Badając genezę instytucji prawnych ochrony przyrody, dostrzegam w ich po-wstaniu istotny wpływ motywów religijnych, gospodarczych i estetycznych głównie pierwszych działań ochronnych95. Najstarszą formą instytucjonalną ochrony przy-rody były wierzenia religijne i prawo zwyczajowe96. Zdaniem Z. Sokolewicz, nie można mieć wątpliwości, że wierzenia religijne mogą wchodzić i wchodzą w skład mechanizmów społecznych, grających istotną rolę w utrzymywaniu równowagi między środowiskiem naturalnym a systemem społeczno-gospodarczym97. Według religii pogańskiej, stare drzewa uznawano za ośrodki kultowe98. Zgodnie z postano-wieniami Konstytucji kamedułów zabronione było wycinanie drzew, które rosły na terenie klasztoru. Przepisy tego aktu obowiązywały prawie do 1908 r. Sankcje karne pełniły wtedy funkcję prewencji ogólnej i szczególnej w ochronie prawnej lasów99. Źródła pierwszych instytucji prawnych chroniących las można odnaleźć w średnio-wiecznych przepisach, np. zakonu karmelitów oraz cystersów100.
Pierwowzorem współczesnego powszechnego obowiązku ochrony środowi-ska były w przeszłości różnego rodzaju działania władz, sprowadzające się naj-częściej do wydawania urzędowych nakazów, zakazów oraz pozwoleń zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami prawa. Źródłem uprawnień władcy do korzystania z zasobów przyrody były regale królewskie, które gwarantowały wy-łączne prawo polowania na grubą zwierzynę lub też poddawały ochronie szcze-gólnie cenne gatunki zwierząt i roślin101. Była ta forma pierwotnej instytucji praw-95 Genezę prawnych form ochrony środowiska przedstawiłem wcześniej w pracy: Zasady
prawne ochrony środowiska, Łódź 2010, s. 15–53. Podstawowe elementy treści tego fragmentu
rozprawy były tam publikowane.
96 Por. Z. Ziembiński, Obowiązywanie prawne norm zwyczajowych, [w:] Elementy socjologii
prawa. Prawo zwyczajowe, Warszawa 1993, s. 197 i n.
97 Z. Sokolewicz, Środowisko naturalne a wierzenia religijne, [w:] Człowiek i środowisko
w pradziejach, red. J. Z. Kozłowski, S. K. Kozłowski, Warszawa 1983, s. 239.
98 W. Szafer, Zarys historii ochrony przyrody w Polsce, [w:] Ochrona przyrody i jej zasobów, red. W. Szafer, t. 1,Warszawa 1965, s. 53–54.
99 K. Michalski, Ochrona przyrody w regułach i konstytucjach zakonnych, OP 1933, R. 4, s. 15.
100 J. Lelewel, Cześć bałwochwalcza Słowian i Polski, Poznań 1957, s. 33–37; por. M. Dem-bińska, Formy wykorzystywania lasu, [w:] Dzieje lasów leśnictwa…, s. 61 i n.
