Teoria napięcia wyjaśnia zachowania agresywne, nieprzystosowawcze i prze-stępcze w kontekście relacji społecznych, które polegają na negatywnych, sta-nowiących źródło stresu stosunkach jednostki z innymi. Agnew definiuje na-pięcie jako „stan będący konsekwencją istnienia negatywnych relacji, istnienia wpływów lub związków, które są uznawane przez jednostkę za niekorzystne dla niej i których sobie nie życzy”6. Wymienia on trzy główne typy napięcia7: napięcie jako wynik niepowodzeń w osiąganiu pozytywnie wartościowanych celów; napięcie jako wynik odbierania lub grożenia jednostce odebraniem bodźców uznanych przez nią za pozytywne; napięcie jako wynik doświadcza-nia negatywnych bodźców.
Trzy typy napięcia często występują równocześnie i odpowiadają za po-wstawanie negatywnych emocji, z których centralną pozycję zajmują: gniew, lęk, złość, wściekłość. Zwraca się tutaj uwagę na szczególną rolę gniewu, który jest traktowany przez wielu klasycznych badaczy, takich jak Leonard Berko-witz, Dolf Zillmann, James R. Averill, Theodore D. Kemper8 (do których odwo-łuje się Agnew) jako najbardziej znacząca reakcja emocjonalna w etiologii za-chowań agresywnych (w tym przestępczych). W powyższym kontekście duże znaczenie odgrywają następujące czynniki:
• jednostka obwinia innych za zaistniałą niekorzystną sytuację; • odczuwanie gniewu wzmacniane jest poczuciem krzywdy i niesprawie-dliwości; • gniew odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu się motywu zemsty, chęci odwetu; • gniew mobilizuje jednostkę do działania; • zmniejszeniu ulega rola czynników kontrolnych, hamujących zachowania agresywne, przestępcze; • jednostka ma poczucie, iż inni odbierają jej agresję jako usprawiedliwioną. W teorii napięcia Agnew wyróżnia czynniki zwiększające prawdopodo-bieństwo podjęcia przez jednostkę działań kompensacyjnych, które mani-festują się zachowaniami świadczącymi o nieprzystosowaniu społecznym, w tym agresywnymi i naruszającymi porządek prawny. Są to:
młodzieńczy: uwarunkowania, formy, skutki, Scholar, Warszawa 2006; Ch. Klicpera, B.
Ga-steiger-Klicpera, Emotionale und verhaltensbezogene Störungen im Kindes- und
Jugendal-ter, WUV, Wien 2006.
6 R. Agnew, Foundation for a general strain theory…, s. 48. 7 Ibidem, por. E. Czerwińska-Jakimiuk, op. cit.
• niewykorzystywanie przez osobę nieagresywnych i nieprzestępczych stra-tegii radzenia sobie z napięciem/stresem;
• obniżenie tolerancji na stres na skutek chronicznie odczuwanego napięcia; • występowanie wrogości i podejrzliwości;
• powstanie tendencji do reagowania w sposób agresywny;
• reagowanie silnymi emocjami i pobudzeniem w sytuacjach niezwiązanych ze źródłem napięcia.
Adolescent odczuwający napięcie stara się przystosować do zaistniałej sytuacji. Wymienia się trzy rodzaje strategii adaptacji do stanu napięcia: po-znawczą, behawioralną i emocjonalną.
W przypadku strategii poznawczej można wyróżnić trzy formy:
1) ignorowanie – minimalizowanie skutków odczuwanego napięcia lub mak-symalizowanie pozytywnych rezultatów, a minimalizowanie negatywnych; 2) zaprzeczanie istnieniu szkody poprzez maksymalizowanie wyników
pozy-tywnych lub minimalizowanie negapozy-tywnych;
3) przyjęcie odpowiedzialności za niepowodzenie – sprzyja to zminimalizo-waniu napięcia oraz pełni funkcję ochronną dla osobowości (w szczegól-ności podtrzymania własnej wartości lub wiary w pozytywny obraz świa-ta).
