N ajbardziej w idoczne zm iany w światowej g o sp od arce p rzy n o szą dane d o tyczące d y n am ik i i w ysokości p ro d u k tu . W raz ze z m ian ą s tru k tu ry z a tru d n ie n ia zm ieniał się udział poszczególnych sek to ró w w p ro d u k c ie krajow ym b ru tto . W 1988 r. w USA, Jap o n ii i W ielkiej B rytanii - trzech gosp o d ark ach liczonych razem - rolnictw o w ytw arzało jedynie 2 % p ro d u k tu , przem ysł 4 2 % , a usługi 56% . N a zm iany te w pływ ało z pew nością tem po w zrostu P K B , k tó re w okresie 1970-1989 w yniosło d la św iata 3 ,5 % , a licząc n a jednego m ieszkańca - 1,5% . N ajbardziej dynam icznie rósł PK B Azji (około 5% rocznie), A m eryki Łacińskiej i A fryki (po o k o ło 3 % )126, ale przy w ysokim przyroście n atu raln y m nie m iało to przełożenia na po p raw ę bytu przeciętnego m ieszkańca tych regionów .
O gółem w okresie 20 lat PK B św iata praw ie się p odw oił i w 1989 r. w ynosił 26,5 bin dol. (o sile nabyw czej z 1990 r.). N a m ieszkańca globu p rzy p ad ało więc p o n ad 5 tys. doi. rocznie. N ajw iększy udział w św iatow ym p rodukcie m iał św iat Z ach o d u (12,5 bin), A zja - 8,2 bin, „ s ta ry ” blok socjalistyczny - 2,7 bin, A m eryka Ł aciń ska - 2,3 i A fry k a 800 m ld. Jeszcze większa g rad acja w ystępow ała przy wielkościach P K B n a m ieszk ań ca w p o szczególnych regionach. N a Zachodzie średnia w 1989 r. wynosiła 19 tys. doi., w blo k u socjalistycznym - p o n ad 6 tys., w A m eryce Łacińskiej - p on ad 5 tys., w Azji - 2,7 tys. i w A fryce - 1,4 tys. d oi. B iorąc pod uwagę gosp o d ark i narodow e, największy p ro d u k t w ytw orzyły S tany Z jednoczone (21% św iatow ego p ro d u k tu ), Ja p o n ia , C hiny i Z S R R . W sum ie 12 n a j większych gospodarek w spółtw orzyło 71% św iatow ego p r o d u k tu 127.
W grupie państw o najwyższym PK B na m ieszkańca w 1989 r. m o żn a powiedzieć, ze w szystko w róciło do norm y w p o ró w n a n iu z zestaw ieniem z roku 1970. Klasyfikacja ta „zawdzięcza” urealnienie wypadnięcia z czołowych m iejsc sezonow ych liderów , bazujących n a eksporcie ropy naftow ej: Z jed
J. B i e l a w s k i , W pływ globalizacji na wielostronną współpracę gospodarczą, „S p raw y M ię d z y n a ro d o w e ” 2000, n r 1, s. 36-38. Z o b . więcej: R . P i a s e c k i , N ow e p a ra d yg m a ty
rozw oju w kontekście globalizacji, „S praw y M ię d zy n a ro d o w e” 2000, n r 1; M . P i e t r a ś , Istota i zakres procesów globalizacji, „S p raw y M ię d zy n a ro d o w e” 2001, n r 2.
A. M a d d i s o n , The W orld E conom y..., s. 332-333; i d e m , M onitoring..., s. 60; W orld
D evelopm ent R eport 1990, W orld B ank, N ew Y ork 1990.
127 O bliczone wg: A. M a d d i s o n , The W orld E conom y..., s. 2 68-327, 330-331; i d e m ,
noczone E m iraty A rabskie spadły z 3 na 20 pozycję, a w K a ta rze i K uw ejcie przeciętny PK B obniżył się z 30 tys. d o 8 tys. doi. Listę najbogatszych otwierały w 1989 r. Stany Zjednoczone, na drugim miejscu sklasyfikow ana była Szwajcaria, na trzecim K a n ad a, a na kolejnych miejscach: kraje skandynaw skie i Jap o n ia. W czołowej dw udziestce najwięcej jest krajó w europejskich (12), a gdybyśmy wydłużyli listę, na miejscach od 21 do 24 plasowały się: H iszpania (k tó ra w rankingu największych gospodarek zajm ow ała 13 pozycję), Irland ia, P ortu g alia i G recja. Z now ych krajów d o czołów ki weszły Izrael i S ingapur. N nw o uprzem ysłow ione kraje łatw o wdzierały się na szczyty gosp o d ark i światowej. H on gkong pod brytyjską adm inistracją zdystansow ał pod względem wielkości PK B na m ieszkańca sw oją m acierz i gdyby był uw zględniany w rankingu, zajm ow ałby 9 miejsce. K olejny z „tygrysów ” , T ajw an ze średnią bliską 10 tys. doi. rocznie, uplasow ałby się n a 25 m iejscu128.
