co trzeci respondent wskazał na informacje o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej prezentowane metodą bezpośrednią. Relatywnie mniej respondentów przywiązuje dużą wagę do informacji o przepływach pieniężnych z działalności inwestycyjnej i działalności finansowej. Co prawda odpowiedzi respondentów nie rozstrzygają dylematu wyboru metody sporządzania rachunku przepływów pieniężnych, ale stanowią argument potwierdzający największą istotność informacji o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej w ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Co ciekawe, na dominację istotności informacji o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej nie wskazują wyniki badań z 2003 i 2005 roku, przywołane w części 3.1.4 pracy. Może to świadczyć zarówno o tym, że w aktualnych uwarunkowaniach gospodarczych przedsiębiorstwa przywiązują szczególną wagę do sfery działalności operacyjnej w kontekście zachowania płynności finansowej, jak i o tym, że informacje o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej trudnej jest pozyskać z pozostałych elementów sprawozdania finansowego.
188 4. Zarówno w literaturze naukowej, jak również w KSR 1 i MSR 7 wymienia się korzyści odnoszone z dysponowania informacjami o przepływach pieniężnych generowanymi przez system rachunkowości i prezentowanymi w postaci rachunku przepływów pieniężnych. Powstaje pytanie, czy wymieniane korzyści znajdują potwierdzenie w praktyce polskich przedsiębiorstw? Opinie respondentów były zróżnicowane, aczkolwiek przeważały odpowiedzi wyrażające aprobatę dla użyteczności informacji o przepływach pieniężnych. Z otrzymanego rozkładu odpowiedzi wynika, że najwięcej respondentów (81,7%) potwierdziło, że informacje o przepływach pieniężnych są użyteczne w ocenie płynności i wypłacalności jednostki. Nieco mniej uczestników badania zadeklarowało, że rachunek przepływów pieniężnych ułatwia porównywanie informacji finansowych przedstawianych przez różne jednostki, a informacje o przepływach pieniężnych generowane przez system rachunkowości umożliwiają określenie zdolności jednostki do uzyskiwania wpływów i racjonalnego ich wydatkowania. Ponad połowa respondentów uznała, że informacje o przepływach pieniężnych są użyteczne w ocenie zmian w aktywach netto jednostki. Najmniej zgodni byli respondenci w kwestii użyteczności informacji zawartych w rachunku przepływów pieniężnych w prognozowaniu przyszłych przepływów pieniężnych i sprawdzeniu dokładności uprzednich prognoz. W przypadku dwóch ostatnich kwestii zanotowano relatywnie duży udział odpowiedzi „nie mam zdania”, co wskazuje, że respondenci nie są przekonani, czy rachunek przepływów pieniężnych dostarcza oczekiwanych korzyści. Niemniej jednak rezultaty badania pozwalają wysnuć wniosek, iż przedsiębiorstwa mogą odnosić realne korzyści z dysponowania informacjami o przepływach pieniężnych generowanymi przez system rachunkowości i prezentowanymi w postaci rachunku przepływów pieniężnych.
5. W zdecydowanej większości przedsiębiorstw informacje o przepływach pieniężnych pochodzą przede wszystkim z systemu rachunkowości. Jedynie w co czwartym przedsiębiorstwie informacje o przepływach pieniężnych pochodzące z systemu rachunkowości uzupełniają pozostałe informacje o przepływach pieniężnych generowane poza systemem rachunkowości. Uprawnia to do stwierdzania, że system rachunkowości przedsiębiorstwa jest dominującym źródłem informacji o przepływach pieniężnych.
6. W większości badanych przedsiębiorstw nie wypracowano jeszcze systemu rachunkowości umożliwiającego generowanie informacji o przepływach pieniężnych wystarczających do podejmowania decyzji gospodarczych. Interesujący wydaje się być
189 fakt, iż zdecydowanie częściej osoby zajmujące stanowiska dyrektora finansowego lub specjalisty ds. finansów niż osoby bezpośrednio związane z księgowością (rachunkowością finansową) wskazują, że informacje o przepływach pieniężnych generowane przez system rachunkowości w ich przedsiębiorstwach nie są wystarczające do podejmowania decyzji gospodarczych. Wyniki badania pokazują, że nie ma akceptacji dla obecnego stanu. Aż 70,7% przedsiębiorstw odczuwa potrzebę ulepszenia dotychczasowego systemu rachunkowości w obszarze generowania informacji o przepływach pieniężnych.
