W latach 1926–1934 zaprezentowano w polskiej literaturze opracowaną przez J. G. Pawlikowskiego pierwszą w Polsce bardzo ważną koncepcję ochrony prawnej przyrody167. Zasadnicza część prac nad przygotowaniem projektu ustawy o ochronie przyrody prowadzona była w latach 1926–1934. W 1927 r. zostało zwołane przez W. Szafera zebranie, którego podstawowym celem było omówie-nie najważomówie-niejszych kwestii związanych z treścią przyszłej ustawy168. Podjęto wtedy decyzję o powierzeniu Państwowej Komisji Kodyfikacyjnej opracowania projektu ustawy. Po przyjęciu propozycji legislacyjnych dotyczących projektu wyznaczyła ona na referenta prof. Fryderyka Zolla169. Przygotował on projekt, który został następnie przedyskutowany w Podkomisji Prawa Rzeczowego Ko-misji Kodyfikacyjnej. W dniach 15–17 lutego 1928 r. odbyła się dyskusja na tym projektem, w której Państwową Radę Ochrony Przyrody reprezentował: m. in. W. Szafer, i J. G. Pawlikowski. Projekt następnie został przesłany do
zaopiniowa-165 Pierwszym delegatem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Spraw Ochrony Przyrody oraz przewodniczącym Państwowej Rady Ochrony Przyrody został Władysław Szafer. W składzie Rady znalazły się również osoby reprezentujące czynnik społeczny. O dużym znaczeniu „żywiołów obywatelskich” pisał m. in. J. G. Pawlikowski w rozprawie Społeczna
organi-zacja ochrony przyrody, OP, 1922, R. 3, tekst pierwotny został uzupełniony przez autora w książce, O lice ziemi, Warszawa 1938, s. 69–83.
166 W. Kulczyńska, Organizacja..., s. 264–265.
167 Koncepcja ochrony prawnej przyrody J. G. Pawlikowskiego została przedstawiona w jego trzech podstawowych z tego zakresu monografiach: w studium opublikowanym w szóstym roczniku OP z 1926 r., O prawie ochrony przyrody, Cyt. za: J. G. Pawlikowski, O lice..., s. 83–134, w osob-nej monografii: Prawo ochrony przyrody, wydaosob-nej nakładem Państwowej Rady Ochrony Przyrody nr 10, Kraków 1927 oraz jako rozdział XI w wydawnictwie zbiorowym pod red. W. Szafera, Skarby
i ich ochrona, wiadomości z dziedziny ochrony przyrody dla przyrodników, nauczycieli, leśników, górników, myśliwych, rybaków, młodzieży studiującej i wszystkich miłośników przyrody,
Warsza-wa 1932, s. 248–257. Zagadnienia te wcześniej analizoWarsza-wałem w rozprawie pt. Zasady prawne…, s. 53–57.
168 Zagadnienia dotyczące podstaw naukowych ochrony przyrody w II Rzeczypospolitej wcześniej szerzej analizowałem w pracy: Zasady prawne…, s. 53–58. W tej rozprawie przedmiot wcześniejszych analiz został poszerzony o nowe obszary badań związanych z instytucją prawną bezpieczeństwa ekologicznego.
nia do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Kolejny etap prac nad projektem ustawy był związany z debatą, która miała miejsce w dniach 15–18 listopada 1928 r., w której brał udział m. in. W. Goetel. Po jej zakończe-niu projekt ustawy o ochronie przyrody nabrał ostatecznego kształtu170. Termin uchwalenia ustawy wciąż wtedy jeszcze nie był ostatecznie ustalony171. W. Szafer uważał, że korzyści z uchwalenia ustawy leżą w tych jej proponowanych posta-nowieniach, które dotyczą możności doraźnej ochrony zabytków przyrody oraz tworzenia rezerwatów172. Podjęte zostały również próby, aby ustawa o ochronie przyrody weszła w życie w drodze rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej173. Po wieloletnich staraniach w styczniu 1934 r. RM przyjęła ostateczną wersję projektu ustawy o ochronie przyrody, która jako propozycja rządowa trafiła pod obrady parlamentu. Sejm 6 marca 1934 r. prawie jednomyślną uchwałą przyjął ustawę. W dniu 10 marca ustawa została następnie jednomyślnie przyjęta przez Senat w brzmieniu ustalonym przez Sejm174.
Ukształtowane w tym czasie podstawy teoretyczne ochrony przyrody stanowiły solidny fundament pod realizację postanowień ustawy o ochronie przyrody175. Pro-pozycja terminologiczna A. Wodziczki, dotycząca nauki ochrony przyrody przed-stawiona w 1932 r., stała się punktem zwrotnym w badaniach naukowych instytucji prawnych ochrony przyrody, a później instytucji prawnych ochrony środowiska. 170 J. G. Pawlikowski, Rozbudowa prawnych podstaw ochrony przyrody, OP, 1934, R. 14, s. 4.
171 W sprawozdaniu PROP za rok 1929 Szafer zwrócił uwagę na to, że projekt ustawy przej-rzały wszystkie ministerstwa i był przedmiotem obrad Prezydium Rady Ministrów, ale wbrew ocze-kiwaniom nie został uchwalony. W. Szafer uważał, że przewlekanie tej doniosłej sprawy stawia PROP w bardzo trudnym i beznadziejnym położeniu. W wielu konkretnych sprawach związanych z ochroną przyrody brak regulacji ustawowej powodował, sytuację, w której nie mogły one być załatwione. Wyrażał on swoje zaniepokojenie taką sytuacją w słowach: „Nie każda z bieżących spraw może czekać, a niejedna osobliwość przyrody polskiej zginęła już z powodu niemożności jej uratowania przed zagładą w dzisiejszym stanie prawnym”. W. Szafer, Sprawozdanie z działalności
Państwowej Rady Ochrony Przyrody w roku 1929, Kraków 1930, s. 5. 172 Tamże.
173 Ze względu na silny sprzeciw Ministerstwa Skarbu pomysł ten nie doczekał się realizacji. Zob. Sprawozdanie z 50-go posiedzenia Wydziału PROP, z dnia 8 października 1930 w Krakowie, OP, 1930, R. 10, s. 185. Na temat przyczyn opóźnień związanych z zakończeniem procesu legisla-cyjnych w administracji rządowej i sprawy uchwalenia ustawy o ochronie przyrody w Sejmie zob. W. Goetel, Bój o parki narodowe, „Wierchy” 1931/9, s. 129.
174 Dane dotyczące ostatniego etapu uchwalenia ustawy opublikowane zostały w „Kwartal-nym Biuletynie Informacyj„Kwartal-nym Delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Spraw Ochrony Przyrody” [KBI], kwiecień 1934/2, s. 1.
175 Na początku lat trzydziestych pojawiło się inne podejście do tych zagadnień. Przedstawi-cielem nowego nurtu w nauce ochrony przyrody był A. Wodziczko (1887–1948) poznański biolog i działacz ochrony przyrody. W artykule dotyczącym zieleni miejskiej przedstawił on nowy pogląd, według którego ochrona przyrody stała się zagadnieniem polityki w zakresie miejskiej i podmiej-skiej zieleni zdrowotnej. A. Wodziczko, Zieleń miast z punktu widzenia ochrony przyrody, OP, 1930, R. 10, s. 41.
Oddzielała ona dotychczasową statyczną koncepcję ochrony przyrody od nowej dynamicznej nauki o ogólnym zachowaniu zasobów środowiska przyrodniczego na podstawie zasad ogólnych tej ochrony176. Według W. Radeckiego, w koncepcji A. Wodziczki przedstawionej w 1932 r. widoczna była wtedy współczesna proble-matyka ochrony środowiska wraz z zagadnieniami kształtowania środowiska, etyką środowiskową (ekologiczną) oraz edukacją ekologiczną. Zdaniem tego autora, był to pierwszy sygnał, że nowy termin „ochrona środowiska” nie jest niczym innym jak ochroną przyrody, lecz inaczej rozumianą177. Przykładem na poparcie twierdze-nia W. Radeckiego może być to, że W. Szafer interes higieny społecznej widział głównie jako obcowanie człowieka z przyrodą, będącą źródłem zdrowia i przyno-szącą człowiekowi pełną radość i szczęście, gdy jest piękna178.
Przed II wojną światową wydano też kompleks przepisów prawnych, który stworzył zręby instytucji prawa leśnego, a mianowicie: 1) rozporządzenie Prezy-denta Rzeczypospolitej z 24 czerwca 1927 r. o zagospodarowaniu lasów nie sta-nowiących własności państwa179; 2) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 marca 1928 r. o zagospodarowaniu lasów państwowych180; 3) dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z 30 września 1936 r. o Państwowym Gospodarstwie Leśnym zmieniony ustawą z 16 marca 1937 r. o zmianie dekretu Prezydenta Rze-czypospolitej z 30 września 1936 r. o Państwowym Gospodarstwie Leśnym znowe-lizowany ustawą z 16 marca 1937 r. o zmianie dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 30 września 1936 r. o państwowym gospodarstwie leśnym181; 4) ustawę z 14 lipca 1936 r. o zalesieniu niektórych nieużytków182 oraz 5) ustawę z 14 kwietnia 1937 r. o szkodnictwie leśnym i polnym183. Lasy podlegały ogólnym zasadom ochrony wy-nikającym z treści art. 13 ustawy o uzdrowiskach z 23 marca 1922 r.184
Ustawa o ochronie przyrody uchwalona 10 marca 1934 r.185 była regulacją prawną, mająca w tym czasie w głównej mierze charakter konserwatorski. Wej-ście w życie w Polsce pierwszej kompleksowej ustawy dotyczącej ochrony przy-rody miało bardzo duże znaczenie w tworzeniu podstaw teoretyczno-prawnych najpierw instytucji prawnych ochrony przyrody, a później instytucji prawnych 176 A. Dzięczkowski, Adam Wodziczko, twórca nauki o ochronie przyrody. W 50-lecie
fizjo-taktyki, [w:] Studia z dziejów ochrony przyrody w Polsce, red. J. Babicz, W. Grębocka, Z. Wójcik,
Wrocław 1985, s. 65.
177 W. Radecki, Zarys dziejów prawnej ochrony przyrody i środowiska w Polsce, Kraków 1990, s. 78.
178 W. Szafer, Ochrona przyrody a postulaty higieny społecznej, OP, 1933, R. 13, s. 15–23.
179 Dz.U., nr 57, poz. 504 ze zm., tekst jednolity Dz.U., 1932, nr 111, poz. 932 ze zm.
180 Dz.U.R.P., nr 36, poz. 336 ze zm.
181 Dz.U.R.P., nr 75, poz. 533 ze zm.
182 Dz.U.R.P., nr 56, poz. 406.
183 Dz.U.R.P., nr 30, poz. 224 ze zm.
184 Dz.U.R.P., nr 31, poz. 254, zm. rozporządzeniem Prezydenta R.P. z 22.03.1928 r., Dz.U.R.P., nr 36, poz. 331.
ochrony środowiska. Konserwatorski charakter tej regulacji wynikał z ogólnej koncepcji teoretycznej ochrony przyrody reprezentowanej przez J. G. Pawlikow-skiego. Był to stosunkowo mało obszerny akt prawny, który składał się z 34 arty-kułów podzielonych na 4 rozdziały. Ustawa ta była dobrym początkiem na drodze budowania podstaw prawnych ochrony przyrody i jej głównych instytucji praw-nych. Oczekiwano, że akt prawny z 1934 r. będzie sygnałem rozpoczęcia nowego i lepszego okresu ochrony przyrody w Polsce. Kolejne lata stały się zaprzecze-niem tych nadziei.
Zwłaszcza w latach 1934–1937 widoczny był regres, w którym miało miejsce stopniowe zanikanie działalności ochronnej186. Uznano wtedy, że turystyka jest szansą rozwoju kraju. Nie dostrzegano jednak możliwości powiązania rozwoju gospodarki turystycznej z potrzebami ochrony przyrody.
Przedstawione powyżej dane potwierdzają, że stworzone w drugiej połowie lat trzydziestych XX w. podstawy teoretyczne instytucji prawnych ochrony przy-rody zostały prawidłowo wykorzystane w praktyce. Polska regulacja ustawowa dotycząca ochrony przyrody z 1934 r. uchwalona została rok wcześniej przed ustawą Rzeszy Niemieckiej o ochronie przyrody, przyjętą 26 czerwca 1935 r. (Re-ichsnaturschutzgesetz), która łącznie z rozporządzeniami wprowadzającym 31 października 1935 r. ujednoliciła niemieckiego prawo państwowe w dziedzinie ochrony przyrody. Przykładem całkowitego wypaczenia idei konserwatorskiej ochrony przyrody w ówczesnym prawie niemieckim była podjęta próba w czasie II wojny światowej wdrożenia przerażającego pomysłu H. Göringa dotyczącego utworzenia na terenach okupowanych w Polsce w okręgu białostockim rezerwa-tu przyrody. W tym celu z terenów tych miała być wysiedlona ludność cywilna. H. Göring planował powołanie tam ogromnego rezerwatu naukowego, kierowa-nego przez tzw. naukowców i działających pod jego kierownictwem187.
Regulacje prawne w Polsce, odwołujące się do założeń konserwatorskiej ochrony przyrody, opierały się na idealistycznej koncepcji188. Uchwalenie ustawy o ochronie przyrody z 1934 r. było uwieńczeniem wypracowanej w okresie mię-dzywojennym w nauce polskiej interesującej teorii instytucji prawnych ochrony przyrody. Jej odzwierciedleniem była treść ustawy o ochronie przyrody. Do in-stytucji tych możemy m. in. zaliczyć: cel prawnej ochrony przyrody, zarządze-nia tymczasowe, Fundusz Ochrony Przyrody oraz odszkodowazarządze-nia, wynikające z istotnej zmiany w dotychczasowym sposobie używania lub użytkowania przed-miotu ze względu na ochronę przyrody.
186 W. Szafer, Rzut oka na stan przyrody w Polsce na tle 17-letniej działalności Państwowej
Rady Ochrony Przyrody, Kraków 1937, s. 10–12.
187 Zob. szerzej S. Orłowski, R. Ostrowicz, Erich Koch przed polskim sądem, Warszawa 1959, s. 65 i n.
188 Ustawa niemiecka z 1935 r. obowiązywała w Republice Federalnej Niemiec w formie pra-wa krajowego do 1976 r.