Idee kształtowania pozytywnych wartości, promocji zdrowia, wspierania proekologicznych postaw, budowania świadomości środowiskowej były obecne w dużym nasileniu w niektórych nurtach (m.in. pedagogice i filozofii ekologicznej, ekopsychologii, ekolingwistyce, ekoteologii) począwszy od lat 70. XX w. W latach 90. zaczął wyłaniać się paradygmat, którego centralnym punktem staje się myślenie ekologiczne29 – w różnych nurtach psychoeko-logicznych nazwany został „trzecią drogą psychologiczną”30, a w nurtach humanistycznych – paradygmatem holistycznym, ekologicznym lub środo-wiskowym31. Myślenie wedle tego paradygmatu sprawiło, iż idea stała się programem dostępnym dla wszystkich zainteresowanych, niezależnie od realizowanej roli społecznej czy zawodowej. W tym podrozdziale chciała-bym opisać dwa programy współtworzone w transdyscyplinarnym zespole i wdrożone w parkach narodowych i krajobrazowych w Małopolsce. Pro-gramy te wykorzystują głównie strategię edukacji, która sprzyja rozwojowi dzieci i młodzieży poprzez kształcenie instytucjonalne (szkoły), oraz oddzia-ływania najbliższych (głównie rodziców). Edukację traktuję bowiem jako priorytet w rozwoju, szansę na nową jakość, na autokreację siebie. Ta strate-gia jest w profilaktyce – obok strategii informacyjnej, interwencyjnej, alter-natyw czy zmniejszania szkół – jedną z najmocniej oddziałujących na świa-domość społeczną. Dzieci i młodzież, wzrastając w atmosferze miłości do przyrody, w klimacie zachwytu nad jej pięknem, odczuwają potrzebę dbania o nią, gdyż najczęściej dbamy o to, co kochamy. Dlatego też akcent w two-rzonych programach położony został na edukację w środowisku życia, w do-stępnych lokalnie przestrzeniach (małopolskie parki), edukację promującą pozytywne ukierunkowanie (zamiast komunikatu „nie depcz trawników” wysyłamy komunikaty „szanuj zieleń”, „od Ciebie wiele zależy”, „zrób pierw-szy krok – zacznij zmianę od siebie”). Kontekst środowiskowy/ekologiczny jako – niestety – dość zaniedbany obszar w ujęciu globalnym, ma szansę przybrać na znaczeniu właśnie w środowiskach lokalnych, które inicjują od-29 F. Capra, The web of life, Harper Collins, London 1997. Zob. także T.A. Arcury, T.P. Johnson, S.J. Scollay, Ecological worldview and environmental knowledge: The ‘New Environmental
Paradigm’, „The Journal of Environmental Education” 1986, Vol. 17, No 4, s. 35–40.
30 Zob. A. Bańka, Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 31–36; H. Sanoff, Handbook of Environmental Psychology, John Wiley & Sons, New York 1999, s. 85–95, 129–203.
31 F. Capra, D. Steindl-Rast, T. Matus, Należeć do wszechświata. Poszukiwania na pograniczu
dolne ruchy w zakresie profilaktyki ekologicznej: przeciwdziałania zmianom klimatu, propagowania wartości ekologicznych czy budzenia świadomości ekologicznej. Potrzeby społeczne są ogromne – wynikają m.in. z niewła-ściwej gospodarki zasobami (retencja wody, gospodarka segregowanymi odpadami komunalnymi, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, czy-stość/jakość powietrza) – ukazując tym samym, iż profilaktyka w środowisku lokalnym jest obecnie obszarem, który te potrzeby winien uwzględnić (m.in. w strategiach lokalnej/gminnej profilaktyki społecznej, obok profilaktyki uzależnień od alkoholu czy środków psychoaktywnych32). Ta „trzecia droga” w profilaktyce społecznej wyznacza – moim zdaniem – nowy, konieczny do uwzględnienia obszar poprawy jakości życia lokalnych społeczności. Taka perspektywa i podejście do lokalnej profilaktyki społecznej może ochro-nić wiele pokoleń od skutków zagrożeń i katastrof ekologicznych, na które współcześnie ludzkość musi odpowiedzieć.
Naszą odpowiedzią jako naukowców, nauczycieli, praktyków jest budze-nie sił społecznych poprzez edukację, kształtowabudze-nie świadomości proeko-logicznej wśród dzieci, a przez dzieci – także wśród dorosłych33. Prezento-wane poniżej programy, zawierające bogatą ofertę aktywności w terenie (outdoor), spacerów, oddziałują na styl życia całych rodzin, na ich zdrowie, a wskutek tego – na zmianę zachowań na proekologiczne, które są – w moim przekonaniu – najwyższą formą kompetencji społecznych. Oddziaływanie to promuje wspieranie, wzmacnianie, rozwój, zdrowy styl życia, które w pro-filaktyce społecznej są obok zapobiegania i niwelowania równoprawnymi sposobami na ograniczanie zachowań problemowych.
