Gatunek literacki

Struktura i treść dokumentu MMT wskazują na list jako jego gatunek literacki. Struktura listu hebrajskiego składała się z trzech części²⁵⁵: (1) praescriptio, zawierające imię autora i adresata; (2) główny korpus dzieła; (3) zakończenie z wyraźną formułą konkludującą. Wprawdzie nie zachował się początek dokumentu MMT, tym niemniej, ponieważ autor zwraca się do konkretnej osoby i jego ludzi, można przypuszczać, że przed sekcją kalendarzową znajdowało się praescriptio. Co do części trzeciej, tj. wyraźnie zaznaczonej konkluzji listu, to końcowa część dokumentu MMT przypomina zakończenie epistolarnych tekstów (np. 2 Mch 1,1-10; 1,10b-2,18; 1 Tes 5,23-28; Ga 6,11-18; Dz

123

15,29256) z wyraźnie zaznaczonym exhortatio (zob. kolumnę VI). Wprawdzie w dokumencie MMT brakuje typowego dla listów pozdrowienia, jednak bywa ono niekiedy pomijane²⁵⁷.

Na list wskazuje także wspomniana już obecność konkretnego autora, a właściwie autorów, którzy mówią o sobie w 1 os. l. mn. („my”), jak również obecność konkretnego adresata/adresatów, do których autor zwraca się w sposób bezpośredni 2 os. l. mn. lub l. poj., „wy” „ty i twój lud”. Jeśli chodzi o l. mn. w 1 os., nie należy ją interpretować w znaczeniu 1 os. l. poj., takie użycie nie jest bowiem poświadczone we wczesnej literaturze hebrajskiej258. Podobnie dość mało prawdopodobne jest użycie jej w znaczeniu pluralis maiestatis lub pluralis modestiae, raczej odnosi się ona po prostu do nadawcy zbiorowego²⁵⁹. Co zaś tyczy się przechodzenia z 2 os. l. poj. na 2 os. l. mn., można

wyjaśnić ją tzw. strategią double audience, podwójnego odbiorcy, fenomenu, który można dostrzec choćby w Liście do Filemona, w którym choć Filemon jest adresatem przez większość część listu, to jednak członkowie jego kościoła domowego (por. Flm 1-3) pozostają obecni, pojawiając się na końcu listu (w. 22, 25) i odgrywając w strategii całego listu istotną funkcję260.

Na list może wskazywać także użycie formuły wprowadzającej kolejny temat לע֯֯ףאו/לעו, która przypomina formułę περὶ (δὲ) + dopełniacz z listów NT²⁶¹. Wprawdzie formuła לע֯ ףאו posiada w

256 J. Høgenhaven, “Rhetorical Devices in 4QMMT”, DSD 10 (2003) 200–201; L. Doering, “4QMMT and the Letters of Paul: Selected Aspects of Mutual Illumination”, The Dead Sea Scrolls and Pauline Literature (red. J.-S. Rey) (STDJ 102; Leiden: Brill, 2014) 80.

257 Por. Jk 5; 2 Bar. 78-86; 4 Bar 6-7; 2 Mch 1,1-10a; 1,10b-2,18.

258 Strugnell, Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe ha-Torah, 114.

259 L. Doering zwraca uwagę, że wiele ocalałych listów z okresu Drugiej Świątyni (czy to wkomponowanych w inne dzieła czy to odnalezionych osobno) to listy sporządzone przez liderów danej grupy (militarnej, politycznej lub religijnej), często mające właśnie charakter zbiorowy. Doering, “4QMMT and the Letters of Paul”, 84.

260 Doering, “4QMMT and the Letters of Paul”, 84.

124

MMT techniczne znaczenie dla wprowadzenia tematu halachy, podobnie jak w CD262, należy jednak zwrócić uwagę na jej obecność w sekcji parenetyczno-teologicznej (zob. V,4), która nie dotyczy już kontekstu halachicznego. Ponadto, także samo wyrażenie ףאו zdaje się być zbliżone do syntagmy תעכו z aramejskiej epistolografii i התעו z epistolografii hebrajskiej.²⁶³

Na rzeczywisty charakter dokumentu MMT jako listu, sporządzonego w celu wysłania go do konkretnej osoby, wskazuje realizm toczącego się sporu, wyrażający się chociażby w odnoszeniu się do osób trzecich i krytyce ich postępowania. Jednocześnie w sekcji parenetyczno-teologicznej można dostrzec typowy dla listów zabieg retoryczny, mający na celu utrzymanie dobrych relacji z adresatem, licząc przy okazji na pozyskanie go na swoją stronę w sporze, o czym świadczy zarówno przyjazny ton dokumentu, właściwy listom z hellenistycznego okresu (por. 2 Mch 1,1-10; 1,10b-2,18)²⁶⁴, jak również obecność captatio benevolentiae (V,18–VI,1).

