Koncepcja teoretyczna bezpieczeństwa ekologicznego w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiejw Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

5.1. Koncepcja teoretyczna bezpieczeństwa ekologicznego

w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego do systemu prawa polskiego wpro-wadziła Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.1 Przed jej wejściem w życie podstawowe regulacje prawne nie odwoływały się do nazwy „bezpieczeństwo ekologiczne”. W celu przybliżenia instytucji prawnej bezpie-czeństwa ekologicznego w Konstytucji warto przypomnieć powiązane z nią kon-cepcje dotyczące wolności i praw jednostki, które legły u podstaw projektów Konstytucji z 1997 r. Spory ideowo-polityczne, które się toczyły na marginesie debaty nad wersjami projektów ustawy zasadniczej, miały duże znaczenie dla ostatecznego kształtu instytucji prawnej bezpieczeństwa ekologicznego. Od stro-ny merytorycznej dotyczyły m. in. pozycji jednostki w państwie, wolności i praw politycznych, praw osobistych oraz praw socjalnych.

Główny nurt dyskusji skupiony był zwłaszcza na katalogu i zakresie podmio-towym praw socjalnych oraz na ich koncepcji normatywnej2. Podłożem pojawia-jących się rozbieżności były m. in. odmienne systemy aksjologiczne, filozoficzne i polityczne stanowiące punkt wyjścia dla uczestników debaty konstytucyjnej nad ogólnym modelem prawa do zabezpieczenia społecznego3. Prawo to jest zaliczane do grupy praw społeczno-gospodarczych, których podstawą w ochronie środowi-ska jest zasada zrównoważonego rozwoju. Zakres tego prawa wynika m. in. z tre-ści art. 22 i 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka4. Według art. 22,

„Każ-1 Dz.U., nr 78, poz. 483 ze zm.

2 Por. R. Chruściak, W. Osiatyński, Tworzenie konstytucji w Polsce w latach 1989–1997, War-szawa 2001, s. 19–20.

3 M. Wyrzykowski, Konstytucja negocjacji i kompromisu, [w:] Konstytucja, wybory,

parla-ment. Studia ofiarowane Zdzisławowi Jaroszowi, red. L. Garlicki, Warszawa 2000, s. 226 i n. 4 P. Sieghart, The international law of human rights, Oxford 1983, s. 236.

da osoba jako członek społeczeństwa ma prawo do zabezpieczenia społecznego, jak również jest uprawniona do urzeczywistnienia, dzięki wysiłkowi krajowemu i współpracy międzynarodowej, jej praw gospodarczych, socjalnych i kultural-nych, niezbędnych dla jej godności oraz dla swobodnego rozwoju jej osobowo-ści”. Jest to prawo realizowania swych uprawnień gospodarczych, społecznych i kulturalnych niezbędnych dla jego godności osobistej oraz swobodnego rozwoju jego osobowości5. Artykuł 22 Deklaracji otwiera jej część, która reguluje prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne. Zgodnie z art. 25 ust.1 „Każda osoba ma prawo do poziomu życia odpowiadającego potrzebom zdrowia i dobrobytu jej samej i jej rodziny, włączając wyżywienie, ubiór, mieszkanie, opiekę medycz-ną i niezbędne świadczenia społeczne, jak również prawo do zabezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, podeszłego wieku, a także innych przyczyn utraty środków utrzymania w następstwie oko-liczności niezależnych od jej woli”. Treść art. 25 ust. 1 Deklaracji wyraża prawo do zabezpieczenia społecznego.

Instytucja prawna bezpieczeństwa ekologicznego w ustawie zasadniczej jest nie tylko gwarancją prawną zapewnienia przez władze publiczne samego bezpie-czeństwa ekologicznego, ale także szeroko rozumianego prawa podmiotowego do środowiska. W debacie nad projektami Konstytucji koncepcja państwa socjalnego (socjalnego państwa prawnego) akceptowana była przez większość jej uczestni-ków. Najogólniej możemy przyjąć, że prawa socjalne zmierzają do osiągnięcia określonych celów politycznych związanych z bezpieczeństwem socjalnym. Mu-szą one w tym celu zabezpieczać pewne dobra chronione, przynajmniej na mini-malnym poziomie ich realizacji. Prawo socjalne może się zwłaszcza koncentro-wać na świadczeniach socjalnych, które mają charakter publiczny.

