ośrodków wychowawczych
Streszczenie
Rozdział poświęcony jest problematyce niedostosowania społecznego osób umieszczanych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych. Autor analizuje pojęcia przestępczości i de-moralizacji młodzieży. Badanie przeprowadzone na potrzeby niniejszego rozdziału polegało na analizie dokumentów, akt wychowanków dwóch młodzieżowych ośrodków wychowaw-czych – z Krakowa i okolic – którzy znaleźli się w nich z powodu dokonania czynów karal-nych i/lub przejawiania symptomów demoralizacji. Opisywane badanie pokazuje aktualny profil niedostosowania społecznego wychowanków tych ośrodków. Na tej podstawie wi-doczne są pewne tendencje, struktura i dynamika uwarunkowań niedostosowania społecz-nego, zachowań antagonistyczno-destruktywnych nieletnich umieszczanych w badanych ośrodkach.
Słowa kluczowe: przestępczość nieletnich, demoralizacja, niedostosowanie społeczne,
młodzieżowy ośrodek wychowawczy
Crime and depravation of juveniles placed in the Youth Educational Centres Abstract
The chapter describes the problem of social maladjustment of juveniles placed in the Youth Educational Centres. Author explains the notions of crime and demoralization of juveniles. Research of this chapter consisted of analyzing documents of juveniles from two Youth Ed-ucational Centers – from Kraków and the surrounding area. Research clarifies the current profile of social maladjustment of the juveniles. Based on this become understandable a structure and dynamics of causes of social maladjustment and destructive behaviour of juveniles placed in Youth Educational Centres.
Wstęp
Młodzieżowe ośrodki wychowawcze (MOW) stanowią integralny składnik polskiego systemu resocjalizacji. Do podstawowych zadań ośrodków należy eliminowanie przejawów niedostosowania społecznego oraz przygotowanie wychowanków do prowadzenia po opuszczeniu ośrodka samodzielnego i od-powiedzialnego życia, zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi1. W Polsce funkcjonują młodzieżowe ośrodki wychowawcze: re-socjalizacyjno-wychowawcze oraz resocjalizacyjno-rewalidacyjne. Pierwsze przeznaczone są dla nieletnich niedostosowanych społecznie, wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania, pomocy psychologiczno-pedagogicznej i resocjalizacji. Drugie (resocjalizacyjno-re-walidacyjne) przeznaczone są dla młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, wymagającej stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania, pomocy psychologiczno-pedagogicznej i reso-cjalizacji2. Podopiecznymi ośrodka wychowawczego jest młodzież w wieku 13–18 lat. Natomiast rozporządzenie MEN3 z 27 grudnia 2011 r. określa, iż do MOW przyjmowani są podopieczni posiadający postanowienie sądowe, wo-bec których sąd zastosował środek wychowawczy w postaci umieszczenia w placówce resocjalizacyjnej tego typu.
Na skomplikowany obraz niedostosowania społecznego wychowanków MOW składa się działalność antagonistyczno-destruktywna, taka jak dokony-wanie czynów karalnych nieletnich oraz przejawy demoralizacji4.
Zgodnie z Ustawą z dnia 26 października 1982 r. nieletni to osoba, która nie ukończyła 18 lat, wobec której przepisy ustawy stosuje się w zakresie zapobie-gania i zwalczania demoralizacji; osoba, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyła lat 17, oraz osoba do 21. roku życia, wobec której wykonuje się środki wychowawcze lub poprawcze5.
1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 2 listopada 2015 r. w spra-wie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków poby-tu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach, Dz.U. z 2015 r., poz. 1872, § 14, ust. 1.
2 Ibidem, § 13, pkt 1 i 2.
3 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 grudnia 2011 r. w sprawie szcze-gółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nielet-nich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, Dz.U. z 2011 r., nr 296, poz. 1755, art. 1. 4 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U.
z 1982 r., nr 35, poz. 228, art. 1.
5 Ibidem, art. 6; Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, red. A. Krukow-ski, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1984, s. 23.