101 Regaliami były zastrzeżone wyłącznie dla władcy dziedziny działalności gospodarczej, będące w istocie monopolem panującego. Były one wyłącznym prawem panującego. Najstarsze wywodziły się z regale ziemi mającego podstawowe znaczenie. Regale to tworzyło się na dwa sposoby: 1) przez podporządkowanie własności ziemi uprawnej dzierżonej przez ludność wolną, ale zobowiązaną do świadczeń na rzecz monarchy, jego własności zwierzchniej; 2) przez rozciągnięcie regale monarchy na obszerne tereny lasów, łąk i nieużytków. J. Bardach, Historia państwa i prawa
Polski, t. I, Do połowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 100–101. Z regale ziemi wywodziły się regalia:
nej związanej z wyłącznością prawa polowania. Warto zwrócić uwagę, że dawne prawo polskie uznawało pastwiska w lasach i poza lasami za obszar własności wspólnej dostępnej dla każdego102. Istotne znaczenie dla wyznaczenia później-szego prawa podmiotowego do środowiska miało to, że można było traktować w przeszłości te zasoby przyrody jako dobro wspólne. Zasady prawne ochrony dobra wspólnego obejmującego zasoby przyrody wywodzę z zasady dobra wspól-nego (common good). Pojęcie dobra wspólwspól-nego odgrywało dużą rolę w doktry-nach prawa natury, a zwłaszcza w naukach tomistycznych, które moim zda-niem stanowiły podstawę teoretyczną wielu współczesnych instytucji prawnych ochrony przyrody. Ochrona prawna lasów w początkowym okresie była silnie powiązana z prawem własności. Zdaniem K. Ślaskiego „Proces kształtowania się prywatnej własności leśnej znalazł swe odbicie w prawodawstwie zabezpiecza-jącym interesy właścicieli. O ile jeszcze statut mazowiecki z 1260 r. nie uważał jawnego wyrębu w cudzym lesie podczas dnia za przestępstwo, o tyle statut wi-ślicki z 1347 r. zawiera już sporo ostrych przepisów w tym zakresie”103. W XII w. zostały wydane pierwsze zarządzenia władzy państwowej, których przedmiotem była ochrona lasów przed wyrębami. Najwcześniejsze przepisy z tego zakresu do-tyczyły przede wszystkim puszcz pogranicznych mających znaczenie strategiczne dla bezpieczeństwa państwa104. W 1208 r. wydane zostały przepisy zezwalające „chłopom wsi Pilczyce (obecnie część Wrocławia) na wypas świń i zbiórkę suszu w dąbrowie, lecz bez naruszania samego drzewostanu”105.
Pierwsze normy wchodzące w skład instytucji prawnych ochrony lasów można odnaleźć także w postanowieniach statutu warckiego Władysława Jagiełły z 1423 r. Źródłem instytucji prawa łowieckiego były w przeszłości przepisy, dotyczące ogra-niczeń prawa polowania106. Działania związane z tworzeniem instytucji administra-cji lasów zostały rozpoczęte w 1559 r.107. Warto przypomnieć, że w 1632 r. w Am-sterdamie ukazała się drukiem rozprawa polskiego przyrodnika i filozofa J. Jonstona pt. O stałości natury108. W publikacji tej J. Jonston sformułował podstawy instytucji przyrodoznawstwa, polemizując z chiliazmem109. Praca ta miała bardzo duże zna-czenie dla sformułowania pierwotnych podstaw teoretycznych dla później
tworzo-102 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 3, Warszawa 1974, s. 326.
103 K. Ślaski, Lasy a osadnictwo, [w:] Dzieje lasów leśnictwa…, s. 58.
104 Tamże.
105 Tamże.
106 Zob. R. Stec, Łowiectwo w prawie polskim i europejskim, Warszawa 2002, s. 13.
107 A. Leńkowa, Zaczęło się od świętego gaju, Warszawa 1981, s. 43–53.
108 J. Jonston O stałości natury, Warszawa 1960, s. 27.
109 Nazwa „chiliazm” wywodzi się od greckiego słowa „chilioi”, oznaczającego „tysiąc”. Chi-liści uważali, że świat potrwa tylko tysiąc lat, w czasie których będzie panowało dobro, oczekiwane w Apokalipsie tysiąclecie królestwa Chrystusa, a potem przyjdzie upadek i zagłada całej ziemi. Naj-większe nasilenie zwolenników tej koncepcji końca świata przyniósł XVII w., zwłaszcza w okresie wojny trzydziestoletniej. Chiliazm reprezentował poglądy pesymistyczne, w których świat staje się coraz gorszy i stopniowo postępuje ku upadkowi.
nych instytucji prawnych ochrony środowiska. Ważnym wydarzeniem w genezie instytucji prawnych ochrony przyrody było utworzenie Parku Narodowego Yellow-stone. Dokonano tego 1 marca 1872 r. uchwałą Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Był to pierwszy park narodowy w świecie110.
