Sekcja kalendarzowa

Sekcja kalendarzowa MMT została zrekonstruowana przez Q&S na podstawie założenia, że kalendarzowy fragment 4Q394 3–7 I (zob. § 2.1.1) jest kontynuacją rękopisu 4Q327, oznaczonego dziś jako 4Q394 1–2.

Tabela 1.1. Tekst 4Q394 1–2.

Zdaniem Q&S, kalendarz MMT mógł składać się w całości z dwunastu lub trzynastu wąskich kolumn,56 zaś pomiędzy fragmentem 4Q394 3–7 I a 4Q394 1–2 mogło brakować pięciu lub sześciu

56 Qimron – Strugnell, Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe ha-Torah, 109.

Kolumna V Kolumna IV Kolumna III Kolumna II Kolumna I linia

֯ ד]חאו[ ]העשתב[ ]ת[ב]ש[ ]ד[ ח א]ו[ ]רשע[ 1 ֯תבש֯וב ]תבש֯וב[ ]רשע֯יתש[עב ֯תב ש֯ו]ב[ ]תבש֯וב[ 2 ֯םירשעב רש א֯שש]ב [ ֯תבש֯וב ֯ םירש ע]ב[ ֯םירש ע ב 3 םינשו ֯תבש֯וב הנוםשב הנוםשו השולשו 4 ֯דעומ֯וב םרשעב ֯תבש֯וב֯רשע תבש֯]ו[ב ֯ תבש֯וב 5 ןםשה אשולשו ֯םירשעב רחא֯וילע ם]ישו[ ל ש]ב[ 6 תב]שה֯ר[ חא ֯תב ש֯ ו ב ֯השםחו תב שה ]תבש֯וב[ 7 ]ויר[ ח א ֯ ם י ש ו ל]שב[ ֯תבש֯וב ]י[ נשה֯ ם]וי[ ו ]העבשב[ 8 ]םיצעה֯ן[ ברק ]תבש֯וב[ ֯םינשב ]ףסונ֯םויו[ ]ישילשב[ 9 ]םירשעב[ ]העבשב[ ֯]י[ ש םחב ]המלשו[ ]תבש[ 10 ]הנומשו[ ]יששב[ ]ת[ ב]ש[ ]הפוקתה[ ]רשע֯העבראב[ 11 ]תבש֯וב[ ]תבש[ ]השולשב[ ]םיעשת[ ]תבש֯וב[ 12 ]העבראב[ ]דעומ֯וב [ ]דחאו[ ]רשע֯השמחב[ 13 ]רשע[ ]ןייה[ ]םוי[ ֯]גח֯וב[ 14 ֯]תבש֯וב ]רחא[ ]העבראב[ ]םיעובשה[ 15 ]םירשעב[ ]תבשה[ ֯]יעיברב[ ]םירשעב[ 16

53

kolumn.57 Jednak jeszcze przed oficjalną publikacją tekstu krytycznego założenie wydawców zostało zakwestionowane przez niektórych uczonych.

Jednym z pierwszych był F. García Martínez,58 który zauważył, że w manuskrypcie 4Q327 tekst jest podzielony na wąskie kolumny w górnej części zwoju, z kolei w rękopisie 4Q394 3–7 I w jego dolnej części obecna jest szeroka kolumna, bez podziału. Ponadto, suma szerokości kolumn z 4Q327 jest węższa od kolumny z 4Q394 3–7 I, w której długość i rozmiar linii odpowiada kolejnym liniom, stanowiącym początek sekcji halachicznej. Po drugie, chociaż manuskrypt 4Q327 zachował się w kilku fragmentach, to jednak ze względu na powtarzalną treść kalendarza oraz jego strukturę, opartą na wąskich kolumnach, można dość łatwo obliczyć brakujące linie między kolumnami, a w rezultacie rozmiar całego manuskryptu. Okazuje się, że wysokość manuskryptu 4Q327 wyniosłaby między 7 a 9 cm, natomiast w przypadku 4Q394 3–7 I wyniosłaby między 16 a 18 cm. Po trzecie, treść obu kalendarzy wydaje się nieco odmienna. Podczas gdy kalendarz z 4Q327 akcentuje dni, w których przypada szabat lub inne święta, to kalendarz z fragmentu 4Q394 3–7 I,1-3 skupia się na dodaniu dodatkowego dnia do trzeciego miesiąca kwartału.