Pierwsza analizowana kategoria to czyny karalne6. Biorąc pod uwagę regu-lacje prawne (zawarte w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz w kodeksie karnym), należy rozróżnić następujące sytuacje:
• gdy nieletni dopuszcza się czynu karalnego przed ukończeniem 13. roku życia, to sąd traktuje popełnienie takiego czynu wyłącznie jako przejaw demoralizacji nieletniego i może zastosować środki przewidziane w ko-deksie rodzinnym i opiekuńczym (w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich);
• gdy nieletni dopuszczający się czynu karalnego jest w wieku między 13. a 17. rokiem życia, wówczas sąd stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, między innymi umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym. Jeżeli jednak nieletni ukoń-czył lat 15 i dopuścił się czynu karalnego określonego w art. 134, 148 § 1, 2 lub 3, 156 § 1 lub 3, 163 § 1 lub 3, 166, 173 § 1 lub 3, 197 § 3, 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 kk, może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, o ile sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, w szczególności jeśli wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne;
• jeżeli zaś sprawca dopuszcza się czynu karalnego między 17. a 18. rokiem życia – co do zasady sąd stosuje przepisy kk (sprawca nie jest już nieletni, ponieważ skończył lat 17). Wyjątkowo jednak sąd może zastosować za-miast kary środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli popełniony czyn jest występkiem, a okoliczności spra-wy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Niewątpliwie najbardziej bulwersujące społecznie są czyny karalne związa-ne z przemocą i brutalnym zachowaniem się nieletnich sprawców7. W literatu-rze zaznacza się, że okresowo nawet 80% społeczeństwa w Polsce deklaruje poczucie braku bezpieczeństwa8. Istotne jest, aby podejmując wysiłki korek-cyjne wobec nieletnich kierowanych do MOW, mieć świadomość systemową 6 L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 3, C.H. Beck, Warszawa 1998, s. 46.
7 P. Jagosz, Podstawowe założenia nowelizacji ustawy o postępowaniu w spawach
nielet-nich, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w spra-wach nieletnich, red. T. Bojarski, E. Skrętowicz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 25.
8 A. Mularz, Współdziałanie policji z organami administracji rządowej i samorządowej oraz
organizacjami pozarządowymi w zwalczaniu oraz przeciwdziałaniu przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej wśród dzieci i młodzieży na terenie województwa lubelskiego w 2000 r., [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy…, s. 80.
omawianych zagadnień. Przedstawiane dane sądowe i policyjne9 pozornie mogą upoważniać do stwierdzenia, że ponieważ od kilku lat maleje i nadal będzie maleć liczba ludności w wieku 10–16 lat, to spadną również rozmiary przestępczości nieletnich. Niestety, taki pogląd nie jest uprawniony, gdyż nie uwzględnia zjawisk zachodzących w życiu społecznym, a szczególnie – zmian w zakresie obrazu współczesnej narkomanii, obciążeń środowiskowych, bezro-bocia, ubóstwa. Należy także pamiętać, że statystyki dotyczą wyłącznie prze-stępczości ujawnionej i przedstawiane wielkości mogą się znacząco różnić od liczb związanych z przestępczością dokonaną. Ma na to wpływ sprawność or-ganów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, tempo prowadzonych postępowań oraz – co ważne, ale jakby mało doceniane – zaufanie obywateli do państwa, skutkujące wiarą, że zgłoszenie przestępstwa zostanie należycie przyjęte i po-ważnie potraktowane. Otóż stwierdza się, że od początku XXI w. następuje stały wzrost liczby sprawców i liczby popełnianych czynów karalnych10. Na podkre-ślenie zasługuje fakt, że wskaźniki dynamiki przestępstw popełnianych przez nieletnich znacznie ustępują podobnym wskaźnikom dotyczącym dorosłych.
W przestępczości nieletnich występują dwie główne tendencje: • następuje brutalizacja czynów;
• rośnie liczba sprawców niemających ukończonych 13 lat, czyli małoletnich, co powoduje dodatkowe komplikacje ze względu na ustawę o postępo-waniu w sprawach nieletnich. Zawarte tam sformułowania o możliwości stosowania środków wychowawczych dotyczą jedynie nieletnich mają-cych ukończony 13. rok życia. W efekcie tego do MOW kierowane są albo 13-letnie osoby z wcześniejszą przeszłością przestępczą, albo dzieci przed ukończeniem 13. roku życia, wobec których sądy rodzinne zastosowały wyjątkową kwalifikację czynu karalnego.