Jeszcze inną cechą, wskazującą na epistolarny charakter dokumentu MMT, może być użycie frazy ךילא֯ונ]בתכ[ „]napisaliś[my do Ciebie” (V,18)²⁶⁵, która może odpowiadać ówczesnej konwencji

262 C. Hempel, “The Damascus Document and 4QMMT”, The Qumran Rule Texts in Context: Collected Studies (red. C. Hempel) (TSAJ 154; Tübingen: Mohr Siebeck, 2013) 177. Ten sam artykuł ukazał się 3 lata wcześniej w: “The Laws of the Damascus Document and 4QMMT”, The Damascus Document: A Centennial of Discovery. Proceedings of

the Third International Symposium of the Dead Sea Scrolls and the Assiocated Literature, 4-8 February 1998 (red. J. M.

Baumgarten – E. G. Chazon – A. Pinnick) (STDJ 34; Leiden: Brill, 2000) 69–84. C. Hempel przyznaje jednak, po tym jak zwrócił jej uwagę J. M. Baumgarten, że w CD formuła ta wprowadza nieraz większe jednostki niż w MMT (np. CD X,14–XI,18b).

263 Qimron – Strugnell, Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe ha-Torah, 97.

264 Høgenhaven, “Rhetorical Devices in 4QMMT”, 199–200.

265 Teoretycznie wyrażenie ךילא֯ ונבתכ można byłoby przetłumaczyć „napisaliśmy ze względu na Ciebie”, jak zasugerował E. Qimron (Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe ha-Torah, 85.), jednak takie znaczenie występuje w BH jedynie w tekście Sdz 8,14, w którym – jak słusznie zwraca uwagę L. Doering – jeden z młodzieńców sporządził listę przywódców Sukkot dla Gedeona w obecności tego ostatniego, nie jest to więc kontekst epistolarny, w przeciwieństwie do sytuacji autora MMT, który sporządził dokument z myślą o kimś, kto jest poza zasięgiem i który będzie musiał odebrać dokument. Doering, “4QMMT and the Letters of Paul”, 79–80.

125

autoryzowania listu poprzez wzmiankę o akcie jego spisania.266 W wyrażeniu tym być może użyto również czasownika בתכ jako epistolarnego perfectum. Należy zauważyć także znane choćby z listów św. Pawła odwołanie się do przykładu, exemplum (np. Rz 4; MMT IV,17-18; V,16-17).

Dokument MMT zawiera w sobie następujące formy literackie.

1) Kalendarz 364-dniowy. Kalendarz ten, odpowiadający podobnym kalendarzom z tekstów z Qumran (zob. § 2.1.2) posiada swoją stałą strukturę (por. tabela 1.1), opartą na sekwencji zdania:

liczebnik porządkowy dnia + וב + תבש (lub inne święto), w której zaimek sufigowany przyimka ֯ב

wskazuje na wymieniony wcześniej miesiąc, również w liczbie porządkowej, jednak bez nadawania mu konkretnej nazwy (zob. § 2.1.1). To właśnie ze względu na swój gatunek literacki kalendarz został ulokowany przed sekcją halachiczną mimo, że jego treść zapewne była przedmiotem halachy (zob. omówienie tej problematyki, § 2.1.3; § 2.1.4).