Kolejne zastrzeżenia wobec łączenia manuskryptu 4Q327 z 4Q394 3–7 I zostały wysunięte przez P. R. Callawaya, który zwrócił uwagę na rozbieżność obu rękopisów pod względem cech o charakterze paleograficznym, ortograficznym i formalnym.⁵⁹ Podane przezeń argumenty nie zostały jednak uwzględnione w światowej dyskusji,60 w przeciwieństwie do tych, które wkrótce wysunął J.

57 Ibid., 45.

58 F. García Martínez, “Dos notas sobre 4QMMT”, RevQ 16 (1993) 293–297.

59 P. R. Callaway, “4QMMT and Recent Hypotheses on the Origin of the Qumran Community”, Mogilany 1993:

Papers on the Dead Sea Scrolls Offered in Memory of Hans Burgmann (red. Z. J. Kapera) (QM 13; Kraków: Enigma,

1993) 19–20.

60 Być może zlekceważenie artykułu P. R. Callawaya wynikało z faktu, że autor posunął się w nim zbyt daleko, zaprzeczając wzajemnemu powiązaniu także innych manuskryptów MMT i uważając je za część zupełnie innego dzieła.

54

C. VanderKam, opierając się na istniejących już zastrzeżeniach F. García Martíneza.61 Chociaż J. C.

VanderKam nie zgodził się z tym ostatnim co do tego, że oba kalendarze różnią się od siebie pod względem treści,62 to jednak podzielił pozostałe jego uwagi, dodając kilka od siebie.

Przede wszystkim przyznał on, że wymiary obu fragmentów i znacząca różnica długości linii przeczą możliwości uznania ich za fragmenty tego samego manuskryptu. O ile bowiem sama długość linii może być wyjaśniona na różne możliwości (np. skryba widząc, że kończy się mu skóra, mógł zawęzić tekst w celu dokończenia kolumny na tej samej stronie), o tyle znacząca różnica rozmiarów manuskryptu wydaje się być tu decydująca. Następnie zauważył on, że odległość między liniami jest mniejsza w 4Q327 (średnio 4,8 mm) niż w 4Q394 3–7 I (średnio 5,5 mm), z kolei w tym ostatnim wysokość liter jest większa (3-3,5 mm) aniżeli w 4Q327 (2,5-3 mm).

Ponadto, poważne zastrzeżenia istnieją także na gruncie paleograficznym, co jak wspomniano zauważył już P. R. Callaway, ewidentnie bowiem widać różnicę w sposobie zapisu poszczególnych liter. Na 17 liter zachowanych w rękopisie 4Q327, co najmniej 8 z nich (tj. א, ב, ה, ל, מ, ֯נ, ע, ק) znacząco różni się pod względem stylu, a 3 z pozostałych dziewięciu (tj. ד, ש, ת) wykazuje nieznaczną różnicę i/lub niekonsekwencję. Większość z tych różnic wynika z zapisu okrągłego lub kwadratowego danej litery, jak również ze sposobu jej zapisu (jednym, dwoma lub trzema pociągnięciami). Oprócz tego istnieją także różnice w ortografii.

61 J. C. VanderKam, “The Calendar, 4Q327, and 4Q394”, Legal Texts and Legal Issues. Proceedings of the

Second Meeting of the International Organization for Qumran Studies, Cambridge 1995; Published in Honour of Joseph

M. Baumgarten (red. J. Kampen – M. Bernstein – F. García Martínez) (STDJ 23; Leiden: Brill, 1997) 184–187.

62 Ibid.,183. J. C. VanderKam słusznie zauważa, że fragment kalendarzowy w 4Q394 3–7 I,1-3 zawiera zbyt mało tekstu, aby mógł służyć jako materiał porównawczy.

55

Podczas gdy w tekście 4Q327 mem sofit znajduje się czterokrotnie w niefinalnej pozycji,63 to

w 4Q394 I–II spotykamy 13 takich przypadków.⁶⁴ Ponadto, w 4Q394 I–II niefinalne mem pojawia się na końcu wyrazów 12 razy, 65 natomiast niefinalne pe 2 razy,⁶⁶ co z kolei w ogóle nie występuje w 4Q327. Trzeba jednak zaznaczyć, że wymienione rozbieżności wynikają w dużej mierze z objętości obu manuskryptów, stąd jako takie nie mogłyby stanowić przeważającego argumentu, co najwyżej na podstawie częstotliwości ich występowania, proporcjonalnie do objętości materiału, wskazują one pewną tendencję.

