Geneza nowej ekonomii instytucjonalnej

Instytucjonalizm pojaw ił się w S tan ach Z jednoczonych ju ż w końcu wieku X IX . Z a pierw szego instytucjonalistę uznaje się T h o rste in a Veblena. le n daw ny instytucjonalizm w yróżniał się krytycyzm em w obec panującej ekonom ii m arginalnej oraz akcentow aniem znaczenia w życiu gospodarczym czyn ników innych niż ra c jo n a ln a k alk u lac ja zysków i uży teczn ości, co stan o w iło ce n tru m zain te reso w a n ia o rto d o k sji ek o n o m iczn ej od czasów Smitha. Jeszcze wcześniej takie nieortodoksyjne podejście d o badań ekonom icz­ nych prezentowali pisarze niemieccy tworzący, w X IX w. kierunek historyczny. W spólne idee pisarzy z niemieckiej szkoły historycznej o ra z „ sta ry c h ” i „n o w y ch ” instytucjonalistów - to przede wszystkim k ry ty k a założenia racjonalności działan ia p o dm iotów gospodarczych, ak cen to w an ie wpływu kultu row ych u w arunko w ań i czasu na przebieg procesów ekonom icznych i osiągany przez społeczeństw o poziom rozw oju ekonom icznego. „ S ta ry c h ” i „n o w y ch ” instytucjonalistów łączy pojęcie instytucji i krytyczny stosunek do panującej ekonom ii, rozwijającej staty czną teorię rów now agi o p a rtą na założeniu racjonalności. Jednakże nowi instytucjonaliści jed n o zn aczn ie o p o ­ wiadają się za potrzebą tw orzenia teorii ekonomicznej opartej n a realistycznych założeniach, podczas gdy stary instytucjonalizm prezentow ał raczej sceptyczną postaw ę w obec m ożliw ości tw orzenia teorii ekonom icznej.

W latach 30. X X w. idee instytucjonalistów przybierały co raz bardziej dojrzałą postać, a stosow ane m etody analizy staw ały się bliższe m eto do m uznaw anym w głównym nurcie ekonom ii. Ju ż Jo h n R. C o m m o n s w arty ku le

institutional Econom ics pisał, iż n au k a o zachow aniach ekonom icznych nie

* D r hab. p ro f, nadzw . U L , K a te d ra H istorii M yśli E konom icznej i H isto rii G o sp o d arc z e j U niw ersytetu Ł ódzkiego.

m oże poprzestać na prostym opisie i m etafo rach , lecz m usi dążyć do stw o rzen ia system u teoretyczneg o, zatem e k o n o m ia in sty tu c jo n a ln a nie m oże odżegnyw ać się od odkryć „ekonom istów klasycznych i psychologicz­ ny ch ” 1. C om m ons w ysunął także w ażne tezy, że za p o d staw o w ą jed n o stk ę analizy pow inno się uznać tran sak cję oraz że celem organizacji gospodarczej jest h arm o nizow anie stosunków m iędzy stro n am i, k tó re dzielą ko nflikty.

D ość pow szechny jest pogląd, że dla nowej ekon om ii instytu cjon alnej ważny był arty k u ł R o n ald a C o asc’a The N a ture o f the Firm , w którym w prow adzon e zostało d o analizy ekonom icznej pojęcie kosztó w transakcji. C oase w swym klasycznym arty k u le zauw ażył, że k o o rd y n a cja d ziałań gospodarczych do k o n u je się nie tylko przez rynek, ale tak że przez firm y. R ynki i firm y to alternatyw ne sposoby organizacji gospodarczej. T erm in „n o w a ek o n o m ia in sty tu c jo n a ln a” w prow adził O liver W illiam son, k tó ry chciał w ten sposób podkreślić odm ienność nowej form acji od starego instytucjonalizm u. Znaczący wkład d o rozw oju nowej ek o no m ii in sty tu c­ jonaln ej wnieśli: R onald H . C oase, A rm en A. A lchian, H ero ld D em setz, H e rb ert Sim on, Oliver E. W illiam son, D ouglass С. N o rth , Jam es M . Bu­ c h a n an , G o rd o n T ullock i M an c u r O lson. N ajw iększy rozgłos zyskali: C oase, N o rth i W illiam son, k tó ry ch podejście ch a rak tery zu je k o n ce n tracja na kosztach transakcji, o raz B uchan an, rozw ijający podejście o k reślane m ianem teorii w yboru publicznego. W śród eko n o m istó w uznaw anych za p rek u rso ró w i zaliczanych d o różnych szkół now ego in sty tucjon alizm u jest wielu lau reatów N ag ro d y N o b la w dziedzinie ekonom ii: F ried rich H ayek i G u n a rd M yrdal (1974), H. Sim on, J. B uchanan, R. C o ase i D. N o rth . Świadczy to o rosnącym znaczeniu i prestiżu now ego n u rtu i m o żn a sądzić, że nowe podejście znajduje zrozum ienie i miejsce w głównym nurcie ekonom ii.

N ow a eko n o m ia insty tu cjo n aln a jest n urtem w eko nom ii o w ybitnie interdyscyplinarnym charakterze. W ykorzystuje język i narzęd zia tradycyjnej ek onom ii, ale czerpie z wielu innych nauk: praw a, teorii organizacji, nauk polityczn ych, socjologii i a n tro p o lo g ii. K o rz y sta z d o ro b k u ty ch n au k i jednocześnie wywiera głęboki wpływ na ich rozw ój, zw łaszcza na praw o i organizację.