2) Tekst prawny, halachiczny. Ta część także odznacza się swoją stałą strukturą (zob. § 1.5.2): (1) formuła לעו֯/לע֯ףאו → (2) temat halachy → (3) błędna praktyka → (4) pogląd wspólnoty Czasami autor odchodzi od powyższego schematu i ogranicza się jedynie do przedstawienia błędnej praktyki lub interpretacji jego wspólnoty. Ponadto, schemat ten jest czasami uzupełniany o zdania przyczynowe, wprowadzone za pomocą spójnika יכ, w którym autor uzasadnia swój pogląd (II,4; III,2. 5. 7. 9). W ramach uzasadnienia swojego stanowiska autor posiłkuje się czasami cytatem z tekstu biblijnego, cytat ten wprowadzany jest wtedy imiesłowem biernym בותכ (II,3a; III,10. 12. 15. 16).²⁶⁷ W końcu do istotnych elementów części prawnej należy także formuła pouczenia kapłanów: „dlatego kapłani/synowie Aarona powinni…” (I,8. 11. II,3; IV,1).

266 Por. 2 Mch 2,16; Rz 15,15-16; 1 P 5,12; 2 J 12; 3 J 13; 1 J 5,13.

267 Cytaty tekstów biblijnych są używane również w ramach sekcji parenetyczno-teologicznej (IV,15; V,6. 11), w której są one wykorzystane w strategii retorycznej, polegającej na przekonaniu adresata, że obietnice błogosławieństwa i przekleństwa (Pwt 27–30) i zapowiedzianego w nich „końca dni” zmierzają ku wypełnieniu (zob. § 2.3.2).

126

W treści listu można wyróżnić następujące retoryczne środki wyrazu: a) anafora, np. (III,7) םילשורי֯יכ … (III,6) םילשורי֯יכ

b) emfaza, np. „my uważamy” םיבשוח֯ונחנא (II,4-5; II,9. 10-11. 14); „my twierdzimy” ֯ונחנא םירמוא (III,4. 9. 14).

c) epimeryzm, np. תאטחה֯]ימ[֯֯֯ תא֯הזמהו֯הרפא֯ ת א֯ ףסואהו֯התוא֯ףרוסהו֯התוא֯ ט חושה, „ten, kto ją zabija, kto ją spala, kto zbiera z niej popiół, i ten, kto kropi [wodą] oczyszczenia” (II,9-10a).

d) hendiadys, np. םידסח֯ שיא „człowiek pobożnych czynów” (V,17) = „pobożny człowiek”, לארשי֯שדוק, „świętość Izraela” (III,15) = „święty Izrael”.

e) hiperbaton, być może תחא֯החל֯םהכ (III,5) jako przekształcenie szyku תחא֯החלכ֯םה. f) meryzm, np. המלשו֯]הרובש , „[złamana] lub cała” (III,14) = םצע֯לוכ „każda kość”. [

g) porównanie, np. וילא֯תנז֯ש֯ימ]כ֯[איה֯אש֯]ד[יה, „stela, która jest jak jakaś (kobieta), co się oddaje w nierząd z nim” (I,6).

h) peryfraza, np. םהילע֯א]ובל], „zbliżać się do nich” (II,15) = „współżyć z nimi”.

i) ekspolicja, np. תחא֯םצע֯םת]ויהל[֯םיחקול֯]םישנו[, „i biorą sobie za żony [kobiety], aby stać się

jedną kością” (II,13).

j) metonimia, np. ערז, „nasienie” (III,18) = potomstwo.

k) synekdocha, np. רהא֯ינבלון , „synowie Aaron” (I,11), םינהוכה֯]֯ינבל[, „synowie kapłanów” (I,8; II,3) = „kapłani”.

l) antonomazja, np. עמש֯אולו֯האר֯אולש (III,2-3), „ten, który nie widzi i nie słyszy” = ם]י[מוסה „ślepy” (II,18) i םישרחה „głuchy” (III,2).

m) metafora, np. תחא֯םצע, „jedna kość” (II,13) = małżeństwo.

n) wyrażenie polarne, np. תוללקהו֯תוכרבה, „błogosławieństwa i przekleństwa” (IV,14-15). o) epanortoza, np. ֯לארשי֯יטבש֯לכמ֯וב֯רחבש֯םוקמה֯איהו֯שדקה֯הנחם֯האיה֯םילשורי, „Jerozolima jest świętym obozem, tj. miejscem, które (Bóg) wybrał spośród wszystkich plemion Izraela” (III,6-7).