W historii ochrony przyrody XIX w. jest często nazywany okresem inwentaryza-cji zabytków przyrody. Miał on szczególne znaczenie dla powstania wielu instytuinwentaryza-cji prawnych chroniących przyrodę. W państwach Europy organy administracji wyda-ły w tym celu polecenia sporządzenia listy zabytkowych drzew, które powinny być chronione ze względu na wartość historyczną, naukową lub z uwagi na ich wielkość. W Polsce w 1866 r. opublikowany został Tabelaryczny przegląd nadzwyczaj starych oraz rzadkich drzew w lasach Zachodniej Galicji. Autorem tego wykazu był cesar-sko-królewski komisarz katedralny do spraw szacowania lasów V. M. Bohma111.
W tworzeniu podstaw teoretycznych instytucji prawnych ochrony przyrody swój ważny wkład wniosły także organizacje społeczne. Warto zwrócić uwagę, że na kil-kanaście lat przed II wojną światową w Europie narodził się społeczny ruch ochrony przyrody. W Czechosłowacji w 1919 r. zaczęli działać jako wolontariusze konserwa-torzy przyrody112. W Holandii powstała organizacja o nazwie Vereninging tot Bhond van Natuurmonumenter, czyli Związek do Spraw Ratowania Pomników Przyrody. W Norwegii idee ochrony przyrody propagowało stowarzyszenie Foreening for Naturfredning i Norge (Towarzystwo Ochrony Przyrody w Norwegii), a w Szwecji Svenska Naturskyddsforeningen (Szwedzkie Stowarzyszenie Ochrony Przyrody). Wymaga podkreślenia fakt, iż na terenie tego państwa utworzone zostały pierwsze w Europie parki narodowe. W Belgii istniała Ligue Belge pour La Protection de la Nature (Belgijska Liga Ochrony Przyrody), a we Włoszech Liga Nacionale per a Pro-terione dei Monumenti Naturali (Narodowa Liga Ochrony Pomników Przyrody)113. We Lwowie działało od 1876 r. Galicyjskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt114.
Instytucje prawne gospodarki wodnej mają również swoją długą tradycję w Europie. Przykładem może być rozbudowane ustawodawstwo i administracja wodna dotyczące spółek wodnych. W regulacjach prawnych obowiązujących na terenie państw i miast z południa Francji i terenu Włoch funkcjonowały nowocze-sne jak na owe czasy instytucje prawne gospodarki wodnej. Przykładem może być prawo mediolańskie z XIII i XIV w., regulujące ogólne zasady prawne gospodarki wodnej w Lombardii. Leonardo da Vinci planował napisanie traktatu o wodzie i zaplanował treść 15 tytułów jego ksiąg115.
110 Zob. na ten temat narodzin i realizacji tej idei: W. Szafer, Yellowstone. Kraj gorących źródeł
i niedźwiedzi z 50 ilustracjami i mapką, Lwów–Warszawa 1929, s. 11–17.
111 O lice Ziemi. Wybór Pism Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Warszawa 1938, s. 37. 112 W. Radecki, Prawna ochrona przyrody w Republice Czeskiej, OŚPiP 2004/1, s. 2.