7. Ponad połowa przedsiębiorstw planuje ulepszenie dotychczasowego systemu rachunkowości w obszarze generowania informacji o przepływach pieniężnych. Plany dotyczą co najmniej jednego z elementów systemu rachunkowości. Najczęściej wskazuje się na sprawozdawczość na potrzeby wewnętrzne, ale tylko nieco mniej przedsiębiorstw planuje ulepszenie w zakresie sprawozdawczości finansowej oraz budżetowania wpływów i wydatków. O potrzebie zmian w systemie rachunkowości w obszarze generowania informacji o przepływach pieniężnych świadczy również fakt, że co piąte przedsiębiorstwo planuje ulepszenie systemu rachunkowości w zakresie wszystkich trzech elementów − sprawozdawczości finansowej, sprawozdawczości na potrzeby wewnętrzne oraz budżetowania wpływów i wydatków. Warto zauważyć, że potrzeba ulepszenia dotychczasowego systemu rachunkowości w obszarze generowania informacji o przepływach pieniężnych zazwyczaj nie wiąże się ze zmianą metody sporządzania rachunku przepływów pieniężnych. Jedynie 6,1% przedsiębiorstw rozważa wdrożenie metody bezpośredniej, a 2,4% przedsiębiorstw przejście na metodę pośrednią.
8. Wśród badanych nie ma jednomyślności odnośnie większej użyteczności informacji o przepływach pieniężnych prezentowanych metodą bezpośrednią w porównaniu z metodą pośrednią. Część respondentów potwierdza, że informacje o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej prezentowane metodą bezpośrednią umożliwiłyby lepsze prognozowanie przyszłych przepływów pieniężnych jednostki i byłyby bardziej użyteczne w ocenie jakości wyniku finansowego jednostki oraz rozpoznawaniu relacji pomiędzy przepływami pieniężnymi jednostki, a jej aktywami, zobowiązaniami, przychodami, kosztami, zyskami i stratami (w porównaniu z metodą pośrednią). Jednocześnie ponad połowa respondentów deklaruje, że informacje o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej prezentowane metodą pośrednią są użyteczne w rozpoznawaniu relacji pomiędzy przepływami pieniężnymi jednostki, a jej aktywami,
190 zobowiązaniami, przychodami, kosztami, zyskami i stratami. Nieco mniej respondentów potwierdza, że informacje te umożliwiają również prognozowanie przyszłych przepływów pieniężnych jednostki i dokonanie oceny jakości wyniku finansowego jednostki. Należy zaznaczyć, że duży odsetek badanych nie był w stanie ustosunkować się do przywołanych stwierdzeń91 dotyczących użyteczności metod sporządzania rachunku przepływów pieniężnych. Jest to szczególnie widoczne w przypadku stwierdzeń dotyczących metody bezpośredniej, gdzie odsetek odpowiedzi „nie mam zdania” jest zdecydowanie większy i wyniósł nawet 51,2%. Może to świadczyć zarówno o braku doświadczenia w sporządzaniu i czytaniu informacji o przepływach pieniężnych prezentowanych metodą bezpośrednią, jak i o małym zrozumieniu problemu lub niechęci wobec zmian. Wyniki badania wśród polskich przedsiębiorstw potwierdzają, że nie można wskazać jednoznacznych preferencji w zakresie postulowanej metody prezentacji informacji o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej. Z drugiej strony otrzymane wyniki świadczą o tym, że metoda prezentacji informacji o przepływach pieniężnych wpływa na wartość poznawczą sprawozdania finansowego. Część respondentów (aczkolwiek mniejsza niż w przypadku badania przeprowadzonego wśród członków CFA Institute) dostrzega korzyści z zastosowania metody bezpośredniej, których nie daje metoda pośrednia.
