ROZDZIAŁ I ISTOTA RACHUNKOWOŚCI W PROCESIE PODEJMOWANIA
1.3. Rola informacji o przepływach pieniężnych w procesie podejmowania decyzji
1.3.1. Odbiorcy informacji finansowej i ich potrzeby informacyjne
W 1966 roku w tzw. Deklaracji Podstawowej Teorii Rachunkowości (Statement of Basic
Accounting Theory) Amerykańskiego Stowarzyszenia Księgowych (American Accounting Association) przyjęto po raz pierwszy jako priorytet rachunkowości zaspokajanie potrzeb
informacyjnych różnych interesariuszy jednostki [Nowak E. 2010, s. 118].
W MSR 1 „Prezentacja sprawozdań finansowych” [IASB 2012a] wskazano, iż celem sprawozdania finansowego jest dostarczenie informacji, które są użyteczne dla szerokiego grona użytkowników podczas podejmowania decyzji gospodarczych. Informacje te dotyczą sytuacji finansowej, wyniku finansowego oraz przepływów pieniężnych jednostki. Wskazano również na potrzebę odzwierciedlenia rezultatów staranności kierownictwa w zarządzaniu powierzonymi mu zasobami. Dążąc do osiągnięcia postawionego celu, sprawozdanie finansowe ma dostarczyć informacji o aktywach, zobowiązaniach, kapitale własnym,
51 przychodach i kosztach, w tym zyskach i stratach, otrzymanych wpłatach i wypłatach na rzecz właścicieli, a także przepływach pieniężnych. Ponadto w MSR 1 zapisano, że informacje takie, w połączeniu z innymi danymi pochodzącymi z informacji dodatkowej, pomagają użytkownikom sprawozdań finansowych przewidywać przyszłe przepływy pieniężne jednostki, a przede wszystkim terminy oraz stopień pewności ich wystąpienia.
Według ZKSiPSF [IASB 1989] użytkownikami sprawozdań finansowych są obecni i potencjalni inwestorzy, pracownicy, kredytodawcy i pożyczkodawcy, dostawcy i inni kontrahenci, klienci, rząd i agendy rządowe, a także społeczeństwo. Wymienienie na pierwszym miejscu obecnych i potencjalnych inwestorów wynika z tego, iż dostarczają oni przedsiębiorstwu kapitał niezbędny do jego funkcjonowania, który jest obarczony dużo wyższym ryzykiem niż kapitał obcy [Masztalerz 2010, s. 44]. W aktualnych uwarunkowaniach gospodarczych warto zwrócić również uwagę na potrzeby informacyjne formułowane przez konkurentów, biegłych rewidentów, czy też firmy ratingowe.
Sprawozdanie finansowe, jako efekt procesu przetwarzania informacji w jednostce, ma pełnić rolę sprawozdania finansowego ogólnego przeznaczenia24. Jednakże w aktualnych uwarunkowaniach gospodarczych to właściciel kapitału jest głównym odbiorcą informacji prezentowanych w sprawozdaniu finansowym [Walińska 2011, s. 19]. J. Samelak [2011a, s. 142−143] na podstawie poczynionych rozważań stwierdza, że obecny model sprawozdania finansowego sporządzanego według MSSF przekształca się ze sprawozdania finansowego ogólnego przeznaczenia w sprawozdanie dostosowane w coraz większym stopniu do potrzeb informacyjnych jednej grupy odbiorców – inwestorów rynków kapitałowych – kosztem pozostałych odbiorców i z naruszeniem fundamentów teorii rachunkowości. Z kolei Z. Luty [2010, s. 129−130] pisze, że ze względu na ogromną różnorodność problemów decyzyjnych nie ma możliwości przygotowania jednego uniwersalnego sprawozdania. Zatem powstaje pytanie, czy sprawozdanie finansowe może w ogóle pełnić rolę sprawozdania finansowego ogólnego przeznaczenia?
W ZKSF [IASB 2010c] skoncentrowano się na dostarczeniu informacji finansowej obecnym i potencjalnym inwestorom oraz kredytodawcom i innym wierzycielom. Zmiana ta wcale nie oznacza, że sprawozdanie finansowe nie dostarcza informacji finansowej pozostałym jego użytkownikom.
W piśmiennictwie naukowym znacznie zmieniło się postrzeganie roli sprawozdania finansowego w kontekście potrzeb informacyjnych kadry zarządzającej przedsiębiorstwem.
24 Pod pojęciem sprawozdania finansowego ogólnego przeznaczenia rozumie się „sprawozdanie, które ma za zadanie spełnienie potrzeb użytkowników, którzy nie mają możliwości wymagania od jednostki sporządzania raportów dostosowanych do ich szczególnych potrzeb informacyjnych” [IASB 2012a].