Według K. Zamorskiej i R. Szarffenberga, „wyrażenie prawa socjalne jest wieloznaczne i jego sens zmienia się w zależności od kontekstu”6. Cytowani autorzy wyróżniają cztery główne znaczenia prawa socjalnego: 1) moralne, 2) międzynarodowe, 3) konstytucyjne oraz 4) ustawowe7. H. F. Zacher wskazuje na dwa podstawowe ujęcia prawa socjalnego w Niemczech. W znaczeniu formal-nym prawo socjalne może obejmować przepisy zawarte w tzw. kodeksie socjal-nym. W ujęciu materialnym jest ono traktowane szerzej jako „dziedzina prawa wyróżniająca się ze względu na jego cel socjalno-polityczny bądź też w znacze-niu węższym, w którym jest utożsamiane z prawem zabezpieczenia społecznego lub z prawem świadczeń socjalnych”8. Cytowany autor wyróżnia prawo socjalne

5 J. Simonides, Międzynarodowa ochrona praw człowieka, Warszawa 1977, s. 48.

6 K. Zamorska, R. Szarffenberg, Prawa socjalne, [w:] Prawa i wolności I i II generacji, red. A. Florczak, B. Bolechow, Toruń 2006, s. 335.

7 Tamże.

8 H. F. Zacher, Zarys prawa socjalnego Republiki Federalnej Niemiec, red. H. Szurgacz, Wro-cław 1985, s. 8.

w znaczeniu węższym i szerszym. Prawo socjalne w znaczeniu węższym jest rów-noznaczne z prawem świadczeń socjalnych (prawem zabezpieczenia społeczne-go). Prawo socjalne w znaczeniu szerszym obejmuje prawo pracy, część prawa publicznego i prywatnego, która ma na celu dostarczanie dóbr, które zaspokajają różne potrzeby człowieka. Jest to więc prawo o „otwartych granicach. W ujęciu węższym jest przede wszystkim częścią prawa publicznego. W znaczeniu sze-rokim możemy je natomiast zaliczyć do dziedziny prawa publicznego tak samo jak do prawa prywatnego9. W państwach członkowskich UE można zaobserwo-wać wyraźną zależność poziomu zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego od poziomu zagwarantowania zabezpieczenia społecznego. Prawidłowość taka przekłada się także na system prawa stanowiący gwarancję dla dwóch płaszczyzn bezpieczeństwa: ekologicznego i socjalnego. Możemy powiedzieć, że im większy poziom zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego, tym skuteczniejszy system zabezpieczenia społecznego.

Takie rozumienie zakresu prawa socjalnego posłużyło w mojej ocenie opra-cowującym projekty Konstytucji jako podstawa włączenia do jej tekstu pojęcia bezpieczeństwa ekologicznego. Warto zwrócić uwagę, że duże podobieństwo pod względem konstrukcji normatywnej do art. 74 Konstytucji wykazuje treść i budo-wa art. 75 oraz 76.

Z zakresu ekspertyz przygotowanych dla Komisji Konstytucyjnej Zgroma-dzenia Narodowego wynika, że państwo musi wziąć na siebie obowiązek aktyw-nej działalności społeczaktyw-nej i gospodarczej10. Założenie takie musiało spowodo-wać odniesienie się w Konstytucji do zasady zrównoważonego rozwoju.

Zdaniem K. Działochy, po osiągnięciu porozumienia w kwestii akcepta-cji idei praw socjalnych przystąpiono do rozwiązania problemu ich gwaranakcepta-cji. W drodze merytorycznego kompromisu podzielono prawa socjalne pod wzglę-dem gwarancji na dwie grupy. W pierwszej – znalazły się prawa, których do-chodzić można bezpośrednio na podstawie przepisów Konstytucji opartych na procedurach zgodnych z tymi, które służą realizacji praw wolnościowych, ta-kich jak: prawo własności, wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz miej-sca pracy. Drugą grupę miały tworzyć prawa, których dochodzić można będzie tylko w granicach określonych ustawą oraz wyraźnie ustalonych w przepisie odsyłającym (art. 81 Konstytucji)11. Przyjęcie takiej konstrukcji oznacza w kon-sekwencji pośrednie stosowanie norm Konstytucji. Ponadto podstawą docho-dzenia pewnej kategorii praw są ustawy. Brak tych aktów prawnych pozbawia jednostkę praktycznych możliwości dochodzenie praw, które zostały wymienio-ne w art. 81.

9 Tamże, s. 11.

10 Podaję za K. Działocha, Idee przewodnie wolności i praw jednostki w procesie uchwalania

Konstytucji RP, [w:] Wolności i prawa jednostki w Konstytucji RP, t. I, Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, red. M. Jabłoński, Warszawa 2010, s. 24.