9. Na podstawie analizy priorytetów nadanych przez respondentów ustalono, że do najistotniejszych w podejmowaniu decyzji gospodarczych informacji o przepływach pieniężnych należą informacje o wartości wpływów z podstawowej działalności przedsiębiorstwa, wydatków z tytułu dostaw i usług, prezentowanych niezależnie od pozostałych wydatków operacyjnych oraz istotnych jednorazowych przepływów pieniężnych92. Prowadzi to do interesujących spostrzeżeń. Informacje o wartości wpływów z podstawowej działalności przedsiębiorstwa oraz wydatków z tytułu dostaw i usług są dostępne w rachunku przepływów pieniężnych, gdy jest on sporządzany metodą bezpośrednią. Co więcej, brak tego typu informacji może oznaczać, że decyzje gospodarcze będą podejmowane na podstawie niepełnych danych. Wysokie miejsce informacji o istotnych jednorazowych przepływach pieniężnych jest
91 Stwierdzenia zaczerpnięto z badania ankietowego przeprowadzonego na zlecenie IASB i FASB wśród członków CFA Institute [2009].
92
Dla porównania, wyniki badania wśród członków CFA Institute [2009] pokazują, iż za najbardziej istotne respondenci uznali przede wszystkim informacje o wielkości wpływów z podstawowej działalności operacyjnej, zmianach w kapitale obrotowym oraz operacyjnych przepływach pieniężnych generowanych przez segmenty i jednostki powiązane.
191 szczególnie ważne na tle prezentowanych w części 2.3.2 pracy rozważań o raportowaniu informacji o zrównoważonych przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej. Znaczna część badanych wysoko oceniła również istotność informacji o strukturze wydatków związanych z realizacją działań strategicznych. Jest to niezwykle ważne z punktu widzenia rozwiązań proponowanych przez W. Schmidta [2004]. Z przeprowadzonego badania wynika, że informacje o przepływach pieniężnych oceniane jako bardzo istotne lub istotne często wykraczają poza zakres informacji standardowo generowanych przez system rachunkowości na potrzeby sprawozdawcze. Kształtowanie się odpowiedzi respondentów wskazuje, w jakim kierunku należy udoskonalić system informacyjny rachunkowości w obszarze przepływów pieniężnych, aby odpowiadał potrzebom informacyjnym odbiorców informacji finansowej.
10. Rezultaty badania wskazują, iż oczekuje się od systemu rachunkowości dostarczania informacji o prognozowanych wpływach i wydatkach. Jednakże informacje te nie powinny być zdaniem badanych ujawniane w sprawozdaniu z działalności93. Ostrożnie można stwierdzić, że ważne jest odzwierciedlenie specyfiki przepływów pieniężnych danego przedsiębiorstwa/branży, nawet kosztem zmniejszenia porównywalności prezentowanych informacji. Spostrzeżenie to jest szczególnie cenne z punktu widzenia celu niniejszej pracy. Ponadto nawiązuje do wyjątkowo aktualnego problemu rachunkowości94, jakim jest ryzyko zmniejszenia porównywalności informacji finansowej pomiędzy jednostkami, w związku z postulatem wdrożenia podejścia zarządczego w prezentacji sprawozdania finansowego. Wśród badanych można dostrzec poparcie dla odrębnej prezentacji przepływów pieniężnych z działalności zaniechanej w rachunku przepływów pieniężnych, ale nie ma zgodności w kwestii odrębnej prezentacji przepływów pieniężnych dotyczących podatku dochodowego. Można wysnuć również wniosek, iż nie ma obecnie potrzeby rozszerzania obowiązku sporządzania rachunku przepływów pieniężnych na wszystkie jednostki prowadzące księgi rachunkowe.