Kolejną przyczyną umieszczania nieletnich w MOW są ich przejawy demo-ralizacji. Definicji demoralizacji jest wiele. Według słownika języka polskiego11 demoralizacja to: „proces odchodzenia od obowiązujących wartości moral-nych przejawiający się wzrostem przestępczości, korupcją i rozluźnieniem dyscypliny, ale też: jako działania powodujące u innych odchodzenie od takich wartości”. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich wprost nie definiuje 9 Raport Dynamika spraw nieletnich w świetle danych statystycznych, Ministerstwo
Spra-wiedliwości 1999, wewnętrzne materiały szkoleniowe Ministerstwa SpraSpra-wiedliwości, http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przestepczosc-nieletni/50256,Prze-stepczosc-nieletnich-1990-2013.html [dostęp: 19.11.2019].
10 T. Wach, Resocjalizacja nieletnich sprawców gwałtownych czynów zabronionych, Wydaw-nictwo KUL, Lublin 2009, s. 133–134.
11 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2003.
demoralizacji, lecz wymienia pewne zachowania nieletniego mające wpływ na ten proces. Ustawodawca używa sformułowania „w szczególności” co zna-czy, że nie jest to katalog zamknięty i nie tylko zachowania wymienione w tym artykule świadczą o demoralizacji: „Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używa-nie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych […]”12.
Ustawodawca w wielu przepisach ustawy o postępowaniu w sprawach nie-letnich posługuje się pojęciem demoralizacji, np. w art. 1 § 1 pkt 1, art. 2, art. 10, art. 11. Opracowanie zachodniopomorskiej wojewódzkiej komendy policji, wydziału prewencji i przeciwdziałania przestępczości nieletnich, podaje nastę-pujące przejawy demoralizacji młodzieży: wulgarne słownictwo, wagarowanie, wandalizm, ucieczki z domu, przedwczesne podejmowanie życia seksualnego, stosowanie agresji, przemocy, palenie papierosów, spożywanie alkoholu, zaży-wanie narkotyków, udział w destrukcyjnych subkulturach, sektach13.
O ile „czyn karalny” został jasno zdefiniowany w ustawie i zgodnie z art. 1 § 2 pkt 2 a i b jest to czyn zabroniony przez ustawodawcę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe oraz wskazane wykroczenia, to „demoralizacja” jest terminem bez wyraźnie określonego zakresu znaczeniowego. W żaden sposób nie odpowiada kategorii pojęciowej zachowań, które precyzyjnie zdefiniowa-ne są w aktach prawnych odnoszących się do dorosłych. W ustawie wymienio-ne zostały jedynie okoliczności, które świadczą o demoralizacji nieletniego. Na potrzeby niniejszych badań przyjąłem następujące obszary przejawów demo-ralizacji badanej grupy nieletnich: stosowanie środków uzależniających, noto-ryczne uchylanie się od realizacji obowiązku szkolnego (negatywizm szkolny).
Problematyka badawcza
Na potrzeby niniejszego opracowania przebadałem dokumentację dotyczącą wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Celem było prze-analizowanie treści dokumentów w zakresie rodzajów zachowań – czynów karalnych dokonywanych przez nieletnich przebywających w MOW i wykazy-12 Ustawa z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 4 § 1. 13 Demoralizacja – co to takiego i czy mnie dotyczy?, Policja Zachodniopomorska, http:// www.zachodniopomorska.policja.gov.pl/sz/aktualnosci/prewencja-i-profilaktyk/moja-pierwsza-edukacja/64,Demoralizacja-co-to-takiego-i-czy-mnie-dotyczy.html [dostęp: 22.05.2020].
wanych przez nich przejawów demoralizacji – oraz ich rozpoznanie i sklasyfi-kowanie. Problem badawczy został sformułowany następująco: Jakie czyny karalne oraz przejawy demoralizacji wykazują nieletni kierowani do młodzie-żowych ośrodków wychowawczych?