Problemem spornym w projektach Konstytucji było także osadzenie kategorii praw socjalnych w otoczeniu zasady sprawiedliwości społecznej. Wyrazem pozy-tywnego rozstrzygnięcia tego problemu jest przyjęcie treści art. 74 ust. 1 Konsty-tucji, zgodnie z którym władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bez-pieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. Obowiązek prowadzenia przez władze publiczne polityki zapewniającej bezpieczeństwo znalazł się w katalogu wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Zapew-nienie bezpieczeństwa ekologicznego możemy zaliczyć sensu largo do grupy praw socjalnych uregulowanych w Konstytucji. Jak z tego wynika pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego w Konstytucji posiada głębokie podłoże polityczne i normatywne.

Polska ustawa zasadnicza odwołuje się do zagadnień ochrony środowiska w kilku przepisach. W art. 5 poprzez wymienienie zapewnienia ochrony środowi-ska wśród podstawowych zadań państwa polskiego. Na podstawie art. 31 ust. 3 ochrona środowiska jest przesłanką ograniczenia wolności jednostki. Konkretne zadania i obowiązki w ochronie środowiska zostały uregulowane w art. 68 ust. 4, 74 i 86 Konstytucji. B. Bouffałł uważa, że „konstytucja jest w gruncie rzeczy ni-czem innem, jak tylko ustawą, ograniczającą istotę władzy państwowej, zarówno w tym przypadku, gdy władza ta znajdowała się dotychczas w rękach absolutnego monarchy, jak i wówczas, gdy spoczywała przedtem w łonie narodu-suwerena”12. Jego zdaniem, funkcje, czyli czynności, do których spełnienia powołane jest pań-stwo współczesne, są trojakie: 1) pańpań-stwo musi tworzyć całokształt przepisów, określających treść i istotę samej władzy państwowej, tudzież jej stosunek do lud-ności; 2) panstwo musi stosować prawo oraz 3) państwo ponadto musi prowadzić swobodną, celową i świadomą swych celów działalność, skierowaną ku osiągnię-ciu maksimum korzyści w zakresie dobra powszechnego, a rozwijającą się w gra-nicach określonych przez prawo i we wskazanym przez prawo kierunku13.

Bezpieczeństwo ekologiczne w Konstytucji jest elementem takich pojęć, jak: „bezpieczeństwo publiczne” i „porządek publiczny”. Zdaniem E. Smoktunowicza, definicje tych pojęć mają bardzo ogólny charakter. Wynika to jego zdaniem z licz-nych i podatlicz-nych na zmiany uwarunkowań tych wartości społeczlicz-nych. Główny akcent należy więc położyć na właściwą wykładnię i stosowanie poszczególnych przepisów prawa zawierających te terminy. W ocenie cytowanego autora pojęciem bezpieczeństwa publicznego obejmuje się ogół warunków i instytucji chroniących życie, zdrowie i mienie obywateli oraz ustrój państwowy i majątek ogólnonarodowy. Porządek publiczny określany jest jako „stan charakteryzujący się poszano-waniem nakazów i zakazów prawnych oraz zasad dotyczących w szczególności zachowania się w miejscach publicznych”14. Według E. Smoktunowicza, nie

moż-12 B. Bouffałł, Teoria odpowiedzialności organów władzy administracyjnej we współczesnym

prawie politycznym, Warszawa 1911, s. 1. 13 Tamże, s. 5.

na mieć wątpliwości, że bezpieczeństwo publiczne, spokój i porządek publiczny mają wysoką rangę w hierarchii wartości społecznych, „w zasadzie nadrzędną w stosunku do swobód i wolności jednostki, stanowiąc jednocześnie ich gwaran-cje. Nadrzędność ta nie jest, oczywiście, pozostawiona swobodnemu uznaniu po-szczególnych organów państwowych powołanych do ochrony tych wartości, lecz opiera się na przepisach prawa i mieści się w granicach przez nie określonych”15. Zagwarantowanie tych wartości ma charakter profilaktyczny, znajduje się w szeregu Konstytucji wielu państw na świecie i przepisów prawa wewnętrz-nego, określających pewne prawa, a głównie obowiązki obywateli16. W analizie struktury norm Konstytucji Stanów Zjednoczonych J. Wróblewski podkreśla zna-czenie dla tej problematyki klauzul generalnych. Dają one szerokie możliwości dostosowywania prawa do zmiennych warunków posługiwania się nimi. Nie są tylko właściwością przepisów konstytucyjnych – stosuje się je szeroko także we współczesnej technice legislacyjnej. Jest to generalny sposób uelastycznienia sto-sowania prawa, którego podstawą jest „zarówno zaufanie do organów stosujących prawo, jak i wiedza o właściwościach języka prawnego oraz o procesach wykład-ni i stosowawykład-nia prawa”17.