93
Dla porównania warto przywołać wyniki badania przeprowadzonego przez T.A. Lee pod koniec lat 70-tych XX wieku wśród członków Stowarzyszenia Dyplomowanych Księgowych w Szkocji. Wówczas również jedynie 42% respondentów opowiedziało się za włączeniem informacji o prognozowanych przepływach pieniężnych do systemu zewnętrznej sprawozdawczości finansowej, a 55% było odmiennego zdania, podając jako powód zbyt dużą niepewność prognoz, zbędną ingerencję w sferę zarządzania jednostką i możliwość wprowadzenia w błąd użytkowników informacji [Lee 1981, s. 140−141].
94 Na problem ten zwraca uwagę m.in. B. Pounder [2008] w odniesieniu do proponowanych przez IASB i FASB zmian w prezentacji sprawozdania finansowego.
192 Podsumowując, należy podkreślić, że dzięki przeprowadzonemu badaniu metodą wywiadu kwestionariuszowego było możliwe pozyskanie wielu istotnych dla niniejszej pracy informacji. Zaletą badania empirycznego jest, oprócz zdiagnozowania obecnego stanu w zakresie funkcjonowania sytemu informacyjnego rachunkowości w obszarze przepływów pieniężnych, określenie zapotrzebowania na informacje o przepływach pieniężnych generowane przez system rachunkowości.
Na podstawie wyników badania wykazano, że informacje o przepływach pieniężnych są szczególnie potrzebne przy podejmowaniu decyzji w sferze finansów przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwem. Co warte podkreślenia, największą istotność w ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa przypisuje się informacjom o przepływach pieniężnych z działalności operacyjnej. Aczkolwiek wśród respondentów nie ma jednomyślności odnośnie większej użyteczności informacji o przepływach pieniężnych prezentowanych metodą bezpośrednią w porównaniu z metodą pośrednią. Mimo to badanie dowodzi, że w procesie podejmowania decyzji gospodarczych do najistotniejszych informacji o przepływach pieniężnych należą kolejno informacje o wartości wpływów z podstawowej działalności przedsiębiorstwa, wydatkówztytułu dostaw i usług, prezentowane niezależnie od pozostałych wydatków operacyjnych oraz istotnych jednorazowych przepływów pieniężnych. Ponadto oczekuje się od systemu rachunkowości dostarczania informacji o prognozowanych wpływach i wydatkach. Są to szczególnie cenne wnioski z punktu widzenia dalszych prac nad prezentacją przepływów pieniężnych w ramach systemu informacyjnego rachunkowości.
Analiza wyników badania potwierdza, że w większości badanych przedsiębiorstw nie wypracowano jeszcze systemu rachunkowości umożliwiającego generowanie informacji o przepływach pieniężnych wystarczających do podejmowania decyzji gospodarczych. Plany przedsiębiorstw dotyczące ulepszenia systemu rachunkowości w obszarze generowania informacji o przepływach pieniężnych koncentrują się na sprawozdawczości na potrzeby wewnętrzne. Aczkolwiek tylko nieco mniej przedsiębiorstw planuje ulepszenie w zakresie sprawozdawczości finansowej oraz budżetowania wpływów i wydatków.
Przedstawione w niniejszym podrozdziale wnioski z badania empirycznego stanowią potwierdzenie hipotezy badawczej na gruncie praktyki gospodarczej, że obecnie funkcjonujący system informacyjny rachunkowości w obszarze przepływów pieniężnych, zarówno w zakresie sprawozdawczym, jak i decyzyjnym, nie odpowiada w pełni potrzebom informacyjnym odbiorców informacji finansowej, a poprzez to może wpływać negatywnie na racjonalność podejmowanych decyzji gospodarczych.
193 Problemy w funkcjonowaniu systemu informacyjnego rachunkowości w obszarze przepływów pieniężnych wraz z niezaspokojonym zapotrzebowaniem na informacje o przepływach pieniężnych przez ten system generowane, stwierdzone na podstawie rozważań teoretycznych i wyników badania empirycznego, stały się asumptem do podjęcia próby udoskonalenia systemu informacyjnego rachunkowości w obszarze przepływów pieniężnych. Rezultaty podjętych działań przedstawiono w rozdziale czwartym.
194