Przytoczone wyżej argumenty poddają w wątpliwość uznanie manuskryptu 4Q327 za część dzieła MMT. Po kilku latach, przygotowując wydanie krytyczne tekstów kalendarzowych z Qumran, ponownie poddano rewizji oba manuskrypty i opierając się na analizie porównawczej potwierdzono powyższe zastrzeżenia.67 W tym kontekście może dzisiaj dziwić zdanie E. Qimrona, który stwierdził, że przypisanie manuskryptu 4Q327 do 4Q394 3–7 I zostało oparte na analizie paleograficznej i ich typologicznym podobieństwie.68 Oba fragmenty zostały jednak połączone ze sobą już co najmniej w

63 4Q394 1–2 II,4: הנוםשו; III,4: הנוםשב; III,10: ישםחב; V,5: ןםשה.

64 4Q394 3–7 I,2: הםלשו i תאם; 4Q394 3–7 I,4: תצקם; 4Q394 3–7 I,5: םישעם; 4Q394 3–7 I,7: םיאמטם; 4Q394 3–7 I,8: ןגדם; 4Q394 3–7 I,14: םיאישם; 4Q394 3–7 I,15: הנחםל; 4Q394 3–7 I,16: הנחםל; 4Q394 3–7 I,18: הנחםמ; 4Q394 8 III,9; יבאוםהו; 4Q394 8 IV,10: הנחם; 4Q394 8 IV,12: תונחם.

65 4Q394 3–7 I,14: מויב; 4Q394 3–7 I,18: מירוהט; 4Q394 8 IV,1: מיאור; 4Q394 8 IV,4: מיאב; 4Q394 8 IV,5: מהש i מהב; 4Q394 8 IV,6: מניא; 4Q394 8 IV,7: מהכ; 4Q394 8 IV,8: מיבלכ; 4Q394 8 IV,9: מילכוא; 4Q394 8 IV,11: מילשורי; 4Q394 IV,14: מיעורצה.

66 4Q394 3–7 I,13: פאו; 4Q394 3–7 I,16: פאו.

67 S. Talmon – J. Ben-Dov – U. Glessmer, Qumran Cave 4. XVI: Calendrical Texts, DJD XXI (Clarendon: Oxford, 2001) 159–161. Więcej na temat manuskryptu 4Q327, który pomimo błędnej identyfikacji przyjął już na stałe

siglum 4Q394 1–2, zob. Talmon – Ben-Dov – Glessmer., Qumran Cave 4. XVI: Calendrical Texts, 157–166.

68 E. Qimron, “Appendix 2. Additional Textual Observations on 4QMMT”, Qumran Cave 4. V: Miqṣat Maʿaśe

56

roku 1960, zapewne przez J. Strugnella, co można dostrzec na zdjęciu wykonanym w czerwcu tego roku (zob. PAM 43.521 = B-284549⁶⁹).

Ponieważ w rękopisie 4Q394 3–7 I zachował się niewielki fragment kalendarza, nieuznanie manuskryptu 4Q327 za część dokumentu MMT nie może przekreślić faktu, że kalendarz był obecny w tym dokumencie. Tym niemniej, potencjalna nieobecność kalendarza w jednym z manuskryptów wzbudziła wątpliwości niektórych uczonych, którzy zastanawiali się, czy kalendarz od początku był częścią dokumentu.⁷⁰ Wątpliwość tę wyraził nawet J. Strugnell, w trakcie sympozjum w Notre Dame w 1993 r., czyli rok przed oficjalną publikacją tekstu krytycznego. Wygłoszony przez niego referat opublikowany został rok później,⁷¹ a jego streszczenie dołączono do wydania krytycznego w formie apendyksu.⁷² J. Strugnell zwrócił tam uwagę na kilka problemów.

Po pierwsze, biorąc pod uwagę, że sekcje B i C mają charakter umiarkowanie polemiczny, uderza w kalendarzu brak jakichkolwiek wskazówek, świadczących o tym, że jest on elementem tej polemiki. Wprawdzie w niezachowanej, początkowej części kalendarza mógł znajdować się incipit, który wskazywałby na jego polemiczny cel, ale takie założenie byłoby zbyt pochopne. Po drugie, co zostało już wyżej wskazane, podczas gdy w rękopisie 4Q394 3–7 I pojawia się sekcja halachiczna bezpośrednio po sekcji kalendarzowej, o tyle w 4Q395 – gdzie również zachował się początek sekcji halachicznej – nie widać śladu, który mógłby sugerować, że wcześniej znajdował się jakikolwiek tekst.73 Przeciwnie, szeroki margines z prawej strony (17,5 mm) sugeruje, że początkowy fragment rękopisu 4Q395 nie był kontynuacją poprzedniej kolumny, lecz był początkiem nowego zwoju. Tak