127

Podsumowując, obecność cech epistolarnych w dokumencie MMT wskazuje na list jako jego gatunek literacki, zaś realizm osób i aluzji do ich postawy oraz sytuacji egzystencjalnej uzasadnia przekonanie o faktycznym charakterze tego listu, a nie jedynie jego formy na potrzeby traktatu, czy to o charakterze dydaktycznym czy prawnym. W ramach listu znajduje się także kalendarz oraz tekst prawny, który sam w sobie stanowi niezależny gatunek literacki. Autor ponadto czerpie za pomocą cytatów z tekstów biblijnych, do których zaliczają się teksty prawne (Kpł, Lb, Pwt) i prorockie (Jr, Dn). Autor listu korzystał także z szerokiego wachlarzu środków literackich.

Pomimo powyższych cech epistolarnych niektórzy uczeni uznają tekst MMT za traktat268 o

charakterze dydaktycznym²⁶⁹, bądź też traktat spisany dla kandydatów/neofitów, przystępujących do wspólnoty z Qumran²⁷⁰. J. Strugnell, który pierwotnie określił MMT jako list, również na pewnym etapie uznał ten tekst za traktat, mający na celu przedstawienie agendy tradycyjnej praktyki prawnej sadokitów271. Ostatecznie wycofał się on z tego poglądu, uznając MMT za kodeks prawny na wzór Księgi Powtórzonego Prawa, ponieważ zarówno początek oryginalnego dzieła (jego zdaniem sekcja halachiczna) jak i jego końcowa część wyraźnie stanowią nawiązanie do tej księgi biblijnej272. M.

268 W rozumieniu klasycznym, tj. jako rozprawa na istotny temat o charakterze dydaktycznym, skierowana z założenia dla szerszego odbiorcy, która może, jak w przypadku MMT, przybrać formę epistolarną.

269 G. J. Brooke, “Luke-Acts and the Qumran Scrolls: The Case of MMT”, The Dead Sea Scrolls and The New

Testament (red. G. J. Brooke) (Minneapolis, MI: Fortress, 2005) 168–169. Zdaniem G. J. Brooke’a, dokument MMT jako

traktat mógł być owocem narady całej wspólnoty nad konkretnymi problemami, podobnej do narady judeochrześcijan z Dz 15.

270 S. D. Fraade, “To Whom it May Concern: 4QMMT and Its Addressee(s)”, RevQ 19 (2000) 507–526.

271 Strugnell, “MMT: Second Thoughts”, 63.

128

Pérez Fernández273 i H. von Weissenberg274 również zdają się iść po tej linii, z kolei P. R. Callaway uznał dokument MMT za memorandum275, jednak nie poparł on tej opinii żadnym argumentem.

Niepewność między uznaniem tekstu MMT za list czy traktat można dostrzec w klasyfikacji manuskryptów z Qumran w indeksie serii DJD, w którym określono ten dokument jako „epistolarny traktat dotyczący prawa religijnego” i umieszczono go jako jedynego w tej kategorii276. Podejmując się rozwiązania problemu gatunku literackiego MMT, M. L. Grossman277 rozpoczęła od wskazania różnicy między listem a traktatem. Tak więc list jest tekstem sporządzonym przez konkretnego autora z myślą o jego konkretnym adresacie, znajdującym się w innym miejscu geograficznym niż autor listu. Z kolei traktat nie zakłada konkretnego autora (może być on anonimowy), natomiast zakłada konkretnego odbiorcę, dla którego tekst ten do jakiegoś stopnia stanowi autorytet. Ponadto, list może być współczesny wydarzeniom, które są w nim opisane lub do których autor się odnosi, a co za tym idzie, może zostać przeczytany przez odbiorcę w ich kontekście. Tymczasem traktat może zarówno być współczesny faktom, opisywanym w nim, jak również może stanowić kompozycję postfactum, opisując wydarzenia retrospektywnie.

W kontekście dokumentu MMT M. L. Grossman proponuje odróżnić traktat jako dokument, opisujący aktualną sytuację i zawierający poglądy, idee, doktrynę, istotną dla tej konkretnej sytuacji,

273 M. Pérez Fernández, “4QMMT: Linguistic Analysis of Redactional Forms Related to Biblical and Rabbinic Language”, 205. 217. Jest on jednak zdania, że tekst MMT pierwotnie stanowił kompendium halachiczne, które dopiero na późniejszym etapie zostało przekształcone poprzez liczne dodatki w formę listu.

274 von Weissenberg, 4QMMT: Reevaluating, 168. 224. 233. Jej zdaniem dokument MMT stanowi tekst prawny o charakterze reformatorskim i napominającym, składającym się z elementów różnych gatunków literackich, w tym także listu.