32 Programów profilaktycznych w tych obszarach w wymiarze krajowym i lokalnym jest bardzo wiele, rekomendowane obecnie przedstawia strona https://programyrekomen-dowane.pl/ (w szczegółowo wydzielonych kategoriach profilaktyki w nowoczesnym ujęciu: profilaktyki uniwersalnej, selektywnej i wskazującej, a także promocji zdrowia) oraz strona Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii https://www.kbpn.gov.pl/ portal?id=105944, która dzięki kryteriom wyszukiwania umożliwia określenie zakresu oddziaływania programu (ogólnopolski, wojewódzki, gminny). Rekomendacje dotyczą-ce gmin znajdziemy również na stronie internetowej Państwowej Agencji Rozwiązywa-nia Problemów Alkoholowych (PARPA) https://www.parpa.pl/index.php/profilaktyka--system-rekomendacji/rekomendowane-programy-profilaktyczne.
33 Takie doświadczenie i kierunek myślenia towarzyszy również organizatorom corocznej akcji Listy dla Ziemi, podczas której dzieci namawiają dorosłych do działań proekolo-gicznych. Program prowadzi Fundacja Ekologiczna Arka. Akcja, początkowo lokalna, zaangażowała obecnie już 670 samorządów, 7000 placówek oświatowych oraz 800 000 dzieci i młodzieży z całej Polski, zob. http://fundacjaarka.pl/listy-dla-ziemi [dostęp: 19.06.2020].
Przyjaciel Parku Narodowego
Istotą programu jest wspieranie rozwoju dzieci w wieku szkolnym (I i II etap edukacyjny) oraz osób dorosłych (rodziców, opiekunów prawnych, wycho-wawców, nauczycieli) w obszarze społecznym (podejmowanie współpracy podczas wykonywania zadań, wspólne uczenie się, aktywne spędzanie cza-su wolnego, rozbudzanie zainteresowań i ciekawości poznawczej) oraz pod-noszenie jakości życia w ujęciu globalnym (postawy proekologiczne, dbanie o środowisko).
Cele programu mają charakter dwupoziomowy (ogólny, szczegółowy) i wielowymiarowy, ukształtowany w trzech obszarach działań (edukacyjnym, wychowawczym i profilaktycznym).
Celem ogólnym programu jest kształtowanie i propagowanie pozytyw-nych postaw społeczpozytyw-nych i ekologiczpozytyw-nych wśród dzieci w wieku szkolnym oraz ich rodziców/opiekunów.
Celami szczegółowymi są:
1) rozwijanie wiedzy o przyrodzie ze szczególnym zaakcentowaniem świata roślin i zwierząt;
2) kształtowanie więzi z konkretnym parkiem narodowym, wyrażających się dbałością o środowisko naturalne;
3) wzmacnianie prawidłowych zachowań względem przyrody; 4) kreowanie pozytywnego obrazu obszarów chronionych.
Kształtowanie kompetencji kluczowych jest priorytetem edukacyjnym we wszystkich krajach na świecie, w Europie szczególnie mocno akcentowa-nym przez instytucje rządowe. Działania zmierzające do wypracowywania nowych sposobów uprzystępniania wiedzy, modelowania postaw przyja-znych środowisku wpisują się zatem w szereg inicjatyw ponadnarodowych i ponadsektorowych.
Treści programowe zostały zaprojektowane w sposób umożliwiający zgłębianie wiedzy i gromadzenie własnych doświadczeń w trzech różnych obszarach:
1) przyrodniczym: przyroda ożywiona (świat roślin i zwierząt), przyroda nie-ożywiona (pogoda, geologia),
2) społecznym: zasady i normy prawidłowego zachowania się na terenie par-ku narodowego,
3) kulturowym: zwyczaje, miejsca, zabytki i ich architektura, legendy.
Metody pracy wykorzystywane w programie cechują się różnorodnością i otwartością dla i na wszystkich. Uczestnik programu może projektować swój własny kształt i przebieg programu w zależności od pomysłowości
i zainte-resowań. Program stanowi jedynie narzędzie w rękach uczestnika. Wszystkie osoby wokół (rodzice, nauczyciele) tworzą warunki do gromadzenia nowych doświadczeń, kreują możliwości przeżywania, odczuwania, emocjonalnego odbioru rzeczywistości przez podmiot poznający świat. Obok podstawowe-go elementu programu – jakim jest książeczka z zadaniami – każdy uczestnik może tworzyć własne dokumenty, przypominające mu o byciu przyjacielem parku (rysunki, dzienniki, piosenki, filmiki, fotoreportaże).
Elementami wzmacniającymi i utrwalającymi zaangażowanie uczestni-ków jest zastosowanie metod nagradzania i afirmacji po zakończeniu udzia-łu w programie przez dziecko. Zdobycie wiedzy o danym parku narodowym, poszerzenie własnych umiejętności, prezentowanie właściwych względem przyrody postaw jest nagradzane przez pracowników parku medalem i dyplo-mem. Pamiątkowe odznaczenia, będące uhonorowaniem pracy w programie, oddziałują na sferę emocjonalną i są niezwykle wdzięcznym i trwale zapamię-tywanym przez uczestników momentem34.