Jeśli chodzi o strategie behawioralne można wyróżnić dwa typy zachowań: 1) maksymalizacja pozytywnych wyników – minimalizowanie negatywnych skutków poprzez dążenie do osiągnięcia pozytywnie wartościowanych ce-lów, ich obronę lub chęć odzyskania utraconych wcześniej, ucieczkę lub przetrwanie w obliczu negatywnych sytuacji za pomocą zachowań kon-formistycznych/konwencjonalnych lub nieprzystosowawczych (przestęp-czych);
2) zachowania odwetowe mogące sprowadzać się do: podjęcia aktywności zmierzającej do zminimalizowania pozytywnych wyników osób, które jed-nostka obwinia, zwiększenia ich negatywnych wyników, zmniejszenia ich wkładu w osiągnięcie celu.
W przypadku strategii emocjonalnych jednostka może dążyć do złago-dzenia lub wyeliminowania negatywnych emocji za pomocą np. technik re-laksacyjnych, środków uspokajających oraz używek: alkoholu, narkotyków9. Strategie te często są wybierane przez osoby, u których strategie wymienione powyżej (behawioralne i poznawcze) są niedostępne lub nie przyniosły pożą-danych efektów.
Agnew zwraca uwagę na fakt, iż zachowanie agresywne (w tym przestęp-cze) jest tylko jednym z wielu sposobów adaptacji jednostki do sytuacji napię-cia. Ponadto zakłada on, że nie ma bezpośredniego związku między poszcze-gólnymi strategiami radzenia sobie z odczuwanym napięciem a agresją czy aktywnością przestępczą. To, czy dana osoba zareaguje na odczuwane napię-cie np. zachowaniem agresywnym, zależy od czynników o charakterze osobo-wościowym i środowiskowym10. Do podstawowych czynników osobowościo-wych zalicza się: inteligencję, temperament, samoocenę, odporność na sytu-acje trudne, strategie radzenia sobie ze stresem, samoskuteczność, atrybucje przyczyn niepowodzeń/przyczyn napięcia. Wśród zmiennych środowiskowych uwzględnia się: poziom kontroli społecznej ze strony rodziców, szkoły, rówie-śników, cele i aspiracje związane z edukacją, powiązania z przestępcami (rów-nież wśród rówieśników), wsparcie społeczne jednostki w sytuacjach trudnych. Można stwierdzić, iż część wymienionych czynników swym negatywnym oddziaływaniem może przyczyniać się również do wzrostu poczucia napięcia (np. słabe natężenie kontroli społecznej, niska samoocena, zewnętrzna atry-bucja przyczyn niepowodzeń, inne niekorzystne uwarunkowania sytuacyjno--społeczne).
W ogólnej teorii napięcia znajdujemy odwołania zarówno do klasycz-nych teorii kryminologiczklasycz-nych, w tym do teorii kontroli społecznej Travisa Hirschiego11, jak i psychologicznych – dotyczących agresji i stresu12.
W teorii Hirschiego pełna i efektywna kontrola społeczna występuje wte-dy, gdy zostaną spełnione trzy warunki: socjalizacja przebiega w sposób niezakłócony, jednostka znajduje wsparcie w grupie, proponowany system wartości jest spójny i zrozumiały13. Badacz ten wyróżnia cztery najważniej-10 R. Agnew, Foundation for a general strain theory…, s. 71–74; R. Agnew, H.R. White, An
empirical test of General Strain Theory, „Criminology”1992, Vol. 30, No 4, s. 475–500.
11 R. Agnew, Why do they do it? An examination of the intervening mechanisms between
„so-cial control” variables and delinquency, „Journal of Research in Crime and Delinquency”
1993, Vol. 30, No 3, s. 245–266; T. Hirschi, Causes of Delinquency, University of California Press, Berkeley, CA 1969.