52 E. Schmalenbach [za: Behringer 2010, s. 49] uważał bilans za instrument służący zapewnieniu właściwej kontroli operacyjnej. Począwszy od połowy lat 60-tych pogląd ten zmienił się znacząco. Zaczęto podkreślać, że kadra zarządzająca przedsiębiorstwem dysponuje znacznie dokładniejszymi informacjami finansowymi niż te udostępnianie odbiorcom zewnętrznym, ponieważ w przeciwieństwie do nich posiada dostęp do systemu informacyjnego rachunkowości. Szeroko rozumiane kierownictwo danej jednostki jest odbiorcą informacji finansowej generowanej przez system informacyjny rachunkowości, ale prezentowanej przede wszystkim w postaci różnego rodzaju raportów wewnętrznych, a niekoniecznie rocznego sprawozdania finansowego.
Potrzeby informacyjne można sklasyfikować w następujący sposób [Gad 2011a, s. 74−75]:
1. Potrzeby informacyjne podmiotowe:
a) odbiorcy zewnętrzni − informacje obligatoryjne i fakultatywne,
b) odbiorcy wewnętrzni − informacje o przedsiębiorstwie i jego otoczeniu. 2. Potrzeby informacyjne przedmiotowe:
a) obszar procesów przedsiębiorstwa − stan, struktura, stopień wykorzystania, produktywność zasobów przedsiębiorstwa, itd.,
b) obszar procesów finansowych − wartość i zmiany stanu majątku, źródła finansowania, zadłużenie, zdolność płatnicza i kredytowa, przychody, koszty, wynik finansowy, przepływy pieniężne, rentowność, dywidendy, wielkość sprzedaży, itd.,
c) obszar procesów organizacyjnych − organizacja pracy, produkcji, sprzedaży, itd. 3. Potrzeby informacyjne czasowe:
a) informacje ex post − dotyczące realizacji celów przedsiębiorstwa, oceny efektywności podjętych działań,
b) informacje ex ante − prognozowane warianty decyzyjne, ilość i wartość sprzedaży, struktura finasowania, itd.
Z czysto teoretycznego punktu widzenia, określenie potrzeb informacyjnych i pozyskanie wejściowych informacji stanowi wstępny etap procesu przetwarzania informacji. Jedynie poprzez przetworzenie pozyskanych informacji może powstać z nich oferta informacji, która może docelowo zaspokoić potrzeby informacyjne odbiorców [Behringer 2010, s. 39]. Co oznacza, że wynikiem przetworzenia informacji jest oferta informacji, która w najlepszym razie w pełni odpowiada potrzebom informacyjnym. Przedstawioną zależność prezentuje rysunek 1.11.
53 Źródło: [Behringer 2010, s. 40].
Od systemu informacyjnego oczekuje się, iż będzie on dostarczał odpowiednich informacji właściwym podmiotom, będącym ich odbiorcami. Niezwykle trudno jest opracować kompletny wykaz potrzeb informacyjnych dla poszczególnych grup odbiorców informacji finansowej podejmujących różnorodne decyzje gospodarcze.
W procesie podejmowania decyzji gospodarczych można wyszczególnić trzy podstawowe obszary wyborów, a mianowicie obszary związane z pozyskaniem kapitału i kształtowaniem jego struktury, alokacją kapitału i efektywnym jego wykorzystaniem, a także zarządzaniem ryzykiem [Łukasik 2009a, s. 30−31]. Każdy z wyszczególnionych trzech obszarów można rozpatrywać w zależności od rodzaju działalności (operacyjnej, inwestycyjnej, finansowej) oraz zmian związanych z oceną przychodów i kosztów, wpływów i wydatków, efektywności oraz ryzyka działania − rysunek 1.12.
W oparciu o poczynione rozważania oraz studium literatury przedmiotu podjęto próbę syntetycznego zidentyfikowania głównych potrzeb informacyjnych odbiorców informacji finansowej − tabela 1.4.
Rysunek 1.11. Pozyskanie, przetworzenie informacji, oferta informacji a potrzeby informacyjne
Zbiór informacji
Przetwarzanie informacji
Oferta informacji
54 Źródło: [Łukasik 2009a, s. 31].
Tabela 1.4. Odbiorcy informacji finansowej i ich potrzeby informacyjne
Odbiorcy informacji finansowej
Potrzeby informacyjne (zakres oczekiwanych informacji)
Kadra zarządzająca
- efektywność obecnych i przyszłych inwestycji
- kontynuacja działania
- rentowność, płynność finansowa i wypłacalność jednostki
- ryzyko prowadzonej działalności
Inwestorzy (obecni i potencjalni
właściciele)
- kontynuacja działania
- potencjał generowania dodatnich przepływów pieniężnych
- rentowność prowadzonej działalności
- ryzyko realizowanych i planowanych przedsięwzięć
- wartość jednostki obecna i w przyszłości
- wypłacalność jednostki
- zwrot zainwestowanego kapitału w formie dywidend i zyski kapitałowe ze wzrostu kursu akcji
WYNIKI Przychody i koszty operacyjne Wpływy i wydatki operacyjne Przychody i koszty inwestycyjne Wpływy i wydatki inwestycyjne Przychody i koszty finansowe Wpływy i wydatki finansowe OBSZARY DZIAŁANIA DZIAŁALNOŚĆ OPERACYJNA DZIAŁALNOŚĆ INWESTYCYJNA DZIAŁALNOŚĆ FINANSOWA EFEKTYW-NOŚĆ Efektywność operacyjna Efektywność inwestycyjna Efektywność finansowa RYZYKO Ryzyko operacyjne Ryzyko inwestycyjne Ryzyko finansowe Rysunek 1.12. Podstawowe obszary decyzyjne przedsiębiorstwa
55
Tabela 1.4. c.d.