W podstawach politycznych instytucji prawnej bezpieczeństwa ekologicz-nego widzę elementy teorii politycznej państwa bezpieczeństwa socjalekologicz-nego oraz teorii sprawiedliwości społecznej. Autorem pierwszej jest N. Luhmann. Two-rząc fundamenty teorii politycznej państwa bezpieczeństwa socjalnego, skon-centrował się na głównej problematyce społeczeństw współczesnych i niebez-pieczeństw związanych z ich rozwojem. Państwo bezniebez-pieczeństwa socjalnego zdaniem tego autora nie jest znaczeniowo tożsame z państwem opiekuńczym lub socjalnym18. Dostrzega on w swojej analizie, że współczesne bezpieczeń-stwo socjalne oznacza i wymaga czegoś więcej aniżeli tylko opieki socjalnej. Jego zdaniem system polityczny ma do czynienia, „po części pośrednio, po czę-ści bezpośrednio ze środowiskiem zewnętrz-społecznym: naturą oraz fizyczną egzystencją ludzi”19.

Do wartości podstawowych autor zalicza: godność człowieka, równość, soli-darność, sprawiedliwość. Wartości te jego zdaniem mobilizują dynamikę państwa bezpieczeństwa socjalnego. Uważa on, że „podtrzymują one i reprodukują na-dzieje na dotrzymanie zawartych w nich przyrzeczeń i wraz z tym wszystkim, co już zostało osiągnięte, wywołują dalsze roszczenia kompensacyjne”20. Cytowany autor twierdzi, że do zasad państwa bezpieczeństwa socjalnego „należy poważne

15 Tamże.

16 Tamże.

17 J. Wróblewski, Wprowadzenie. Konstytucja amerykańska. Stałość a zmienność prawa, [w:]

Konstytucja USA 1787–1987. Historia i współczesność, red. J. Wróblewski, Warszawa 1987, s. 19. 18 N. Luhmann, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, Warszawa 1994, s. 19.

19 Tamże, s. 65.

traktowanie każdego roszczenia wysuwanego pod adresem instytucji publicznych czy klasy politycznej, jeśli tylko z roszczeniem tym wystąpi opinia publiczna, czołowe osobistości polityczne lub prawo”21.

W teorii politycznej państwa bezpieczeństwa socjalnego N. Luhmann do-strzega konieczność rozwiązywania przez państwo wielu problemów ekologicz-nych powstających zwłaszcza na styku: państwo, społeczeństwo i środowisko naturalne22. Jego koncepcja bezpieczeństwa socjalnego jest teorią ewolucji syste-mów politycznych w społeczeństwach industrialnych i postindustrialnych. Model państwa bezpieczeństwa socjalnego obejmuje swym zasięgiem nowe dziedziny. Jedną z nich jest właśnie bezpieczeństwo ekologiczne.

Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego N. Luhmanna znala-zła swoje odzwierciedlenie w koncepcjach dotyczących kształtu prawa ochro-ny środowiska w Niemczech. Na początku lat siedemdziesiątych w programach rządowych RFN i w opiniach Rady Rzeczoznawców ds. Ochrony Środowiska, w ramach której zasiadali przedstawiciele nauki i praktyki, zwracano uwagę na dwa podstawowe zadania „państwa socjalnego”: 1) wykorzystanie instrumentów planowania środowiska jako zadania państwowo-politycznego; 2) uznawanie problematyki ochrony środowiska naturalnego jako „zadania losowego współ-czesnego państwa” oraz „nakazu wynikającego z zasady państwa socjalnego”23. Zasada państwa socjalnego przez długi okres była podstawą interpretacji przepi-sów niemieckiej Konstytucji w kontekście ochrony środowiska. W interpretacji Związkowego Trybunału Konstytucyjnego oznacza ona skierowany do państwa obowiązek, aby w drodze ustawodawstwa urzeczywistniało sprawiedliwy porzą-dek społeczny24. Ten generalny nakaz obejmuje także bezpieczeństwo ekologicz-ne gwarantowaekologicz-ne przy pomocy prawa ochrony środowiska.

Zasada państwa socjalnego zawiera ogólną dyrektywę państwowego po-stępowania25. Ochrona środowiska i bezpieczeństwo ekologiczne razem z zasa-dą państwa socjalnego jest traktowana jako cel państwa. W. Abendroth zasadę państwa socjalnego interpretuje w sposób polityczny, w łączności z innymi prze-pisami niemieckiej Konstytucji jako metodę legalnego przekształcenia Niemiec w państwo socjalistyczne26. K. Hesse twierdzi, że pojęcie (sozialer Rechtsstaat)

21 Tamże, s. 153.

22 Na temat definicji problemów ekologicznych zob. uwagi P. Matczaka, Problemy

ekologicz-ne jako problemy społeczekologicz-ne, Poznań 2000, s. 47–50. 23 Tamże, s. 542.

24 H. Steiger, Mensch und Umwelt. Zur Frage der Einführung eines Umweltgrundrechts, Erich Schmidt Verlag Berlin 1975, s. 11.

25 Zob. szerzej na ten temat, K. Nowacki, Administracyjnoprawne instrumenty ochrony

środo-wiska naturalnego w Republice Federalnej Niemiec i Austrii. Studium prawnoporównawcze, AUW

1993/1570, Prawo 227, s. 32 i n.

26 W. Abendroth, Das grundegesetz. Eine Einführung in seine politische Probleme, Phullingen 1966, s. 65 i n.

nie należy do pojęć statycznych, których treść została raz na zawsze ustalona. Zasada „państwa socjalnego” oznacza według niego, „iż zadania państwa nie wy-czerpują się zasadniczo w ochronie, strzeżeniu i tylko okazyjnie w interweniowa-niu. Państwo ustawy zasadniczej jest planujące, kierujące, świadczące, dzielące, po raz pierwszy umożliwiające indywidualne jak i społeczne życie”27. W Niem-czech dyskusja polityczna na temat konstytucjonalizacji ochrony środowiska pro-wadzona była głównie z inicjatywy partii politycznych, które działały na początku lat siedemdziesiątych w ramach koalicji rządowej28. Zwłaszcza dwie partie SPD i FDP w programach politycznych umieściły postulat nowelizacji Konstytucji i wprowadzenie do katalogu praw zasadniczych prawa do środowiska29.

H. F. Zacher na podstawie przepisów ustawy zasadniczej RFN wyprowadza następujące cele państwa socjalnego: 1) zagwarantowanie minimum egzystencji polegające na niedopuszczeniu do nędzy materialnej oraz zagwarantowanie ele-mentarnych świadczeń osobistych w zakresie wychowania, pielęgnacji i opieki; 2) ograniczenie występowania sytuacji uzależnienia i kontroli nad nimi; 3) wy-równanie różnic poziomu życia oraz 4) ochronę osiągniętego standardu życiowe-go przed istotnym pożyciowe-gorszeniem materialnym30.

Do praw socjalnych w Niemczech umownie zalicza się: prawo do pracy, mieszkania, bezpieczeństwa socjalnego, bezpieczeństwa ekologicznego, wy-kształcenia oraz wypoczynku. Prawa te stanowią formę roszczeń jednostki skie-rowanych głównie do państwa oraz pośrednio do społeczeństwa. Prawo do śro-dowiska znajduje się w obszarze działania drugiej generacji praw socjalnych. P. Maddalena podkreśla, że prawo do środowiska związane jest z transformacją pozytywistycznej koncepcji państwa prawa w socjalne państwo prawa31.

W doktrynie prawa niemieckiego zastanawiano się zwłaszcza nad trudnym problemem umiejscowienia prawa do środowiska wśród innych praw człowieka. Rozważano w szczególności, czy można je zaliczyć do fundamentalnych praw człowieka, czy też do praw socjalnych lub do innej jeszcze kategorii praw, któ-re do tej pory nie występowały. Na kształt tego prawa w Niemczech ma wpływ generalny proces uniwersalizacji praw człowieka oraz globalizacja32. Postrze-ganie prawa do środowiska jako prawa jednostki jest stanowiskiem od dawna

27 K. Hesse, Grundzüge des Verfassungsrecht der Bundesrepublik deutschland, wyd. V, Karls-ruhe 1972, s.86.

28 J. Sommer, Prawo do środowiska, [w:] Prawa człowieka. Model prawny, Wrocław, Warsza-wa, Kraków 1991, s. 942.

29 Tamże.

30 H. F. Zacher, Zarys prawa…, s. 9.

31 P. Maddalena, Ill diritto all‘ ambiente come diritto inviolabile dell‘ uomo, [w:] Congresso

Internazionale. I diritti fondamentali dell‘ ambiente nei combiamenti dell‘ Europa Centro-Orienta-le, Varsavia 1995, s. 3.