113 A. Leńkowa, Aby świat nie stał się pustynią, Warszawa 1981, s. 20.
114 A. Leńkowa, Dzieje Ligii Ochrony przyrody w Polsce, Warszawa 1968, s. 8.
115 A. K. Biswas, Historia hydrologii, przeł. K. Chomicz-Jung, U. Zalewska-Okrutna, War-szawa 1978, s. 142.
Historycznie w regulacjach prawnych dotyczących korzystania z wód po-czątkowo wyodrębniły się ogólne normy prawne związane ze sposobami ko-rzystania z wód takimi jak np. rybactwo. Był to jeden z najstarszych sposo-bów reglamentacji prawnej korzystania z wód116. Pierwsze instytucje prawa rybackiego w Europie miały swoje źródło również w wierzeniach religijnych. Okresów chronionych dokładnie przestrzegano na terenie Szkocji od 1030 r., w Hiszpanii od 1258 r., w Anglii od 1283 r.117 W Anglii, za panowania króla Ryszarda III, powołana została specjalna służba ochrony, która zajmowała się monitorowaniem stanu głównych rzek i czuwaniem nad przestrzeganiem obo-wiązujących przepisów dotyczących rybołówstwa118. Ważne regulacje dotyczą-ce wykonywania rybołówstwa wydane zostały w Anglii w 1488 i 1491 r. oraz we Francji w 1584 r.119
W Królestwie Polskim instytucję wykonywania rybactwa regulował ko-deks Napoleona. Zgodnie z treścią art. 538 k.N. rzeki spławne i żeglowne stanowiły własność publiczną. Artykuł ten sformułował ważną zasadę pu-blicznej własności rzek spławnych i żeglownych120. Pozostałe wody śród-lądowe stanowiły przedmiot własności prywatnej. W prawie francuskim obowiązywała ustawa z 15 kwietnia 1829 r., która prawo wykonywania ry-bołówstwa na rzekach spławnych przyznawała państwu. W odniesieniu do innych wód śródlądowych prawo rybołówstwa przysługiwało właścicielom gruntów przybrzeżnych121. Zgodnie z art. 524 k.N. ryby w stawach należały do właścicieli wody.
W innych wodach, nie stanowiących własności publicznej, takich jak rze-ki niespławne, prawo łowienia ryb należało do właściciela wody. Zdaniem A. Okolskiego przepisy obowiązujące na terenie Królestwa miały na celu przede wszystkim określenie uprawnień do wykonywania rybołówstwa122. Po uwłaszczeniu w 1865 r. prawo rybołówstwa było ściśle prywatne. O tym, komu ono przysługiwało w odniesieniu do wód publicznych i prywatnych decydował przede wszystkim faktyczny stan posiadania123. Zagadnienia te uregulowane zostały w ogólnej ustawie państwowej z 25 kwietnia 1885 r., dotyczącej unor-mowania zasad wykonywania rybołówstwa na wodach śródziemnych.
116 Zob. F. Longchamps, Zagadnienia prawne rybactwa śródlądowego w Polsce, Wrocław 1957, s. 11.
117 Tamże, s. 40.
118 Tamże.
119 M. Górski, Ochrona prawna środowiska naturalnego Morza Bałtyckiego, Łódź 1987, s. 21.
120 J. J. Delsol, Zasady Kodeksu Napoleona w związku z nauką jurysprudencyą przedstawione, t. 1, Warszawa 1873, s. 378.
121 Tak twierdzi A. Okolski, Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego
obowiązującego w Królestwie Polskim, t. 3, Warszawa 1884, s. 237. 122 Tamże, s. 235.
Galicyjska ustawa o rybołówstwie z 31 października 1887 r. była pierwszym aktem prawnym w Austrii regulującym w sposób kompleksowy instytucje pra-wa rybackiego124. Przepisy tej regulacji wskazywały, komu przysługiwało prawo rybołówstwa. W omawianej ustawie od prawa rybołówstwa odróżniano prawo wykonywania rybołówstwa. W Polsce po 1918 r. unifikacja różnych obowiązu-jących w tym czasie przepisów dotyczących analizowanego zagadnienia została zrealizowana w ustawie z 7 marca 1932 r. o rybołówstwie125.
Typowe instytucje prawa wodnego w Królestwie Polskim regulował wspomnia-ny wcześniej k.N. Po odzyskaniu niepodległości uporządkowanie prawa wodnego stało się jednym z najważniejszych zadań kodyfikacyjnych związanych z projektem reformy rolnej. W 1919 r. uchwalono w tym celu ustawę o budowie kanałów żeglow-nych, tudzież regulacji rzek żeglownych i spławnych126. W 1920 r. Sejm Ustawodaw-czy utworzył specjalną komisję wodną dla opracowania projektu obejmującego ca-łokształt prawa wodnego127. Ustawa wodna z 19 września 1922 r.128 zawierała istotne dla ukształtowania się późniejszych zasad ochrony przepisy dotyczące własności wód, użytkowania wód, utrzymania i regulacji wód i ich brzegów, ochrony przed po-wodziami i spółek wodnych129. Ten akt prawny wprowadził też ważną zasadę, zgod-nie z którą wszystkie wody miały charakter wód publicznych, o ile z mocy art. 4 albo wskutek szczególnych tytułów prawnych nie stanowiły one własności prywatnej.
W przepisach tworzących instytucje prawne ochrony ptaków najwcześniej ochroną objęto w Europie sikorkę. Nie można precyzyjnie określić, jakie były wtedy motywy ochrony właśnie tego gatunku ptaków. Hipotezy na ten temat doszukują się jednak powodów ochrony sikorki w dawnych wierzeniach religij-nych130. W 1535 r. w Zurychu weszło w życie zarządzenie dotyczące ochrony ptaków śpiewających131. Głównym celem jego wydania był fakt uświadomienia sobie przez część społeczeństwa roli ptaków w walce ze szkodnikami w lasach i sadach. W 1799 r. na terenie hrabstwa Hessen-Cassel wprowadzono zakaz zabi-jania niektórych populacji ptaków owadożernych i nietoperzy132. W 1802 r. zakaz
124 Dz.U.Kraj., 1890, nr 37.
125 Dz.U.R.P., 25.04.1932, nr 35, poz. 357 ze zm.
126 Ustawa z 9.07.1919 r. o budowie kanałów żeglownych, tudzież regulacji rzek żeglownych i spławnych, Dz.P.P.P., nr 59, poz. 356.
127 Za wzór projektu posłużyła komisji ustawa pruska z 1913 r. oraz projekt ustawy galicyj-skiej opierający się na ramowej ustawie z 1869 r. Zob. Sprawozdanie stenograficzne z 336 posiedze-nia Sejmu Ustawodawczego z dn. 19.09.1922 r., łam 6.
128 Dz.U.R.P., nr 102, poz. 936, tekst jedn. tamże, 1928, nr 62, poz. 574, zm. Dz.R.P., 1934, nr 110, poz. 976.
129 Zob. M. Zimmermann, Zagadnienia prawne polskiej ustawy wodnej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A Mickiewicza”, Prawo, 1957/4, s. 11.
130 S. Jarosz, Zarys ochrony przyrody, Poznań 1955, s. 14–15.
131 T. Bartkowski, Ochrona zasobów przyrody i zagospodarowanie środowiska
geograficzne-go, Warszawa–Poznań 1973, s. 58. 132 A. Leńkowa, Zaczęło..., s. 82.
ten został rozciągnięty na wszystkie gatunki, z wyjątkiem wróbli. Z powodów ochronnych H. R. Shinz z Zurychu, założył w 1815 r. Szwajcarskie Towarzystwo Przyrodnicze, które dało początek stworzonemu później Szwajcarskiemu Związ-kowi Ochrony Przyrody133. Na ziemiach czeskich od 1870 r. obowiązywała usta-wa o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictusta-wa. Uregulousta-wania te wprousta-wadziły w życie również instytucję prawną czasów ochronnych dla zwierzyny łownej134. Odnotowania wymaga również fakt, iż w Europie w XVIII w. powstało i zaczę-ło działać wiele społecznych organizacji, których celem była ochrona zwierząt przed okrucieństwem ze strony ludzi. Pierwsza z nich została założona w Anglii w 1824 r., następnie w Stuttgarcie w 1837 r. i w Dreźnie w 1839 r. Utworzono też kilka stowarzyszeń miłośników ptaków. Na terenie Anglii od 1889 r. działało The Royal Society for the Protection of Birds (Królewskie Stowarzyszenie Ochrony Ptaków)135.