Wskaźniki do kontrolowania zmiennej badanej stanowią następujące za-chowania nieletnich: kradzieże, rozboje, niszczenie mienia, pobicia, groźby karalne, włamania, rozpowszechnianie narkotyków, stwarzanie zagrożeń ko-munikacyjnych, stosowanie środków psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, „dopalacze”), negatywizm szkolny.
Warunkiem koniecznym trafnych i rzetelnych badań jest właściwy dobór osób badanych, czyli wyselekcjonowanie pewnej liczby respondentów spo-śród określonej zbiorowości ludzi, którymi badacz jest szczególnie zaintere-sowany. Najczęściej mówi się o losowym lub celowym doborze próby. Dobór losowy polega na wyborze osób z określonej populacji w sposób całkowicie przypadkowy. W doborze celowym badacz samodzielnie selekcjonuje osoby badane z danej populacji14. W niniejszych badaniach w sposób celowy wybra-no teren i próbę badawczą.
Celowy dobór próby okazuje się przydatny w badaniach pedagogicznych, gdy losowy dobór jest technicznie niemożliwy. Tak stało się w tym przypadku. Badani nieletni umieszczani w MOW stanowią docelową, interesującą badacza próbę badawczą. W niniejszych badaniach problematyka badawcza narzuca celowy sposób doboru próby15.
Grupę badawczą tworzą wychowankowie MOW w Wielkich Drogach oraz w Krakowie. Badania objęły 115 wychowanków: 69 z MOW Wielkie Drogi, 46 z MOW Kraków-Górka Narodowa. Badania przeprowadziłem w październiku i listopadzie 2019 r. Obecnie w Polsce funkcjonuje 94 MOW, w tym: placówki dla dziewcząt – 28, placówki dla chłopców – 56, placówki koedukacyjne – 1016. Badana populacja wychowanków MOW obejmuje młodzież męską, głów-nie pochodzącą z terenów miejskich. Osoby te przebywają w ośrodku naj-częściej pierwszy raz. Większość wychowanków boryka się z problemami związanymi z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych17. Blisko połowa badanych jest zdania, że terapia psychologiczna, w której uczestniczą, jest 14 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo
Im-puls, Kraków 2019, s. 178–179. 15 Ibidem, s. 181.
16 Według danych Systemu Informacji Oświatowej, Ośrodek Rozwoju Edukacji, https:// www.ore.edu.pl/2017/10/system-kierowania-mlodziezowe-osrodki-wychowawcze/ [dostęp: 22.05.2020].
17 M. Kranc, Rola terapii w procesie instytucjonalnej resocjalizacji nieletnich, „Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych” 2017, t. LXX,,s. 161–162.
potrzebna i daje im pozytywne efekty. Około 15% nie uczestniczy w żadnej formie terapii psychologicznej18. Prawie wszyscy badani (96%) utrzymują stały kontakt z rodziną. Znaczna większość deklaruje, że może mieć problemy z po-wrotem do życia na wolności. Do głównych zagrożeń zalicza się obawy powro-tu do uzależnień oraz braku wytrwałości w nauce i pracy, a w konsekwencji – wchodzenie na drogę przestępczą19. Blisko 15% badanych wykazuje wielora-kie zaburzenia psychiczne20 powstałe wskutek organicznych uszkodzeń OUN lub w wyniku urazów psychicznych. Młodzież ta ponadto cierpi na różnego ro-dzaju zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną: zaburzenia lękowe w postaci fobii, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, zespół stresu pourazowego, zaburzenia emocjonalne (lęk separacyjny, lęk społecz-ny), mutyzm wybiórczy21. Z założenia teoretyczno-prawnego wychowanko-wie MOW to jednostki niedostosowane społecznie oraz wykazujące przejawy demoralizacji. Umieszczenie w ośrodku traktowane jest jako konsekwencja niedostosowania społecznego i orzekane przez sąd po wyczerpaniu wszelkich innych środków oddziaływania wychowawczego w środowisku naturalnym, gdy środki te okazały się bezskuteczne.
