Streszczenie
W rozdziale opisano funkcjonowanie Ośrodka Kuratorskiego nr 1 w Krakowie (ul. Legionów Piłsudskiego 19). Część teoretyczna przedstawia problematykę kurateli sądowej i miejsce ośrodka kuratorskiego w systemie profilaktyki i resocjalizacji nieletnich. Główne aspekty zaprezentowane w tym zakresie to profilaktyka w pracy kuratora, wymiar prawny i historia kurateli sądowej. Omówiono także metody i najważniejsze zasady pracy kuratora sądowego oraz funkcje ośrodka kuratorskiego.
W części empirycznej skoncentrowano się na określeniu struktury ośrodka kuratorskiego, podejmowanych działaniach wychowawczych i resocjalizacyjnych, zbadaniu efektywności pracy ośrodka kuratorskiego, możliwościach rozwoju funkcjonowania placówki i przygoto-waniu koncepcji ulepszeń. Zaprezentowano też charakterystykę podopiecznych ośrodka kuratorskiego ze względu na demoralizację i czyny karalne. Badania oparto na metodzie monografii pedagogicznej, wzięło w nich udział 11 pracowników ośrodka kuratorskiego oraz 30 podopiecznych. Pod koniec rozdziału zaprezentowane zostały wnioski ważne dla poprawy jakości funkcjonowania ośrodka kuratorskiego i propozycja zagadnień wartych przyszłych badań.
Słowa kluczowe: kurator, ośrodek kuratorski, resocjalizacja, profilaktyka, demoralizacja,
czyny karalne, nieletni
Functioning of the Guardian Centre No. 1 in Cracow Abstract
The chapter focuses on description of the functioning of the Guardian Centre No. 1 in Cra-cow (at 19 Legionów Piłsudskiego Street). The theoretical part presents issues of a legal guardianship and a discussion on the functioning of a guardian centre in the system of pre-vention and social rehabilitation of juveniles. The main aspects presented in this area are: prevention in work of a probation officer, legal dimension of a legal guardianship and histo-ry of a legal guardianship. Also methods of work of a probation officer, the most important principles of work of a probation officer and functions of a guardian centre were discussed. The empirical part focuses on determining the structure of the guardian centre, educational and social rehabilitation activities, studies of work efficiency of the guardian centre, oppor-tunities for the development of the functioning of the institution and preparing the concept of improvements. The characterization of charges of the guardian centre due to
demorali-zation and criminal offences was also presented. 11 workers of the guardian centre and 30 charges took part in the research. The method of pedagogical monograph was used. At the end of the chapter, conclusions important to improve the quality of the functioning of the guardian centre and proposal for issues worth of future research were presented.
Key words: probation officer, guardian centre, social rehabilitation, prevention,
demoraliza-tion, criminal offences, juvenile
Wstęp. Problematyka kurateli sądowej – aspekty historyczne, prawne
i teoretyczne
Kuratela sądowa nie jest jedynie rzemiosłem, którego wystarczy się nauczyć, to swoiste powołanie. Wincenty Okoń wywodzi pojęcie „kurator” od łacińskie-go curator, czyli w tłumaczeniu na język polski „opiekun”1. Marek Konopczyń-ski przytacza historię Johna Augustusa, szewca z Bostonu, który zapłacił kau-cję za sprawcę czynu zabronionego, po czym zaopiekował się nim i nauczył go warsztatu szewskiego. Autor zwrócił uwagę na pragnienie niesienia pomocy i oznaki miłosierdzia w postawie szewca2.
Z pracą kuratora wiążą się zadania profilaktyczne. Profilaktyka opierająca się na przeciwdziałaniu zjawiskom destrukcyjnym jest znacznie bardziej opła-calna niż walka z negatywnymi rezultatami zachowań3. Beata Zinkiewicz przy-wiązuje wagę do profilaktycznego wymiaru metod używanych przez kurato-rów rodzinnych w pracy z podopiecznymi4 . Szczególnie podkreśla wartość kreatywną koncepcji profilaktyki społeczno-wychowawczej. Według Barbary Woynarowskiej ten rodzaj profilaktyki opiera się na włączeniu do pracy pro-filaktycznej jednostki, rodziny i wybranych instytucji tworzących środowisko życia danej osoby5. Rozpoznanie i zrobienie użytku z sił społecznych tkwią-cych w rodzinie daje możliwość zastosowania profilaktyki pobudzającej, a nie tylko kompensacji nieprawidłowości życia rodzinnego.
1 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 200.
2 M. Konopczyński, Zamiast wstępu. Misja Kuratorskiej Służby Sądowej w społeczeństwie
obywatelskim, [w:] Polska kuratela sądowa na przełomie wieków. Nadzieje, oczekiwania, dylematy, red. M. Konopczyński, Ł. Kwadrans, K. Stasiak, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2016, s. 7.