69 Zob. https://www.deadseascrolls.org.il/explore-the-archive/image/B-284549.

70 L. H. Schiffman, “The Place of 4QMMT in the Corpus of Qumran Manuscripts”, 81–98; H. von Weissenberg,

4QMMT: Reevaluating the Text, the Function and the Meaning of the Epilogue (STDJ 82; Leiden: Brill, 2009) 33–37,

129–133.

71 Strugnell, “MMT: Second Thoughts”, 57–73.

72 J. Strugnell, “Appendix 3. Additional Observations on 4QMMT”, Qimron – Strugnell, Qumran Cave 4. V:

Miqṣat Maʿaśe ha-Torah, 203–204.

57

więc kalendarzowa sekcja byłaby poświadczona tylko na jednym z dwóch manuskryptów. Po trzecie, gdyby zrekonstruować kalendarz w całości, okazałoby się, że z ledwością zmieściłby się na skórze incipit kalendarza wraz z tytułem całego dzieła, a co dopiero jedna lub więcej sekcji.

Powyższe spostrzeżenia skłoniły J. Strugnella do wniosku, że obecność sekcji kalendarzowej w oryginalnym dokumencie MMT jest bardzo wątpliwa. Tym bardziej, że nie widzi on powodów, dla których ten kalendarz miałby się tam znaleźć. Po pierwsze dlatego, że nie wyróżnia się on niczym szczególnym od pozostałych kalendarzy, które znajdują się w tekstach z Qumran, a po drugie dlatego, że nie widać w jego treści niczego, co mogłoby wskazywać na jego polemiczne użycie. J. Strugnell nie wskazał jednak powodu, dla którego kalendarz został dołączony na późniejszym etapie redakcji, pozostawiając tę kwestię jedynie stwierdzeniem, że stało się to „z nieznanych powodów”.74

Uwagi wysunięte przez J. Strugnella stały się przyczynkiem do dalszych dyskusji, którą w niedługim czasie podjął wspomniany już J. C. VanderKam, a także L. H. Schiffman. Ten pierwszy skrytykował opinię J. Strugnella jakoby manuskrypt 4Q395 nie mógł być poprzedzony kalendarzem ze względu na szeroki margines z prawej strony (17,5 mm), co miałoby świadczyć przeciw obecności poprzedzającej go kolumny. Wedle J. C. VanderKama nie istnieją wystarczające dane do postawienia tak jednoznacznej hipotezy, równie dobrze bowiem można założyć, że w tym przypadku odległość między kolumnami była większa niż zwykle i stąd też brak w rękopisie 4Q395 jakiegokolwiek śladu poprzedzającej sekcji kalendarzowej. Jest to o tyle prawdopodobne, że prawy margines manuskryptu 4Q395 (17,5 mm) jest zbliżony do tego z 4Q394 3–7 I i 4Q327 (12-16 mm).75

Z kolei L. H. Schiffman zwrócił uwagę, że kalendarz stanowi w stosunku do reszty dzieła zupełnie odrębną jednostkę literacką, która nawet jeśli była od samego początku częścią dokumentu

74 Strugnell, “Appendix 3. Additional Observations on 4QMMT”, 203.

75 VanderKam, “The Calendar”, 184. Argument ten ma o tyle słabą wartość, że przyjmuje istnienie wymiarów, których nie da się potwierdzić, ponieważ w wydaniu krytycznym nie podano danych na temat odległości pozostałych kolumn, które pochodzą ze wspomnianych manuskryptów.

58

MMT, to musiała zostać do niego dołączona w całości.76 Zauważył bowiem, że sam kalendarz w swej

istocie nie różni się od tego z 4QCalendarA-B.⁷⁷ W ocenie L. H. Schiffmana, redaktor najpewniej dołączył istniejący już fragment kalendarzowy do pierwotnej formy dokumentu MMT, co zdaje się poparte argumentum ex silentio, ponieważ w pozostałej części MMT nie ma wzmianki ani aluzji do jakiegokolwiek kalendarza. Istotnie, gdyby nie obecność fragmentu kalendarzowego w manuskrypcie 4Q394 3–7 I, nikt nie byłby w stanie domyśleć się, że kalendarz mógł być obecny w MMT.

