Historia odkrycia i publikacji

Dokument 4QMMT znajdował się pośród kilkuset manuskryptów, odnalezionych w czwartej grocie w Qumran, odkrytej przez grupę Taamirejczyków, na początku września 1952 r., a następnie badaną przez grupę uczonych pod wodzą o. R. de Vaux od 22 września tego samego roku1. Odkryte rękopisy, jak również ta ich część, która została wykupiona od Beduinów, trafiły do Palestyńskiego Muzeum Archeologicznego w Jerozolimie (dziś Muzeum Rockefellera). Z racji na ogrom materiału, powołano międzynarodowy zespół uczonych do pracy nad identyfikacją poszczególnych rękopisów i przygotowaniem ich do publikacji². To właśnie w ramach tych prac zidentyfikowano 6 kopii tego samego dokumentu, oznaczonego numerami 4Q394–399, które przypadły w udziale J. Strugnellowi, wówczas młodemu uczonemu z Uniwersytetu Oksfordzkiego.

1 J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na Pustyni Judzkiej (tł. Z. Kubiak) (Warszawa: Pax, 1968) 14.

30

Pierwsze informacje o istnieniu dokumentu MMT pojawiły się dość zdawkowo w zbiorowym artykule, napisanym 28 sierpnia 1955 r., a opublikowanym wiosną 1956 r. na łamach Revue Biblique3, następnie zaś w grudniu tego samego roku w czasopiśmie The Biblical Archaelogist4. Wówczas była

jeszcze mowa o czterech kopiach tego dokumentu⁵. Do dokumentu MMT nawiązał 3 lata później J. T. Milik w swej popularnonaukowej publikacji⁶, uznając jego istotny wkład dla badań nad rozwojem języka hebrajskiego. Jeszcze tego samego roku F. M. Cross wykorzystał fragment jednego z rękopisu MMT w celu przedstawienia rozwoju pisma hebrajskiego, określając wówczas ten dokument mianem „nieznanego dzieła hebrajskiego, będącego w opracowaniu przez J. Strugnella”7.

Nieco więcej informacji na temat MMT pojawiło się w roku 1962, przy okazji publikacji rękopisów trzeciej groty, w której J. T. Milik odnosząc się do MMT oznaczył go siglum 4QMisnique (z racji na charakteryzujący go język misznaicki), z kolei jego sześciu kopiom nadał siglum od mishna

do mishn^f. W tej samej publikacji J. T. Milik krótko opisał dokument MMT jako dzieło o charakterze pseudoepigraficznym, inspirowane Księga Daniela, w którym aniołowie, wypowiadający się w 1 os. l. mn., objawiają prawa związane z czystością rytualną Jerozolimy i jej świątyni, a ponadto odsłaniają wiedzę o eschatologicznym końcu dni8. Od wspomnianej publikacji z roku 1962 na dokument MMT

3 M. Baillet, et al., “Le travail d’édition des fragments manuscrits de Qumran”, RB 63 (1956) 49–67.

4 P. Benoit, et al., “Editing the Manuscript Fragments from Qumran”, BA 19/4 (1956) 75–96.

5 Baillet, „Le travail d’édition”, 54; Benoit, “Editing the Manuscript Fragments”, 94.

6 J. T. Milik, Ten Years of Discovery in the Wilderness of Judea (tł. J. Strugnell) (London: S.C.M., 1959) 130 = J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na Pustyni Judzkiej (tł. Z. Kubiak) (BZ TNT 6; Kraków: Enigma, 1999) 137: „Są poza tym dwa teksty znalezione w kilku kopiach w grocie 4, wcześniejsze od zwojów miedzianych, napisane w hebrajszczyźnie neoklasycznej, ale mającej pewne cechy dialektu misznaickiego.” Wspomnianym drugim tekstem, obok MMT, zapewne był dokument 4QMishmarot.

7 F. M. Cross, “The Development of the Jewish Scripts”, The Bible and the Ancient Near East: Essays in Honor

of William Foxwell Albright (red. G. E. Wright) (London: Routledge and Kegan Paul, 1961) 149.

8 J. T. Milik, “Le rouleau de cuivre provenant de la grotte 3Q (3Q15)”, Les ‘petites grottes’ de Qumran (red. M. Baillet, et al.) (DJD III; Oxford: Clarendon, 1962) 222.

31

została spuszczona kurtyna milczenia, która została odsłoniona dopiero 22 lata później, licząc zaś od czasu identyfikacji dokumentu, uczeni musieli czekać na publikację wydania krytycznego niemal 40 lat⁹.

J. Strugnell, odpowiedzialny za publikację dokumentu MMT, wyjaśniał, że długoletnia praca nad tym dokumentem spowodowana była ciężarem innych obowiązków. I tak do roku 1959 zajęty był on pracą nad konkordancją tekstów z Qumran na użytek prywatny dla zespołu odpowiedzialnego za wydanie tych tekstów10. Tym niemniej, prace nad identyfikacją każdego z fragmentów i połączeniu ich ze sobą w celu rekonstrukcji dokumentu, już wówczas były zaawansowane, czego dowodem są zdjęcia zrobione między marcem a czerwcem 1960 r.11. Interesujące, że w trakcie jednej z konferencji naukowych w Bazylei w 2001 r., H. Stegemann przyznał publicznie, że to on dokonał rekonstrukcji dokumentu MMT, po czym wręczył ją do rąk J. Strugnella, aby ten mógł kontynuować swoją pracę nad jego wydaniem¹².

Pomimo dokonanej rekonstrukcji tekstu i uporządkowania materiału, właściwie od roku 1960 prace nad publikacją stanęły, ponieważ J. Strugnell miał do opracowania jeszcze około 100 innych rękopisów z groty czwartej, nad którymi właściwie musiał pracować sam. Dodatkowo utrudniała to ówczesna sytuacja polityczna na terenie Palestyny oraz wynikające z niej problemy w finansowaniu badań. Co więcej, przez długi czas nie zdawał on sobie sprawy z ważności tego tekstu dla zrozumienia genezy wspólnoty z Qumran i pojmowania przez nią Prawa Mojżeszowego, gdyż był on przekonany – pod wpływem pierwotnej interpretacji J. T. Milika – iż jest to tekst pseudoepigraficzny, podobny

9 E. Qimron – J. Strugnell, Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe ha-Torah (DJD X; Clarendon: Oxford, 1994).

10 J. Strugnell, “MMT: Second Thoughts on a Forthcoming Edition”, The Community of the Renewed Covenant:

The Notre Dame Symposium on the Dead Sea Scrolls (red. J. C. VanderKam – J. Urlich) (Notre Dame: University of

Notre Dame, 1994) 57–58.

11 F. García Martínez, “Discoveries in the Judaean Desert: Textes Legaux”, JSJ 32 (2001) 76–82.

32

do Księgi Jubileuszy, w którym prawa są nakazane za pośrednictwem aniołów13. Dopiero w trakcie porządkowania materiałów zrozumiał istotę i ważność posiadanego przez niego dokumentu.

Punktem zwrotnym w pracy nad publikacją dokumentu okazał się rok 1979, kiedy to uczony z Uniwersytetu Hebrajskiego, E. Qimron, świeżo po obronie swego doktoratu z zakresu hebrajskiego qumrańskiego, postanowił udać się pewnego popołudnia do J. Strugnella, rezydującego wówczas w École Biblique, w celu przedyskutowania fenomenów językowych, obecnych w tekstach z Qumran. E. Qimron poprosił J. Strugnella, aby ten pokazał wszystkie fragmenty MMT, którymi E. Qimron był zainteresowany i od razu zaoferował swoją pomoc od strony językowej. J. Strugnell przystał na tę propozycję i w latach 1981–1982 obaj uczeni wspólnie pracowali nad stroną językową dokumentu oraz hipotetycznym złożeniem go w całość14. Pracę posuwały się na tyle szybko, że jeszcze w 1981 r. J. Strugnell obiecał dokończyć pracę nad MMT w ciągu roku15. Okazało się jednak, że praca nad sekcją prawną dokumentu przerastała kompetencje J. Strugnella, i chociaż sam E. Qimron również nie czuł się na tym polu pewnie, zaoferował on swoją pomoc wespół z jego żydowskimi kolegami, głównie Y. Sussmannem, wybitnym talmudystą, na co J. Strugnell również chętnie przystał16.

W roku 1984 J. Strugnell i E. Qimron postanowili podzielić się pierwszymi owocami swojej współpracy ze światem naukowym, przedstawiając dokument MMT jako kluczowy dla zrozumienia genezy wspólnoty z Qumran, interpretowali go bowiem jako list spisany przez samego Nauczyciela Sprawiedliwości i zaadresowany do ówczesnego arcykapłana17. Rzecz jasna, ujawnienie gremium naukowemu tak sensacyjnego tekstu przy jednoczesnym daniu do zrozumienia, że jeszcze kilka lat

13 Strugnell, “MMT: Second Thoughts”, 58.

14 Ibid.

15 Strugnell, Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe ha-Torah, viii.

16 Strugnell, “MMT: Second Thoughts”, 59.

17 E. Qimron – J. Strugnell, “An Unpublished Halakhic letter from Qumran”, Biblical Archaeology Today.

Proceedings of the International Congress on Biblical Archaeology. Jerusalem, April 1984 (red. J. Amitai) (Jerusalem:

33

upłynie, zanim tekst będzie gotowy do publikacji i jego treść będzie mogła zostać w pełni ujawniona, musiała spotkać się z silnym naciskiem niektórych uczonych, którzy nie byli w stanie pogodzić się z koniecznością oczekiwania na tekst, jawiący się jako klucz dla tworzących się hipotez odnośnie do przyczyn powstania wspólnoty z Qumran.