12 R. Agnew odwołuje się do strukturalnych teorii napięcia: teorii anomii R. Mertona, pod-kulturowych teorii napięcia (teorii zablokowanych możliwości A. Cohena, teorii zróżni-cowanych możliwości A.R. Clowarda i L. Ohlina), teorii neutralizacji D. Matzy, teorii zróż-nicowanych powiązań E. Sutherlanda oraz psychologicznych teorii agresji (J. Dollard, N. Miller, L. Berkowitz – frustracja-agresja) i stresu (B.S. Dohrenwend, B.P. Dohrenwend – stresowe zdarzenia życiowe, T.H. Holmes, R.H. Rahe – zmiany życiowe). W polskiej lite-raturze przedmiotu szerzej na ten temat piszą: J. Groth, op. cit.; E. Czerwińska-Jakimiuk,
op. cit.
13 Por. A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
sze elementy więzi jednostki ze społeczeństwem: przywiązanie (pozytywne związki emocjonalne jednostki z jej otoczeniem społecznym: rodziną, sąsiada-mi, przyjaciółsąsiada-mi, znajomymi), zaangażowanie (koszty zachowań dewiacyjnych są oceniane jako zbyt wysokie), zaabsorbowanie (brak czasu lub możliwości, aby podejmować zachowania dewiacyjne/przestępcze), przekonanie co do istnienia konformistycznych reguł, ich ważności i akceptacji.
Hirschi weryfikował swoją teorię14 na reprezentatywnej próbie młodzieży (ok. 4 tys.) w wieku od 13 do 18 lat, będącej uczniami szkół średnich w Kalifor-nii. Autor otrzymał następujące rezultaty:
• silna, pozytywna więź z rodzicami jest skorelowana z zachowaniami apro-bowanymi społecznie, zgodnymi z prawem, niezależnie od statusu spo-łeczno-ekonomicznego badanych;
• pozytywne związki ze szkołą są skorelowane z niepopełnianiem czynów dewiacyjnych/przestępstw, a dobre wyniki w nauce są ważnym predyk-torem zachowania zgodnego z prawem, bez względu na występowanie takich czynników jak nieśmiałość, brak popularności wśród rówieśników; •
związki z rówieśnikami są ważne, ale grupa zdemoralizowanych rówieśni-ków wywiera negatywny wpływ jedynie na chłopców, którzy przywiązują niewielką wagę do kariery życiowej (edukacyjno-zawodowej);
• im większe jest zaangażowanie w działalność zgodną z normami i ocze-kiwaniami społecznymi, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo podej-mowania przez jednostkę zachowań niezgodnych z prawem, w tym agre-sywnych i innych świadczących o wysokim stopniu nieprzystosowania społecznego;
• im słabsza jest więź społeczna, w tym mniejszym stopniu jednostka jest skłonna aprobować normy i wartości związane z: przestrzeganiem prawa, pozytywnym stosunkiem do policji, niepopełnianiem zachowań dewiacyj-nych/przestępczych, w tym agresywnych.
W konsekwencji w niniejszym opracowaniu przyjęto założenie, iż poczucie napięcia u jednostki koresponduje z agresją, niskim poziomem kontroli spo-łecznej ze strony grup pierwotnych, a niski poziom kontroli spospo-łecznej pozo-staje w związku z przejawianiem zachowań agresywnych. Model zależności między zmiennymi przedstawiono na rysunku 1.
14 Zob. A. Kossowska, Funkcjonowanie kontroli społecznej. Analiza kryminologiczna, Agen-cja Scholar, Warszawa 1992, s. 62–63.
Rysunek 1. Model zależności między zmiennymi
Poczucie napięcia – określone na podstawie wskaźników
Kontrola społeczna – określona na podstawie wskaźników
Agresja: ogólny poziom agresywności (agresja ogólna), agresja fizyczna, agresja werbalna, gniew, wrogość – określona na podstawie wskaźników
Źródło: opracowanie własne.