Odbiorcy informacji finansowej
Potrzeby informacyjne (zakres oczekiwanych informacji)
Kredytodawcy i pożyczkodawcy
- kontynuacja działania
- płynność finansowa i wypłacalność jednostki pod kątem terminowego zwrotu pożyczonych środków pieniężnych wraz z odsetkami
- ryzyko kredytowe i zdolność kredytowa
Dostawcy i inni kontrahenci
- kontynuacja działania i perspektywy rozwoju współpracy
- płynność finansowa i wypłacalność, w celu ustalenia, czy jednostka wywiąże się ze zobowiązań
Konkurenci - kształtowanie się udziałów w rynku
- przewidywany poziom cen, wielkość i kierunki sprzedaży
Pracownicy i związki zawodowe
- kontynuacja działania pod kątem zapewniania stabilności zatrudnienia i rozwoju zawodowego
- płynność finansowa i wypłacalność jednostki w zakresie zapewnienia wypłaty wynagrodzeń i innych świadczeń pracowniczych
- rentowność prowadzonej działalności i perspektywy wzrostu płac
Rząd i agendy rządowe
- dostęp do informacji dla celów statystycznych, kształtowania polityki fiskalnej, alokacji zasobów w gospodarce
- wywiązywanie się jednostki z obowiązku dokumentowania prowadzonej działalności
Społeczeństwo
- kontynuacja działania
- wpływ prowadzonej działalności na środowisko naturalne i gospodarkę lokalną
Klienci
- kontynuacja działania
- poziom cen, wielkość i kierunki sprzedaży
- relacja ceny do jakości i funkcjonalności nabywanych produktów
Biegli rewidenci - kontynuacja działania
- wiarygodność prezentowanych informacji
Firmy ratingowe doradcy analityczni
- obecna kondycja finansowa i wartość jednostki w przyszłości
- skłonność do manipulacji
Księgowi i inni pracownicy działów
finansowo-księgowych
- poprawność sporządzenia sprawozdania firanowego, deklaracji podatkowych i innych obligatoryjnych dokumentów
- zgodność z obowiązującymi regulacjami prawnymi
- możliwość przygotowania informacji na potrzeby zarządu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [IASB 1989; Glynn, Perrin i Murphy 2003, s. 17−19; Mackevicius i Senkus 2006, s. 171−172; Kowalak 2008, s. 15−18; Hońko 2010, s. 15−18; Luty 2010, s. 128−130; Micherda, Górka i Szulc 2010, s. 32; Przychocka 2012, s. 19−22; Nita 2013, s. 197−198].
Na podstawie przygotowanego zestawienia głównych potrzeb informacyjnych odbiorców informacji finansowej można stwierdzić, że wyszczególnione potrzeby informacyjne obejmują różne obszary decyzyjne i są związane nie tylko z samym przedsiębiorstwem,
56 ale również jego pozycją w otoczeniu. Potrzeby informacyjne odbiorców informacji finansowej relatywnie często koncentrują się wokół płynności finansowej25 i wypłacalności, szeroko rozumianej oceny sytuacji finansowej, w tym również kontynuacji działania. Poza tym zakres oczekiwanej informacji finansowej z punktu widzenia potrzeb informacyjnych jej odbiorców obejmuje nie tylko informacje historyczne pochodzące z ksiąg rachunkowych, ale również informacje przyszłościowe, subiektywnie szacowane, trudno mierzalne lub nawet niemierzalne [Luty 2010, s. 128−130].
Reasumując, każdy spośród odbiorców informacji finansowej ma specyficzne potrzeby informacyjne. Analiza potrzeb informacyjnych jest konieczna, ponieważ ludzie mają jedynie ograniczoną zdolność pozyskiwania i przetwarzania informacji [Behringer 2010, s. 38]. Rezultaty badań literaturowych dowodzą, że informacje generowane przez system informacyjny rachunkowości, aby mogły zaspokajać potrzeby informacyjne szerokiego kręgu odbiorców powinny być prezentowane w różnej formie i z różnym stopniem szczegółowości, w zależności od celu jakiemu mają służyć. Ocena wartości poznawczej sprawozdania finansowego jest inna, gdy jako asumpt do jego prezentacji przyjmie się potrzebę wywiązania się z obowiązku jego sporządzania wynikającego z regulacji prawnych, czy też potrzebę określenia wartości aktywów i pasywów, przychodów i kosztów, wpływów i wydatków dla celów bieżącej kontroli, prognozowania, czy też oceny realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych.