Pierwszą regulacją prawną dotyczącą ochrony elementów przyrody w Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. był dekret Rady Regencyjnej z 31 paź-dziernika 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury141. Przepisy tego aktu prawnego tworzyły instytucje prawne ochrony przyrody jako rozszerzenie zakre-su instytucji prawnych ochrony zabytków na obiekty przyrodnicze. Rozporzą-dzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 15 paździer-nika 1919 r. o ochronie zabytków przyrody zakazywało niszczenia, uszkadzania lub wywożenia z kraju okazów przyrody142. Zostały one określone w sposób ge-neralny oraz imiennie143. Duże znaczenie w budowaniu podstaw teoretycznych
141 Dz.P.P.P., nr 16, poz. 36. Zagadnienia dotyczące ochrony przyrody w prawodawstwie II Rzeczypospolitej wcześniej szerzej analizowałem w pracy: Zasady prawne ochrony…, s. 48–52. W tej rozprawie przedmiot wcześniejszych rozważań został poszerzony o nowe obszary badań związanych z instytucją prawną bezpieczeństwa ekologicznego.
142 M.P., 16.09.1919, nr 208.
143 Według W. Szafera, zasługę odkrycia w Europie azalii pontyjskiej zdobyło Liceum Krze-mienieckie w Krzemieńcu, gdzie został założony ogród botaniczny, w którym znalazł się krzew azalii pontyjskiej. Pierwszy Katalog roślin ogrodu krzemienieckiego z 1810 r. w planie ogrodu wymieniał krzew azalii pontyjskiej, której nasiona od 1812 r. były oferowane do ogrodów innych państw w Europie. Azalia pontyjska w stanie dzikim pochodzi z terenów Ukrainy i Białorusi na pograniczu Wołynia i Polesia. W. Szafer, Z teki przyrodnika, Warszawa 1964, s. 168.
instytucji prawnych ochrony przyrody odegrała zwłaszcza państwowa organiza-cja ochrony przyrody144. W dniu 17 grudnia 1919 r. w Warszawie odbył się zjazd, na którym podjęto decyzję o zorganizowaniu Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody. Jej przewodniczącym na początku 1919 r. został Władysław Szafer. Jego obowiązkiem było zajęcie się Puszczą Białowieską jako najwięk-szym kompleksem naturalnego lub malo zmienionego lasu w Europie Środko-wej145. W trakcie pierwszego jej posiedzenia 17 grudnia 1919 r. przeprowadzona została dyskusja dotycząca kształtu i założeń instytucji prawnych przyszłego ma-terialnego prawa ochrony przyrody. Głównym protoplastą idei prawnej ochrony przyrody był Jan Gwalbert Pawlikowski. W maju 1919 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przygotowało projekt ustawy o ochronie przyrody. Ta propozycja legislacyjna uzyskała jednak wtedy negatywne opinie środowiska działaczy na rzecz ochrony przyrody. We wrześniu 1919 r. Mini-sterstwo Kultury i Sztuki uznało za konieczne przygotowanie projektu ustawy o ochronie krajobrazu. W dniu 17 grudnia 1919 r. działacze ochrony przyrody doszli do wniosku, że jest zbyt wcześnie na przyjęcie ustawowej regulacji do-tyczącej ochrony przyrody i w związku z tym postanowiono skoncentrować się na stronie praktycznej ochrony przyrody. Nie bez znaczenia pozostawała wtedy też kwestia braku wiedzy prawniczej w zakresie nowej dziedziny regulacji praw-nej. W związku z tym postanowiono zebrać i zapoznać się z ustawodawstwem zagranicznym dotyczącym ochrony przyrody146. Motywy podjęcia takiej decy-zji można odnaleźć w poglądach J. G. Pawlikowskiego. Uważał on m. in., że „ustawodawstwo powinno powstawać organicznie i nie musi być dziełem jednej chwili. Ustawy powinny wynikać z życia i praktyki, a nie rodzić się przy zielo-nym stoliku”147.
W dniu 27 grudnia 1919 r. Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu-blicznego powołał członków Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyro-dy. Pierwszy zjazd TPKOP odbył się 7–8 lutego 1920 r. w Krakowie. Na spotkaniu tym przygotowany został projekt rozporządzenia ministerialnego powołującego do życia Państwową Radę Ochrony Przyrody. W projekcie obok przepisów
ustro-144 Zagadnienia te wcześniej analizowałem również w publikacji pt. Koncepcje teoretyczne
prawa ochrony przyrody w prawodawstwie ochronnym II Rzeczpospolitej Polskiej, [w:] Prawo ochrony przyrody stan obecny problemy perspektywy, red. D. Kopeć, N. Ratajczyk, Łódź 2008,
s. 73–85.
145 Datę taką wymienia W. Szafer w Wspomnieniach przyrodnika, Warszawa 1973, s. 145.
146 Dla przygotowania przyszłej ustawy ochronnej bardzo duże znaczenie miało zebranie i przetłumaczenie na język polski oraz opublikowanie w kolejnych rocznikach „Ochrony Przyrody” zagranicznych ustaw i innych przepisów związanych z ochroną przyrody. Materiały te później zo-stały zebrane przez Pawlikowskiego w osobnej książce wraz z odpowiednimi komentarzami i wyja-śnieniami. Zob. J. G. Pawlikowski, Prawo ochrony przyrody, Kraków 1927, aneksy, cz. II.
147 J. G. Pawlikowski: O celach i środkach ochrony przyrody, [w:] O lice ziemi. Wybór pism
jowych określających strukturę Rady znalazły się również normy prawa mate-rialnego, formułujące instytucje prawne ochrony przyrody148. Ostatecznie jeszcze wtedy nie doszło do pełnego przygotowania projektu ustawy o ochronie przyro-dy. Sytuację tę ocenił w swojej monografii J. J. Nowak. Jego zdaniem, istnienie specjalnych przepisów ustawowych nie było rzeczą nieodzowną. Przed stworze-niem ustawodawstwa ochronnego mogło powstać prawo ustrojowe wyznaczające strukturę organizacji ochronnej. Uważał on, że ważniejszą rzeczą jest uprzednie zbudowanie organizacji instytucjonalnej, która niezależnie od tworzących się stopniowo przepisów prawa materialnego powinna prowadzić energiczną działal-ność149. Po założeniu centralnego biura TPKOP w Krakowie zorganizowano trzy Kuratoria Ochrony Przyrody: 1) we Lwowie; 2) w Warszawie oraz 3) w Pozna-niu150.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r.151 w rozdziale V dotyczącym powszechnych obowiązków i praw obywatelskich w art. 99 gwaran-towała instytucję prawną ochrony własności. Zapewniała poszanowanie własno-ści prywatnej, którą tylko ustawa mogła ograniczyć ze względu na wymagania ochrony przyrody152. Zdaniem W. Radeckiego, norma ta była zwiastunem „zainte-resowania ustawodawcy problematyką ochrony przyrody”153.
Omawiany przepis utrzymała w mocy także Ustawa Konstytucyjna z 23 kwiet-nia 1935 r.154, a później przepis ten obowiązywał jeszcze do czasu wejścia w ży-cie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r.155 Instytucje prawne ochrony przyrody występowały ponadto w treści aktów prawnych regulujących podstawowe zasady korzystania z niektórych elementów środowiska. W ustawie z 31 lipca 1923 r. o scalaniu gruntów wyłączono od scalenia grunty, na których znajdowały się m. in. osobliwości przyrody156. Ustawa z 28 grudnia 1925 r. o wy-konaniu reformy rolnej przewidywała m. in., że projekt parcelacyjny powinien uwzględniać wydzielenie i zachowanie zabytków historycznych,
architektonicz-148 Tekst projektu opublikowany został w OP, 1920, R. I, s. 78–80.
149 J. J. Nowak, Problemy administracyjne ochrony przyrody, Kraków 1939, s. 66–67; zob. też uwagi tego autora na temat powstania, rozwoju i ewolucji instytucji ochrony przyrody: Prawo
i organizacja ochrony przyrody w Polsce, Warszawa 1967, s. 7–20.
150 W. Kulczyńska, Organizacja ochrony przyrody w Polsce, [w:] Skarby przyrody i ich
ochrona. Wiadomości z dziedziny ochrony przyrody dla przyrodników, nauczycieli, leśników, rolni-ków, górnirolni-ków, myśliwych, rybarolni-ków, młodzieży studjujacej i wszystkich miłośników przyrody, red.
W. Szafer, Warszawa 1932, s. 273. też
151 Dz.U.R.P., nr 44, poz. 267 ze zm.
152 Podaję za J. J. Nowakiem, Problemy..., s. 66.
153 W. Radecki, Ochrona środowiska w konstytucjach polskiej, czeskiej i słowackiej, PiŚ 2008/4, s. 41–42.
154 Dz.U.R.P., nr 30, poz. 227.
155 Ustawa z 22.07.1952 r., Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz.U., nr 33, poz. 232 ze zm.
nych i osobliwości przyrody157. Ustawa z 7 października 1921 r. o przepisach po-rządkowych na drogach publicznych określiła obowiązek sadzenia i utrzymania drzew przy drogach publicznych158. W przepisach wykonawczych uregulowane zostały także szczegółowe zasady dotyczące zakresu wykonywania tego obo-wiązku159. Ustawa wodna z 19 października 1922 r. wprowadziła do ustawodaw-stwa polskiego przepisy zabraniające przekazywania zanieczyszczeń do wód oraz normy dotyczące ochrony krajobrazu. Krajobraz oznacza wygląd, czyli obraz ob-serwowanego otoczenia, okolicy. W ochronie przyrody krajobraz jest postrzegany jako określona jednostka przestrzenna obejmująca szczególną treść przyrodniczą, naturalną lub ukształtowaną przez człowieka. Tworzy on przyrodniczy kompleks terytorialny. Głównym czynnikiem wpływającym na wygląd krajobrazu jest rzeź-ba powierzchni, związana ściśle z budową geologiczną. Krajobraz można podzie-lić na: naturalny, historyczny, kształtowany, rolniczy, miejsko-przemysłowy, le-śny, wodny, górski wyżynny lub nizinny oraz zdewastowany.
Zgodnie z art. 47 ustawy wodnej obowiązywała zasada, według której udzie-lenie pozwolenia na użytkowanie wód mogło być uzależnione od dopełnienia obowiązku założenia i utrzymania odpowiednich urządzeń ochronnych160. Ustawa z 23 marca 1922 r. o uzdrowiskach wprowadziła instytucję prawną ochrony krajo-brazu w okolicach szczególnie cennych161. W założeniu ustawa ta miała stanowić początek dalszego rozwoju ustawodawstwa wychodzącego poza teren uzdrowi-ska i obejmującego opieką całą ochronę strefy podgórskiej162.
Zagadnienia związane z funkcjonowaniem uzdrowisk były przedmiotem in-stytucji prawa sanitarnego. W dniu 8 lutego 1919 r. została wydana państwowa za-sadnicza ustawa sanitarna163, zastąpiona później zasadniczą ustawą sanitarną z 19 lipca 1919 r.164 Wprowadziła ona zasady ogólnej ochrony sanitarnej rozbudowane o zasady szczegółowe. Podstawy organizacyjne ochrony przyrody zawierało także rozporządzenie Rady Ministrów z 10 czerwca 1925 r. o trybie załatwiania spraw ochrony przyrody wchodzących w zakres działania Ministerstwa Wyznań Reli-gijnych i Oświecenia Publicznego. Na podstawie przepisów tego aktu utworzono urząd Delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Spraw Ochrony Przyrody oraz Państwową Radę Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako organ doradczy w sprawach
157 Dz.U.R.P., 1926, nr 1, poz.1 ze zm.
158 Dz.U.R.P., nr 89, poz. 656 ze zm.
159 Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych z 30.12.1922 r. w przedmiocie sadzenia i utrzymywania drzew przydrożnych na drogach publicznych (Dz.U.R.P., 1923, nr 8, poz. 51).
160 Dz.U.R.P., nr 102, poz. 936, tekst jednolity Dz.U., 1928, nr 62, poz. 574 ze zm.
161 Dz.U.R.P., nr 31, poz. 254 ze zm.
162 J. G. Pawlikowski, Prawodawstwo ochronne, [w:] Skarby..., s. 254–255.
163 Dz.P.P.P., nr 15, poz. 207.
dotyczących ochrony przyrody165. W okresie od 1 stycznia 1926 do 31 grudnia 1931 r. przebiegała pierwsza kadencja Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W tym czasie dokonano powiększenia struktury organizacji terenowych organów ochrony przyrody w Polsce166.