Presja zniecierpliwionych uczonych została skierowana nie tylko na samego J. Strugnella i E. Qimrona, ale także na Izraelski Departament ds. Starożytności i Muzeów, który w końcu wymusił na J. Strugnellu – jako głównemu redaktorowi serii „Discoveries in the Judaean Desert” (DJD) od roku 1986 – aby sporządził harmonogram wydania nieopublikowanych tekstów z Qumran; zgodnie z nim MMT miało zostać wydane latem 1989 r18. J. Strugnell i E. Qimron kontynuowali więc swoje prace,

podczas gdy ten pierwszy pracował nad paleograficznym opisem manuskryptów, ten drugi kończył rozdziały poświęcone stronie językowej dokumentu i zagadnieniom związanym z sekcją halachiczną; ponadto, E. Qimron pracował również nad komentarzem ciągłym do tekstu zrekonstruowanego19.

Pod koniec 1990 r. trwały już pierwsze przygotowania redaktorskie, zaś pełne wydanie tekstu miało wyjść na światło wiosną roku 199120.

Prawdopodobnie w wyniku wspomnianej presji ze strony uczonych oraz władz izraelskich, J. Strugnell popadł w problemy zdrowotne, które – jak sam stwierdził – uniemożliwiły mu dokończenie prac związanych z wydaniem tekstu21, w rezultacie niedokończone przez niego opisy paleograficzne rękopisów 4Q397 i 4Q398 dokonała A. Yardeni22, zaś proces wydawniczy wziął na siebie E. Qimron, przy okazji dokonując kilku zmian w interpretacji tekstu, na czele ze zmianą kolejności fragmentów w końcowej części dzieła (za sugestią M. Kistera). Na dalsze opóźnienia publikacji wpłynął ponadto proces sądowy, po tym jak E. Qimron wniósł pozew przeciwko H. Shanksowi, R. Eisenmanowi i J.

18 H. Shanks, “Dead Sea Scrolls Scandal”, BAR 15/4 (July/August 1989) 20.

19 Strugnell, “MMT: Second Thoughts”, 59.

20 Ibid., 59–60.

21 Ibid.

34

M. Robinsonowi, którzy opublikowali bez jego zgody wstępną wersję tekstu zrekonstruowanego23, wręczonego przez E. Qimrona dwóm kolegom na prywatny użytek w połowie lat 80.; jeden z nich przekazał kopię w dalszy obieg.

23 Piracka wersja wstępnej rekonstrukcji tekstu MMT została zamieszczona przez H. Shanksa w przedmowie do publikacji R. Eisenmana i J. M. Robinsona, A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls. Prepared with an Introduction

and Index (Washington, DC: BAS, 1991). E. Qimron wniósł pozew 14 stycznia 1992 r., sprawa zaś została przychylona

na jego korzyść wyrokiem z dnia 30 marca 1993 r. i choć H. Shanks odwołał się od wyroku 7 lat później do izraelskiego Sądu Najwyższego, wyrok utrzymano. Dzięki wygranemu procesowi, E. Qimron otrzymał odszkodowanie w wysokości 80.000 szekli włącznie z kwotą pokrywającą koszty sądowe (50.000 szekli), a ponadto przyznano mu wyłączne prawa autorskie do tekstu MMT. Od czasu wydania pierwszego wyroku przez izraelski Sąd Okręgowy w 1992 r., żaden badacz nie odważył się publicznie opierać swoich badań na wstępnej wersji tekstu MMT, z wyjątkiem tych, którym sam E. Qimron zezwolił na wykorzystywanie go, jak np. L. H. Schiffmanowi, J. M. Baumgartenowi czy S. Talmonowi. Warto wspomnieć, że zanim wersja piracka tekstu MMT została opublikowana przez H. Shanksa, nieco wcześniej ukazała się ona na łamach The Qumran Chronicle (zob. “An Anonymously Received Pre-publication of the 4QMMT”, QR 2 [1990] 1–12), jednakże redaktor czasopisma, Z. Kapera, uniknął pozwu ze strony E. Qimrona, być może z powodu niewielkiej ilości nakładu numeru. To również dzięki inicjatywie Z. Kapery pojawił się jeden z pierwszych przekładów dokumentu MMT, autorstwa B. W. W. Dombrowskiego (Dombrowski, An Annotated Translation of Miqṣāt Maʿasēh ha-Tôrâ