3 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne
i metodyczne, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa
2008, s. 13.
4 B. Zinkiewicz, Profilaktyczny wymiar działalności rodzinnych kuratorów sądowych, Oficy-na Wydawnicza AFM, Kraków 2015, s. 41.
Istotne miejsce w kurateli sądowej zajmują aspekty prawne. Na podstawie artykułu 115 § 13 pkt 3 Kodeksu karnego6 kurator sądowy należy do funk-cjonariuszy publicznych, co zapewnia mu przywileje i ochronę, a szczególnie wiąże się z odpowiedzialnością. Na podstawie ustawy o kuratorach sądowych z dnia 27 lipca 2001 r.7 każdy kandydat na kuratora musi posiadać polskie obywatelstwo, pełnię praw cywilnych i obywatelskich, nieskazitelny charak-ter oraz stan zdrowia pozwalający na pełnienie obowiązków. Znaczący jest fakt, że przed podjęciem pracy w charakterze kuratora zawodowego aplikant zobowiązuje się przestrzegać prawa, etyki zawodowej i zachować tajemnicę zawodową odnośnie do wykonywanych czynności.
Zarówno kuratorzy zawodowi, jak i społeczni zatrudniani są w ośrodkach kuratorskich. Przeznaczone są one dla nieletnich, którzy weszli w konflikt z prawem, zagrożonych demoralizacją i nieprzystosowaniem społecznym. Liczba powoływanych ośrodków kuratorskich zależy od liczby spraw nielet-nich w sądach rejonowych i stopnia ich demoralizacji8.
Kuratela sądowa stanowi szczególnie efektywną i dostosowaną do indy-widualnej charakterystyki podopiecznych formę oddziaływań resocjalizacyj-nych dzięki swej bogatej tradycji. Za prekursora kurateli sądowej uznaje się angielskiego króla Athelstana9, który wydał edykt zakazujący wykonywania kary śmierci na dziecku poniżej 15. roku życia. W zamian dziecko oddawa-no pod opiekę biskupa. Formalnie kuratelę sądową rozpoczęto ustawą Pro-bation of Offenders Act w 1907 r. w Wielkiej Brytanii10, a progres nowożyt-nej kurateli sądowej nastąpił w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W Polsce początki kurateli sądowej przypadają na pierwsze lata międzywo-jenne11. Po pierwszej wojnie światowej w Warszawie, Łodzi i Lublinie założo-no specjalistyczne sądy z kadrą i metodami dostosowanymi do nieletnich. Powołano przy sądach stałych opiekunów sądowych, podlegających dy-rektywom sędziów. W roku 1929 opiekunów sądowych przemianowano na kuratorów dla nieletnich. Krzysztof Stasiak12 zwraca uwagę na utworzenie 6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. z 1997 r., nr 88, poz. 553.
7 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych, Dz.U. z 2001 r., nr 98, poz. 1071. 8 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 października 2001 r. w sprawie
ośrod-ków kuratorskich, Dz.U. z 2001 r., nr 120, poz. 1294.
9 P. Bachmat, Podstawowe zadania kuratorów w ustawodawstwie polskim, [w:] Kuratela
są-dowa. Sukcesy i porażki, red. D. Wójcik, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010,
s. 21.
10 Ibidem, s. 21–22.
11 K. Stasiak, Ewolucja systemu kurateli sądowej w Polsce w latach 1919–2009 – kamienie
mi-lowe, [w:] Dziewięćdziesięciolecie kurateli sądowej w Polsce. Historia – teraźniejszość – przy-szłość, red. K. Stasiak, et al., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 46–48.
1 stycznia 1978 r. sądów rodzinnych, które przejęły prowadzenie wszystkich spraw opiekuńczych i nieletnich. Brak kadry fachowców wpłynął na podjęcie reformy po tym wydarzeniu. Uchwalono ustawę Prawo ustroju sądów po-wszechnych13, a wydane do tej ustawy rozporządzenie spowodowało zda-niem Stasiaka znaczne zmiany w funkcjonowaniu kurateli sądowej. W tym jednym akcie prawnym zawarto prawa i obowiązki wszystkich kuratorów, co oznaczało powstanie jednego zawodu kuratora z podziałem na specjaliza-cje: kuratora rodzinnego i kuratora dla dorosłych.
Praca kuratora sądowego odnosi się do osób, które są odrębnymi indy-widualnościami, dlatego potrzebne jest wieloaspektowe podejście. Refor-ma kurateli sądowej zmierza w kierunku podmiotowego traktowania pod-opiecznych. Praca kuratora sądowego wymaga stosowania różnorodnych metod – trzy główne14 to: metoda pracy z indywidualnym przypadkiem (związana z filozofią caseworku), metoda pracy z grupą wychowanków (sto-sowana najczęściej w ośrodkach kuratorskich) i metoda pracy ze środowi-skiem podopiecznych (czyli network odnoszący się do nadzorów i dozorów).
Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem opiera się na psychotech-nice, wykorzystuje zależności między kuratorem a podopiecznym. Marian Kalinowski15 zauważa, że oddziaływanie resocjalizujące ma doprowadzić do zmiany postaw i wartości w podopiecznym za pomocą metod pobudza-jących jego aktywność, ukierunkowupobudza-jących ją i podtrzymupobudza-jących. Bardzo ważną metodę pracy z indywidualnym przypadkiem stanowi logoterapia16, która ma za zadanie pomagać w odnajdywaniu zagubionego sensu życia.
Metoda grupowa oparta jest na socjotechnice. Zajęcia z podopiecznymi mają na celu doprowadzenie do ukształtowania w nich odpowiednich po-staw i zapobieganie demoralizacji17.
Praca kuratora ze środowiskiem podopiecznych18 stanowi rezultat ujęcia systemowego, które zakłada kooperację projektów i działań prowadzonych przez różnorodne podmioty społeczne w ramach środowiska lokalnego. 13 Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. z 1985 r.,
nr 31, poz. 137 ze zm.
14 B. Zinkiewicz, Kurator sądowy jako kompetentny pomagający, [w:] Współczesna kuratela
sądowa, red. B. Zinkiewicz, Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej,
Mysłowice 2006, s. 37.
15 M. Kalinowski, Zarys metodyki pracy kuratora sądowego, [w:] Profilaktyka i resocjalizacja
młodzieży, red. F. Kozaczuk, B. Urban, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rze-szów 2004, s. 224–229.
16 B. Zinkiewicz, Profilaktyczny wymiar…, s. 62. 17 Ibidem, s. 65.
Kurator zobowiązany jest wzmacniać system i przez współpracę z innymi podmiotami przyczyniać się do poprawy kondycji podopiecznych i rodzin objętych kuratelą. Zgodnie z podejściem ekologicznym19 powinien skupiać się na pracy z całą rodziną.
Kurator w celu osiągania pozytywnych rezultatów pracy w caseworku musi znać i respektować określone zasady20. Wyróżnia się wśród nich nastę-pujące: zasada twarzą w twarz, zasada akceptacji, zasada optymizmu peda-gogicznego, zasada respektowania, zasada indywidualizacji, zasada współ-uczestnictwa, zasada kompleksowego traktowania, zasada kształtowania perspektyw, zasada współpracy ze środowiskiem, zasada systematyczności, zasada szybkości oraz zasada praworządności i humanizmu21. Zasada twarzą w twarz22 warunkowana jest mocną więzią emocjonalną między kuratorem a podopiecznym i polega na kontakcie pozbawionym zakłamania. Zasadę akceptacji Stasiak i Jedynak23 definiują jako przyjęcie podopiecznego takim, jaki jest, bez względu na jego niezgodne ze standardami społecznymi postę-powanie. Wiąże się z nieocenianiem i unikaniem osądzania24. Zasada opty-mizmu pedagogicznego25 wedle Kalinowskiego oznacza wiarę w jednostkę, przeświadczenie, że osoba może podnieść się z upadku, a także pomoc pod-opiecznemu ze strony kuratora w odkrywaniu motywacji do zmiany postaw i wartości. Niezwykle ważną zasadą jest zasada współpracy ze środowiskiem, którą Monika Dąbrowska26 ujmuje jako umiejętność współdziałania ze wszystkimi organizacjami pomocowymi trudniącymi się opieką i wychowa-niem w środowisku lokalnym. Duże znaczenie ma zasada szybkości, zgodnie z którą, jak pisze Kalinowski27, kurator powinien podejmować nadzór w jak najkrótszym czasie po decyzji sądu i szybko reagować na nieodpowied-nie funkcjonowanieodpowied-nie podopiecznego, co przeciwdziała pogłębianiu jego demoralizacji.
19 Ibidem, s. 77.
20 T. Jedynak, K. Stasiak, Nadzór kuratora sądowego, [w:] Zarys metodyki pracy kuratora
są-dowego, red. T. Jedynak, K. Stasiak, Wolters Kluwer, Warszawa 2018, s. 762.
21 Ibidem, s. 762–765. 22 Ibidem, s. 762. 23 Ibidem.
24 M. Kalinowski, op. cit., s. 221. 25 Ibidem.
26 M. Dąbrowska, Metodyka pracy kuratora sądowego w zarysie, „Opieka, Wychowanie, Tera-pia” 2012, nr 1–2, s. 38.