Informacji dotyczących zachowań antagonistyczno-destrukcyjnych (prze-jawów przestępczości i demoralizacji) badanych nieletnich szukałem, badając indywidualne karty wychowanka, indywidualne plany edukacyjno-terapeu-tyczne sporządzane przez psychologa w zakresie diagnozy psychologiczno--pedagogiczno-psychiatrycznej. Informacje te uzupełniane były analizą opinii sądowych, opinii poradni psychologiczno-pedagogicznych, treści orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego oraz wywiadów środowiskowych, wywia-dów kuratorskich zawartych w aktach osobowych badanych nieletnich.
Analiza wyników badań
Przyczyny umieszczenia w ośrodku – czyny karalne
Jedną z głównych przyczyn umieszczania nieletnich w MOW jest fakt dokona-nia czynu/czynów karalnego/karalnych22. Do tych zachowań zaliczyć można: 18 K. Szafrańska, Kształtowanie się celów życiowych nastolatków w pieczy instytucjonalnej.
Model ontologiczno-gnozeologiczny, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2018, s. 183.
19 Por. L. Pytka, Przestępczość nieletnich jako problem pedagogiczny
i prawno-kryminologicz-ny, [w:] Przestępczość nieletnich – teoria i praktyka, red. S. Ćmiel, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej, Józefów 2012, s. 140–143. 20 M. Kranc, Rola terapii w procesie instytucjonalnej resocjalizacji…, s. 162. 21 Ibidem.
22 P. Kędzierski, J. Kulesza, Analiza przyczyn umieszczania dzieci i młodzieży w placówkach
kradzieże, rozboje, niszczenie mienia, pobicia, groźby karalne/wymuszenia, włamania, rozpowszechnianie narkotyków, stwarzanie zagrożenia komunika-cyjnego i innego, napady o podłożu seksualnym, gwałty23. W obrębie tych ro-dzajów czynów przeprowadziłem badanie nieletnich umieszczonych w MOW. Przeanalizowałem w tym celu indywidualne karty wychowanka, zawierające informacje na temat dotychczasowej działalności przestępczej badanych nie-letnich.
Tabela 1. Czyny karalne popełniane przez badanych nieletnich
Rodzaj czynu karalnego
Liczba nieletnich sprawców czynu karalnego N=115 Procent nieletnich sprawców czynu karalnego Kradzieże 83 72% Rozboje 21 18% Niszczenie mienia 26 22% Pobicia 51 44% Groźby karalne/wymuszenia 28 24% Włamania 35 30% Rozpowszechnianie narkotyków 19 16% Stworzenie zagrożenia komunikacyjnego i innego 9 8%
Źródło: opracowanie własne.
Z przeprowadzonych badań wynika, że aż 72% badanych nieletnich do-puściło się kradzieży. Na drugim miejscu wśród czynów karalnych są pobicia (44% badanych), na trzecim miejscu są włamania (30% badanych).
W większości, bo w ponad 90% wszystkich czynów karalnych dokonywa-nych przez badadokonywa-nych, charakter działalności przestępczej nieletnich koncen-truje się na dwóch głównych aspektach. Pierwszy stanowią bezprawne spo-soby pozyskiwania dóbr materialnych, celem ich przywłaszczenia (kradzieże, włamania, rozboje – stanowią 56% wszystkich czynów karalnych). Drugi zaś stanowią patogenne formy wyładowywania przez nieletnich agresji, skiero-wanej przeciwko drugiemu człowiekowi (pobicia, wymuszenia, groźby karal-ne, niszczenie mienia – 37% wszystkich czynów karalnych).
w jakich strukturach powinny funkcjonować ośrodki, Pracownia Resocjalizacji. Centrum
Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2008, s. 8.
23 A. Szymański, E. Krzyżak-Szymańska, Psychospołeczne uwarunkowania przestępczości
i niedostosowania społecznego nieletnich kierowanych do MOW przez Sąd Rejonowy w Żo-rach, [w:] Przestępczość nieletnich…,, s. 285.
Wchodząc głębiej w analizę problematyki skomplikowania przestępczości badanych nieletnich, postanowiłem zbadać liczbę dokonywania czynów ka-ralnych przez jednego nieletniego. Przyjąłem następujące kryteria podziału wyników: dokonanie jednego czynu, dokonanie dwóch czynów, dokonanie trzech czynów, dokonanie powyżej trzech czynów.