275 Callaway, “4QMMT and Recent Hypotheses on the Origin of the Qumran Community”, 23.

276 A. Lange – U. Mittmann-Richert, “Annotated List of the Texts from the Judaean Desert Classified by Content and Genre”, The Text from the Judaean Desert: Indices and an Introduction to the Discoveries in the Judaean Desert

Series (red. E. Tov) (DJD XXXIX ; Oxford: Clarendon, 2002) 132–133.

129

od traktatu jako tekstu, opisującego wydarzenia, poglądy lub idee, które odnoszą się do minionego czasu. Ten ostatni proponuje ona określać jako dokument „historyzujący” lub „postfactum”. Tak więc list, traktat i dokument historyzujący nie stanowią odrębnego gatunku z racji na ich formę czy treść, lecz z racji na ich autorstwo, adresata i okoliczności powstania. W konsekwencji, identyczny pod względem treści i formy tekst może należeć do tych trzech kategorii gatunków literackich. Dokument MMT może zatem w obecnej formie być listem lub traktatem, w zależności od przyjętych założeń, ponieważ kluczową różnicą między listem a traktatem (tak jak go rozumie M. L. Grossman) jest fakt, że list jest skierowany do adresata spoza wspólnoty autora, traktat zaś jest przeznaczony do użytku wewnętrznego w ramach wspólnoty.

Sama M. L. Grossman przyznaje, że zarówno ton jak i treść dokumentu MMT skłaniają ją do uznania tego dokumentu za list publiczny z myślą o przeczytaniu go we wspólnocie adresata, stąd też widoczne przejście w bezpośrednich zwrotach między l. poj. („ty”) a l. mn. („wy”), tj. przesłaniem dla samego lidera grupy, a przesłaniem dla całej wspólnoty, które zostanie jej odczytane przez lidera. Tym niemniej, dużo bardziej sensowne wydaje się dla niej uznanie tekstu MMT za traktat, spisany przez wspólnotę w celu upamiętnienia początków jej powstania i okoliczności jakie temu wydarzeniu towarzyszyły. Tak więc wrażenie, że dokument MMT jest przeznaczony dla adresata będącego spoza wspólnoty, byłoby jedynie zabiegiem literackim. M. L Grossman nie wyklucza także uznania MMT za dokument historyzujący, którego autor dokonuje rewizji historii powstania wspólnoty na zasadzie „mitu założycielskiego”, w celu wpłynięcia na postawę członków swojej wspólnoty w danej sytuacji egzystencjalnej. Ostatecznie jednak skłania się ona do uznania MMT za traktat.

Próba rozwiązania wątpliwości czy w przypadku MMT mamy do czynienia z traktatem czy listem została zatem oparta na założeniu co do przeznaczenia tego dokumentu w intencji jego autora. Jednakże tego rodzaju kryterium – jak sama M. L. Grossman przyznała, niezależne od formy tekstu – jest względne i wymagające założeń, których na podstawie formy udowodnić niepodobna. Dlatego też w obecnej pracy przyjęto za punkt wyjścia kryteria wewnętrzne, oparte o strukturę tekstu, treści i zastosowane środki literackie, te zaś wskazują na list jako gatunek literacki dokumentu MMT. Choć

130

traktat może przyjąć epistolarną formę i cechy epistolarne tekstu, tym niemniej, realizm zawartych w dokumencie MMT problemów i odniesienia do konkretnych wydarzeń i osób stanowi przesłankę na rzecz uznania go za faktyczny list²⁷⁸, podobnie jak uważa E. Qimron²⁷⁹, H. Stegemann²⁸⁰, E. Puech²⁸¹.

278 To oczywiście nie wyklucza hipotezy S. D. Fraade, że tekst ten na późniejszym etapie mógł przybrać charakter dydaktyczny i instruktarzowy dla nowych członków wspólnoty z Qumran, jednakże związek tego tekstu z tą wspólnotą nie jest do końca pewny (zob. § 1.6).

279 E. Qimron, zob. “Miqsat Maʿase ha-Torah”, ABD, 4:843–845.

280 H. Stegemann, Esseńczycy z Qumran, Jan Chrzciciel i Jezus (Kraków–Mogilany: Enigma, 2002) 123–126.

131