N ow a ek o n o m ia in stytucjonalna w yrasta z p rz ek o n an ia, że instytucje określają sposób działania jednostek, a w efekcie działanie system u ekonom icz­ nego i dlatego instytucje pow inny być przedm iotem analizy ekonom icznej. M usi to być jed n ak analiza teoretyczna, a nie zwykły opis, p ra k ty k o w an y przez stary instytucjonalizm . Nowi instytucjonaliści są krytyczni wobec teorii neoklasycznej, jej form alizm u i zało żeń, ale u zn a ją ko nieczn o ść analizy teoretycznej oraz akceptują indywidualizm m etodologiczny. N ajbardziej

1 J. R. C o m m o n s , Institutional Econom ics, „ T h e A m erican E co n o m ic R ev iew " 1931, t. 21, s. 648.

krytycznie d o tradycyjnej teorii odniósł się C o ase w jednym z w yw iadów , m ów iąc, że now y instytucjonalizm nie zm ieni, ale zastąpi k on w en cjo n aln ą ekonom ię.

M oim zdaniem - pow iedział - n o w a e k o n o m ia in sty tu c jo n aln a jes t e k o n o m ią . Jest tym , czym e k o n o m ia p o w in n a być. Istniejąca e k o n o m ia jest system em teoretycznym zaw ieszonym w p ró żn i, k tó ry m a niew iele w spólnego z tym , co dzieje się w realn y m życiu2.

W niniejszym artykule przedstaw ione zostaną podstaw ow e założenia i główne problem y, podejm ow ane przez R o n ald a C o ase’a, D ou glassa N o rth a i O livera W illiam sona, czyli tych przedstaw icieli nowej ekonom ii instytuc­ jonaln ej, k tó ry ch uw aga sk o n ce n tro w an a jest na instytucjach i kosztach transakcyjnych. A rty k u ł pośw ięcony jest głównie nowej ekonom ii w węższym znaczeniu, nazyw anej tak że ek o n o m ią k osztów tra n sa k c ji. W szerszym rozum ieniu, do nowej ekonom ii instytucjonalnej zaliczana jest także szkoła w yboru publicznego Jam esa B uchanana.

Szczególną uwagę pośw ięcono w artykule dziełu jedn ego z nowych instytucjonalistów - D ouglassa C. N o rth a . T en lau reat N agro dy N obla w dziedzinie ekonom ii z wielkim sukcesem łączy upraw ianie dw u dyscyp­ lin: ekonom ii i historii gospodarczej. P odkreśla, że ek o n o m ia m usi o b e­ jm o w ać analizę instytucji, a ta w ym aga b a d a ń h isto ry czny ch . Nie m a zatem dobrej analizy ekonom icznej bez historii gospodarczej, ale je d n o ­ cześnie h isto ria g o sp o d arcza nie m oże o g ran iczać się d o an alizy idio- graficznej, konieczna jest analiza teoretyczna. Z adaniem historii g o sp o d a r­ czej jest dostarczenie narzędzi um ożliw iających zrozum ienie ekonom icznej zm iany.

H isto ria g o sp o d arcza zajm uje się rozw ojem g o sp o d a rk i w czasie. Jej celem badaw czym Jest nic ty lk o rzucanie now ego św iatła n a przeszłość g o sp o d a rczą, ale tak że udział w tw o ­ rzeniu teorii ekonom icznej przez d o sta rcz an ie analitycznej p o d b u d o w y um ożliw iającej z ro ­ zum ienie ekonom icznej zm iany (an analytical fra m e w o rk that will enable us to understand

economic change). T eo ria d y nam iki ekonom icznej rów nie precyzyjna ja k teo ria rów now agi

ogólnej, b yłaby idealnym narzędziem analizy. W obec b ra k u takiej teorii o pisujem y cechy ch arak tery sty czn e i rozw ój g o sp o d arek m inionych e p o k , stosujem y staty czn ą analizę p o ró w ­ naw czą; b ra k nam jed n a k analitycznego zrozum ienia d ro g i rozw oju g o sp o d a rek w czasie. T eo ria d y n am ik i ekonom icznej jest zatem decydująca w dziedzinie rozw oju ekonom icznego. Nie jest tajem nicą, dlaczego nie było p o stęp u w dziedzinie rozw oju w ciągu pięciu d ekad po II w ojnie św iatow ej. N eoklasyczna teo ria jest p o p ro stu niew łaściw ym narzędziem anali zy i opisu polityki pob u d zającej rozw ój. O n a zajm uje się tym , ja k rynki działają, a nie lym, ja k rynki rozw ijają się’.

2 Interview with R onald Coase at the Inaugural Conference o f the International S o c ie ty fo r N ew Institutional Econom ics, S t. Louis, Septem ber 17, 1997, h ttp ://c o a se.o rg /co a se in te rv ie w .h tm .

3 D . C . N o r t h , Econom ic Perfom ance Time, „ T h e A m erican E co n o m ic R ev iew " 1994, t. 3, s. 359.

Pow yższe zd an ia p o ch o d z ą z w ykładu w ygłoszonego przez N o rth a w dniu o trzy m an ia N ag ro d y N obla. N o rth zaczął swoje w ystąpienie właśnie od w skazania roli historii gospodarczej i ekonom ii o ra z relacji m iędzy nimi. Stanow isko N o rth a jest wyrazem dążen ia d o syntezy dw óch podejść m e to ­ dologicznych w sferze b ad ań ekonom icznych: p o stu latu b ad a ń historycznych, wysuwanego ju ż przez starszą szkołę historyczną, i przekonania ortodoksyjnych ekonom istów , że ek o n o m ia jest n a u k ą teoretyczną. N a to m iast dzieło N o rth a , pozostające w ścisłym zw iązku z dziełem R o n ald a C o ase’a, w ydaje się być świadectwem ow ocności tej syntezy.