W Polsce, na mocy ustawy Sejmu Krajowego we Lwowie z 5 października 1869 r., „Względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpej-skich właściwym Tatrom świstaka i dzikich kóz”, wprowadzono prawną ochronę gatunkową dziko żyjących zwierząt136. Był to jeden z pierwszych aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody wydanych w Europie z motywów naukowych137. Omawiając dzieje ochrony gatunkowej zwierząt Europie, chciałbym przypo-mnieć o pewnej ciekawej moim zdaniem koncepcji, jaka pojawiła się w Polsce, a która dotyczyła prób łączenia myślistwa, hodowli i ochrony zwierząt łownych oraz ustalenia zasad w zakresie sposobów polowania. Rodowód tego rodzaju roz-wiązań wywodził się z instytucji stowarzyszeń łowieckich działających w Polsce w drugiej połowie XIX w. W 1871 r. na terenie zaboru austriackiego powstało To-warzystwo Lisowieckie138, występujące również pod nazwą „Zakon Lisowiecki”. Członków tej organizacji obowiązywały ścisłe normy postępowania dotyczące etycznego sposobu prowadzenia gospodarki łowieckiej. Wiele z nich przetrwało do dziś i obowiązuje w ustawie z 13 października 1995 r. Prawo łowieckie139. W czasie istnienia II Rzeczypospolitej obowiązywały na terenach Polski przepisy państw zaborczych. Prawo łowieckie w Polsce w okresie międzywojennym znaj-dowało się w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 3 grudnia 1927 r.140
133 Tamże, s. 83.
134 Tamże, s. 82–85.
135 Tamże, s. 89.
136 „Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim”, cz. XI, nr 26, s. 16.
137 Zob. też J. Grochmalicki, Do historji zabiegów o ochronę kozicy i świstaka w Tatrach, OP, 1929, R. 9, s. 52 i n.
138 W. Radecki, Prawo łowieckie. Komentarz, Warszawa 2008, s. 147.
139 Tekst. jedn. Dz.U. 2005, nr 127, poz. 1066 ze. zm.
140 Dz.U.R.P., nr 110, poz. 934 ze zmienionym rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.07.1932 r.; tamże, nr 67, poz. 622.
Do czasu uchwalenia ustawy o ochronie przyrody w 1934 r. przepisy dotyczące ochrony przyrody jako całości nie istniały w polskim systemie prawnym. Pojedyn-cze normy oraz instytucje prawne obejmowały swoim zakresem poszPojedyn-czególne zaso-by przyrody, nie odnosząc się do ochrony całości przyrody lub środowiska. Regula-cje te nie były rozbudowanymi pod względem treści aktami prawnymi. Większość z nich w swojej konstrukcji odwoływała się do pewnych mało skomplikowanych instytucji prawnych. Należy podkreślić, że nie zawsze występowały one jako wy-raźnie wyodrębniona część regulacji. Często ich treść można było dopiero wyinter-pretować w drodze wykładni z kilku pojedynczych przepisów. Prostota regulacji prawnej i ograniczona ilość przepisów prawa powodowała, że prawodawca unika-jąc kazuistyki odwoływał się mniej lub bardziej bezpośrednio właśnie do instytucji prawnych. Takie rozwiązania skutecznie funkcjonowały w praktyce i przynosiły oczekiwane rezultaty. Były one formułowane przez prawodawcę wprost w tekście przepisów. Warto zaznaczyć, że instytucje te głównie dzięki swojej prostocie i mało skomplikowanej konstrukcji normatywnej były skutecznym instrumentem ochro-ny prawnej zasobów przyrody. Nowy etap w rozwoju instytucji prawochro-nych ochroochro-ny przyrody wyznaczyło uchwalenie ustawy o ochronie przyrody w 1934 r.