32 H. Lube, Globalisierung. Zur Teorie der Zivilisatorischen Evolution, [w:] Globalisierung

charakterystycznym dla poglądów reprezentowanych w nauce niemieckiej. Prawo to może być rozumiane jako: 1) prawo indywidualne, 2) prawo kolektywne oraz 3) prawo podmiotowe. Prawo do środowiska w literaturze niemieckiej najczęściej jednak ujmowano jako prawo indywidualne, a nie jako prawo kolektywne33.

Przy takim założeniu zagadnienia związane z bezpieczeństwem ekologicz-nym przekraczają granice wielu wąsko rozumianych problemów społecznych, po-litycznych i gospodarczych. W koncepcji niemieckiej spójnie i powiązane ze sobą są dwa elementy: środowisko naturalne i otoczenie społeczne.

W rozwiązywaniu kryzysów ekologicznych praktyka społeczna powinna uwzględniać socjokulturowe ujęcie przyrody34. Według H. Jurosa, niemieckie po-jęcie „państwa prawa” (Rechtsstaat) uległo w historii redefiniowaniu w „państwo kultury” (Kulturstaat), państwo socjalne (Sozialstaat) czy państwo dobrobytu (Wohlfahrtstaat)”35. Jego zdaniem tylko państwo prawa za pomocą redystrybucji socjalnej w zakresie: służby zdrowia, opieki społecznej, zwłaszcza ludzi starych, szkolnictwa, budownictwa mieszkaniowego, gospodarki wodnej, gospodarki od-padami może dać ekologicznie relewantne gwarancje36. W takim znaczeniu można mówić o państwie ekologicznym (Ökostaat, Umwelstaat) zapewniającym bezpie-czeństwo ekologiczne. Konkludując, stwierdza on, że w czasie kryzysu demokra-tycznego państwa prawa, państwa socjalnego i państwa ekologicznego nie jest wystarczające przebudowanie polityki: społecznej, ekonomicznej i ekologicznej. Potrzebna jest „głęboka restrukturyzacja państwa”37. Z treści zasady państwa so-cjalnego dla K. Hessa wynika z jednej strony zobowiązanie dla wspólnoty wobec swoich członków, obejmujące obowiązek socjalnej opieki, zabezpieczenia i za-spokojenia socjalnego. Z drugiej strony zasada ta oznacza zobowiązanie socjalne członków wspólnoty względem siebie oraz wobec samej wspólnoty, obejmujące: obowiązek ochrony, pomocy, opieki i kolektywnej samopomocy, związania so-cjalnego, własność, obowiązek płacenia podatków oraz uiszczania świadczeń38.

Th. Maunz uważa, że zasada „socjalna” oznacza obowiązek oparcia działal-ności państwa na zasadach społecznej sprawiedliwości i nadaniu całości prawa socjalnej orientacji (socjalnego kierunku). Wyróżnia on pojęcie „socjalnej spra-wiedliwości”, „która jako zasada podziału „każdej warstwie lub grupie ludności daje prawa jej przysługujące w szczególności zapewnia gospodarcze i kulturalne warunki życia na właściwym poziomie”39. Większość przedstawicieli doktryny

33 J. Sommer, Prawo do środowiska..., s. 943.

34 Zob. H. J. Höhn, Umweltethik und Umwelt politik, „Aus Politik und Zeitgeschichte“ 1994, Bd. 49, s. 15.

35 H. Juros, Ochrona środowiska naturalnego a redefinicja państwa, [w:] Prawa człowieka

w państwie ekologicznym, red. R. Sobański, Warszawa 1998, s. 78. 36 Tamże, s. 79.

37 Tamże, s. 104.

38 Tamże.

uważa, że zasada państwa socjalnego tworzy zobowiązanie dla państwa i władz publicznych do prowadzenia aktywnej polityki ochrony środowiska zmierzającej do wyrównania sprzeczności społecznych.

Władze publiczne w polityce socjalnej zgodnie z omawianą zasadą powinny kierować się zasadami: sprawiedliwości, solidarności, subsydiarności i proporcjo-nalności40. Zdaniem P. Sarneckiego, „dyrektywa państwa socjalnego jest jednak na