Odkrywcy Parków Krajobrazowych
Celem programu jest zachęcenie dzieci, młodzieży i całych rodzin do zwie-dzania i poznawania małopolskich parków krajobrazowych oraz ich przy-rodniczych, historycznych i kulturowych walorów. Ma on zachęcić również młodych ludzi i ich rodziny do wyjścia z domu, kontaktu z naturą i aktywnego spędzania wolnego czasu. Projekt rozwija kreatywność, pogłębia wiedzę oraz zwiększa świadomość przyrodniczą uczestników programu35.
Treści programowe są kompatybilne z wiedzą nabywaną przez dzieci w szkołach, ale zaprezentowane i zaprojektowane w taki sposób, by móc po-wiązać fakty z otaczającą rzeczywistością i praktyką działania w środowisku życia. Obejmują m.in. zagadnienia topografii, geografii, przyrody/biologii, hi-storii i języka polskiego (legendy i opowieści ludowe), a także swobodne arty-styczne ekspresje czy obserwacje.
Metody pracy skoncentrowane są na aktywizacji uczestników, rozwija-niu samodzielności myślenia, podejmowarozwija-niu własnych decyzji, współpracy z innymi, gromadzeniu własnych doświadczeń, a także integrowaniu wiedzy z różnych obszarów i przedmiotów z realnym życiem. Uczestnicy programu uzupełniają zadania podczas spacerów w zeszytach metodycznych, nazwa-34 Szerzej zob. J. Pułka, M. Guzik, M. Frączek, Program Przyjaciel Parku Narodowego –
kon-ceptualizacja, operacjonalizacja i realizacja, „Państwo i Społeczeństwo” 2016, nr 2: Eduka-cja alternatywna a współczesna szkoła, s. 207–222.
35 Odkrywcy Parków Krajobrazowych, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Mało-polskiego, https://zpkwm.pl/odkrywcy/ [dostęp: 3.12.2019].
nych spacerownikami. Każdy wysiłek, trud, wyzwanie jest odnotowywane i utrwalane w zeszycie, aby dzięki temu móc dostrzec, docenić i nagrodzić każdego uczestnika medalem Odkrywcy parku krajobrazowego. Naturalne wrastanie w kulturowy i krajoznawczy obraz środowiska, w którym dzieci się wychowują i spędzają czas wolny, jest pomostem dla tworzenia więzi, które w przyszłości zaowocują szacunkiem względem przyrody i umiejętnym korzy-staniem z zasobów naturalnych.
Podsumowanie
W projektowaniu programów profilaktycznych poszukujemy balansu pomię-dzy celami a efektami, które chcemy urzeczywistniać. Ambitne cele powinny być dla nas zawsze drogowskazem, a dążenie do ich osiągnięcia winno moty-wować nas do dobierania jak najlepszych treści, metod, środków i warunków do realizacji założeń programów. W każdej kulturze, tradycji mamy do czynie-nia zarówno z pozytywnymi, jak i negatywnymi potencjałami dla rozwoju. Nie ma społeczności lokalnych, które odnoszą same sukcesy czy same porażki. Ze sprzecznościami, występującymi w świecie (o których wspomniałam za J. Gni-teckim), a które to sprzeczności także tkwią w grupach społecznych, można radzić sobie siłą własnego spokoju i mądrości, która zawsze przetrwa próbę czasu.
W kontekście rozwoju ekologicznego przejawem tej mądrości jest dąże-nie do zmiany dotychczasowych przyzwyczajeń – własnego konformizmu czy wręcz konsumpcjonizmu – na takie, które służą przyszłym pokoleniom. Problem konsumpcjonizmu i nowych stylów życia, zagrażających środowisku naturalnemu jest widoczny na całym świecie i to on przyczynia się do większej polaryzacji jakości życia – rozbieżności pomiędzy żyjącymi w „niedostatku” i w „nadmiarze”. Zdaniem Augustyna Bańki i Romualda Derbisa36 występuje, a nawet powiększa się przepaść między obiektywną jakością życia a subiek-tywnym dobrostanem. Według Łukasza Jacha i Janusza Czapińskiego ludziom towarzyszy coraz mniejsze poczucie szczęścia i coraz większe postrzegane ry-zyko depresji oraz różnych form patologii37.
36 R. Derbis, A. Bańka, Poczucie jakości życia a swoboda działania i odpowiedzialność, Stowa-rzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 1998.
37 Ł. Jach, Poczucie dobrostanu psychicznego studentów w kontekście posiadanych zasobów
finansowych i społecznych, „Psychologia Ekonomiczna” 2012, nr 1, s. 58–74; J. Czapiński, Indywidualna jakość i styl życia, „Contemporary Economics” 2015, Vol. 9, No 4: Diagnoza społeczna 2015. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, s. 200–331; idem, Ekonomia szczę-ścia i psychologia bogactwa, „Nauka” 2012, nr 1, s. 51–88.