(4QMMT) [Kraków: Enigma, 1993]), później poprawione (Dombrowski, „Miqsat Maʿaseh hattôrâ (4QMMT) in English”,

QR 4 1/2 [1994] 28–36; por. P. Muchowski, “Dombrowski’s Translation of MMT. A Few Remarks”, QC 4 1/2 [1994]

37–38; B. W. W. Dombrowski, “A Short Reply [to P. Muchowski]”, QC 4 1/2 [1994] 39–40). Kulisy nielegalnego kopiowania tekstu MMT i związanych z tym kontrowersjami zostały opisane m.in. w: Z. Kapera, “How Not to Publish 4QMMT in 1955–1991”, Qumran Cave Four and MMT: Special Report (red. Z. Kapera) (Kraków: Enigma, 1991);Idem.,

“How Not to Publish 4QMMT. Part II: Spring 1991 – Spring 1994”, QC 4 1/2 (1994) 41–52; T. H. Lim, “Intellectual Property and the Dead Sea Scrolls”, On Scrolls, Artefacts and Intellectual Property (red. T. H. Lim – H. L. MacQueen – C. M. Carmichael) (Sheffield: Sheffield Academic Press, 2001) 187–198; Idem., “The Difference between Scholarly Mistakes and Scholarly Concealment: The Case of MMT”, BAR 16 (1990) 64–65; Idem., “MMT as the Maltese Falcon”,

BAR 20 (1994) 48–51, 80–81; Tajemnica i znaczenie Zwojów znad Morza Martwego (tł. O. Zienkiewicz) (Warszawa:

35

Zdaniem Z. Kapery, to właśnie ów „wyciek” zrekonstruowanego tekstu mógł być jednym z głównych powodów, dla którego J. Strugnell celowo wstrzymywał publikację MMT, chcąc w ten sposób ukarać środowisko naukowe za kolportowanie pirackiej wersji tekstu24. Być może to właśnie

ten incydent skłonił także J. Strugnella do wycofania z druku obszernego artykułu, pt. Miqṣaṯ Maʿăśê

Ha-Tôrāh, który miał zostać opublikowany na łamach czasopisma Revue de Qumran, a który został

uwzględniony w wykazie skrótów i bibliografii, w książce E. Qimrona, wydanej tego samego roku25. Oskarżanie J. Strugnella o celowe opóźnianie publikacji było o tyle niesprawiedliwe, że na ostatniej prostej to E. Qimron zajmował się głównie pracą nad wydaniem tekstu, nie zaś J. Strugnell26, co z resztą ten ostatni sam przyznał, kiedy szacując osobisty wkład w opublikowane wydanie krytyczne DJD X ocenił go na poziomie 25% (przy okazji określając wydany tekst jako editio major, czyniąc aluzję do pirackiego editio princeps27).

Tak więc przeszło 40 lat musiało upłynąć od czasu wydobycia z groty czwartej sześciu kopii dokumentu MMT, aby móc ujrzeć publikację jego wydania krytycznego. W międzyczasie nastąpiła zmiana głównego „patrona” tekstu, poszerzył się oficjalny zespół pracujący nad nim (Y. Sussmann, A. Yardeni), dokonana została zmiana pierwotnej kolejności fragmentów, rozprowadzana była wersja piracka tekstu i toczyły się związane z nią sprawy sądowe, przy okazji wszystkiemu towarzyszyły naciski uczonych i władz izraelskich na prędkie wydanie tekstu, wszystko to zostało zaś okupione zdrowiem pierwotnego opiekuna manuskryptów 4Q394–399, J. Strugnella, a także jego posadą jako głównego redaktora serii wydawniczej DJD. Opóźnianie się publikacji dokumentu MMT stało się

24 Zdaniem Z. Kapery innym powodem mogła być rosnąca krytyka pierwotnej hipotezy esseńskiej, która zaczęła być wypierana przez inne hipotezy, przez co J. Strugnell mógł mieć trudność z ulokowaniem historii tego dokumentu w kontekście genezy wspólnoty z Qumran. Kapera, “How not to Publish 4QMMT in 1955–1991”, 62–63.

25 E. Qimron, The Hebrew of the Dead Sea Scrolls (HSS 29; Harvard: Scholars, 1986) 9. 102.

26 O czym nie wiedział sam H. Shanks, który tłumaczył się ze swoich ataków na J. Strugnella: „I knew Elisha Qimron was working with him, but I did not know the extent of his contribution”, zob. Shanks, “Intellectual Property Law and the Scholar: Cases I Have Known”, 64.

36

bowiem katalizatorem procesu przyśpieszenia publikacji wszystkich nieopublikowanych tekstów z Qumran, które pozostawały w rękach pierwotnego zespołu odpowiedzialnego za publikację tekstów, bądź też ich uczniów.

37