W wyniku przeprowadzonych badań można stwierdzić, iż większość mło-dzieży umieszczanej w MOW (66%) jest sprawcą powyżej trzech czynów karalnych.
Przyczyny umieszczenia w ośrodku – przejawy demoralizacji
Kolejną z przyczyn umieszczania nieletnich w MOW są wykazywane przejawy demoralizacji. W tym obszarze skupiłem się na zachowaniach polegających na: „systematycznym uchylaniu się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używaniu alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia”24.
Agnieszka Kania podkreśla, że ważnym elementem fragmentu ustawy25, który bezpośrednio odnosi się do pojęcia demoralizacji (art. 4), jest akcento-wanie cyklicznego charakteru niepożądanych zachowań dorastających dzie-ci poprzez takie określenia, jak: „systematyczne”, „uprawianie” czy „używanie”. Tak więc demoralizację należy traktować jako stałą tendencję do określonego (niewłaściwego, niepożądanego) zachowania, a nie pojedyncze zdarzenia. Cechą wspólną nagannych zachowań nieletnich (określanych mianem zagro-żonych demoralizacją lub zdemoralizowanych), stanowiącą potwierdzenie dla normatywnego brzmienia art. 4 ustawy, nie jest ich sporadyczność, jednostko-wość czy incydentalność, lecz pewna powtarzalność, czasowa trwałość26.
Celem badania akt osobowych wychowanków było przeanalizowanie tre-ści tych dokumentów w zakresie przejawów demoralizacji. Przy czym odnoto-wywane w postępowaniu badawczym zostały takie zachowania, które świad-czą o wykazywaniu stałych tendencji do notorycznego ich stosowania, nie zaś o sporadycznych epizodach w życiu badanych nieletnich. Materiał badaw-czy w tym zakresie stanowiły treści opinii psychologiczno-pedagogicznych, wywiadów środowiskowych i wyników badań psychologicznych. Używanie przez młodzież środków uzależniających oraz systematyczne uchylanie się 24 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 4,
ust. 1. 25 Ibidem.
26 A. Kania, Demoralizacja jako pojęcie kontrowersyjne. Uwagi na tle ustawy o postępowaniu
od obowiązku szkolnego stanowią jedne z najistotniejszych zachowań świad-czących o przejawach demoralizacji wychowanków MOW27.
Oba zjawiska – używanie środków psychoaktywnych wraz z czynami ka-ralnymi – współtworzą ogólny obraz niedostosowania społecznego badanych nieletnich28. Stanowi to bezpośrednią przesłankę do umieszczania nieletnich w MOW na mocy prawomocnego postanowienia sądu rodzinnego29. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wykaz środków (wychowawczych, poprawczych i leczniczo-wychowawczych), jakie mogą być stosowane wobec nieletnich, którzy przejawiają cechy demoralizacji lub dopuścili się czynu karalnego, za-wiera art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. W myśl postano-wień sąd rodzinny może wobec nieletniego: udzielić upomnienia, zobowiązać go do określonego postępowania, ustanowić nadzór odpowiedzialny rodzi-ców lub opiekuna, ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej or-ganizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania, zastosować nadzór kuratora, skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wy-chowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, orzec zakaz prowadzenia pojazdów, orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czy-nu karalnego oraz orzec, wspomniane powyżej, umieszczenie w młodzieżo-wym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej. W usta-wie przewidziano jeden środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakła-dzie poprawczym. W roku 2000 wprowadzono do ustawy art. 3a, zawierający zapis o mediacji i możliwości jej zastosowania.
W badaniach przejawów demoralizacji nieletnich skupiłem się w pierw-szej kolejności na używaniu przez nich środków takich jak: alkohol, narkotyki, papierosy, „dopalacze”. Stanowią one najczęstszy rodzaj uzależnień współ-czesnej młodzieży30. Należy nadmienić, iż analiza dokumentów dotyczących nieletnich wyraźnie pokazuje, iż wszyscy badani nieletni mieli w przeszłości kontakt ze środkami uzależniającymi. Tabela 2 przedstawia ujęcie procentowe nieletnich stosujących określone rodzaje środków uzależniających.