Brak przekonania do przyjętego już powszechnie konsensusu jakoby tekst 4Q394 1–2 I-V nie przynależał do MMT wyraził E. Puech78. Po pierwsze, zwraca on uwagę, że szerokość kolumn jest zawsze dostosowywana do podjętego tematu, dlatego same ich wymiary nie mogą być decydujące, zwłaszcza, że kalendarz posiada własną strukturę, przykładem półkolumn niech będzie choćby tekst 4Q448 1 A-B79. Po drugie, z samego rękopisu 4Q395 nie można wyciągnąć żadnych wniosków, gdyż margines, który rzekomo wskazuje na brak poprzedzającej kolumny, jest standardowym marginesem w rękopisach. Po trzecie, inicpit, który zdaniem J. Strugnella miałby się ledwie zmieścić, spokojnie mógł zajmować jedną lub też kilka linii u góry kolumny poprzedzającej kalendarz na wzór krótkiego tytułu sekcji halachicznej. Po czwarte, zauważa on, że 4Q394 1–2 V zachował 8 linii na 4 cm (= 20 linii na 10 cm), gdy tymczasem 4Q394 3a zachowało 19 linii na 10,5 cm, 4Q394 3b 7 linii na 3,5 cm

76 Schiffman, “The Place of 4QMMT”, 84.

77 Prawdopodobnie L. Schiffman ma tutaj na myśli manuskrypty 4Q320–321. Na temat tych manuskryptów, zob. Talmon – Ben-Dov – Glessmer, Qumran Cave 4. XVI: Calendrical Texts, 37–80.

78 E. Puech, “La lettre essénienne MMT dans le manuscrit 4Q397 et les parallèles”, RevQ 27/1 (2015) 118–119, n. 43.

79 A. Steudel uznaje ten tekst za początek dokumentu MMT, zob. Steudel, “4Q448–The Lost Beginning of MMT?”, From 4QMMT To Resurrection: Mélanges qumraniens en hommage à Émile Puech (red. F. García Martínez – A. Steudel – E. Tigchelaar) (STDJ 61, Leiden: Brill, 2006) 247–63. Przeciwnie von Weissenberg, 4QMMT: Reevaluating, 39–40; E. Puech nie wyklucza do końca tej hipotezy, ale postuluje przeprowadzenie w tej kwestii głębszych badan. Puech, “L’Épilogue de 4QMMT revisité”, A Teacher for All Generations: Essays in Honor of James C. VanderKam. Volume

59

(= 10 cm na 20 linii), z kolei 4Q394 8 III–IV 20 linii na 13 cm, co pokazuje, że początek rękopisu jest zawinięty wewnątrz i skóra jest miejscami skórczona z kolumny na kolumnę, co również mogło mieć miejsce w 4Q394 1–2 I–V. Gdyby przyjąć kryterium szerokości i wysokości kolumn równie dobrze można by oddzielić 4Q394 3–7 I–II od frg. 8 III. Tak więc ani paleografia (biorąc pod uwagę, że skóra jest skórczona) ani rzekome zwyczaje piśmiennicze nie stanowią rozstrzygających dowodów na rzecz odrzucenia tekstu 4Q394 1–2 I–V jako część dokumentu MMT.

Chociaż E. Puech zwrócił uwagę na słabość argumentacji, na której opiera się przyjęty przez uczonych konsensus odnośnie do rozdzielenia tekstu 4Q394 1–2 I–V od MMT, to jednak wydaje się, że jest mało prawdopodobne, aby kalendarz ciągnący się pionowo w pięciu kolumnach w tym samym rękopisie nagle kończył się poza strukturą pięciokolumnową, a przy tym był nagle kontynuowany w kierunku poziomym, tym bardziej, że zachowany fragment 4Q394 3–7 I,1-3 zachowuje co do treści podobną strukturę. W celu utrzymania pierwotnego połączenia obu fragmentów należałoby wyjaśnić, dlaczego kopista zdecydował się nagle zrezygnować z dotychczasowej struktury opartej na wąskich kolumnach i ewentualnie wskazać precedens, który świadczyłby o tego rodzaju praktyce w innych kopiach biblioteki qumrańskiej. W obecnej pracy przyjmuje się obecny konsensus, zgodnie z którym 4Q394 1–2 I–V nie jest częścią dokumentu MMT.