W latach 90. g o sp o d ark a św iatow a ja k o całość dalej przyspieszała. O gółem św iatow y PK B wzrósł w okresie dekady o kolejne 9 bln dol. do ok o ło 35 bln w 2000 r. PK B podniósł się w tym okresie о 37 % , tj. о 10% w stosunku d o lat 80. N a ten postęp w najw iększym sto pn iu zapracow ały kraje rozw ijające się gospodarczo, k tó re osiągnęły przyrost bliski 60% (w poprzedniej dekadzie o połow ę mniej). E kspansję g osp od arczą ko nty n u o w ała A zja, k tó ra pow iększyła PK B o 85% (w latach 80. o blisko 50% ).
T a b e l a 9. W zrost p ro d u k tu krajow ego b ru tto w latach 1980-2000 (1990 = 100)
1980 1990 1995 2000
ŚW IA T 73 100 119 137*
K raje rozw inięte g o sp o d arczo 76 100 110 124*
U nia E u ro p ejsk a 80 100 107 122 F ra n c ja 81 100 105 120 Niemcy 81 100 108 119 W ielka B rytania 77 100 107 122 W łochy 80 100 108 115 Ja p o n ia 68 100 107 113 K a n a d a 76 100 108 128 S tany Z jednoczone 77 100 111 136
K raje rozw ijające się 69 100 132 159*
A fry k a (bez E giptu) 81 100 108 122**
A m eryka Ł acińska 85 100 118 131** Azja 51 100 150 185* E u ro p a (łącznie z T u rcją) 91 100 103 116** * 1999 ** 1998 Ź r ó d ł o : R S 2001, s. 598.
W ielkość p ro d u k tu krajow ego b ru tto pozw ala na w yodrębnienie najsil niejszych ekonom icznie państw , dysponujących najw iększym PK B . Licząc w ielkość PK B w edług kursó w w alu tow ych (w o dn iesien iu do d o la ra ), w 1998 r. m iejsca te k olejno zajm ow ały: Stany Z jed n o c zo n e, J a p o n ia , N iem cy, F ra n c ja , W ielka B ry tan ia, W łochy, C h in y, B razylia, K a n a d a i H iszpania. Jed n a k współcześnie częściej oblicza się PK B według siły nabyw czej poszczególnych w alut n arodow ych (tzw. P P P - purchasing pow er
parity). T ę o statnią m etodę stosują najważniejsze organizacje m iędzynarodow e
(M F W , W I O ) i tę klasyfikację przedstaw ia wykres 4. P rzy gn iatająca i nie zm ienna w obu rankingach była przew aga S tan ów Z jednoczonych. W ielkość p ro d u k tu tego kraju przekroczyła w 1998 r. 7 bin dol. (a w 2000 r. już 9 bln). D ecydujący wpływ na postęp w g o spo darce am erykańskiej m iał rozw ój technologii wyższego rz ęd u , k tó ry był m ożliw y dzięki wielkim nak ład o m przeznaczonym na nau k ę i bad an ia. W okresie 1990 2000 n aj większy przyrost d o ch o d u osiągnęły C hiny (aż o 143% ), Stany Z jednoczone (o 36% ), Brazylia (o 2 4% ) i W ielka B rytania (o 2 2 % )‘” .
W y k r e s 4. PK B 15 najw iększych n aro d o w y ch g o sp o d a rek w 1998 r. (w mld doi. o sile nabyw czej z 1990 r.)
Ź r ó d ł o : ja k w ykres 2, s. 272-342.
W czołowej piętnastce państw o najwyższym P K B zw raca uw agę wysoki udział państw azjatyckich, reprezentow anych przez 5 krajów . Przedstaw icieli E uropy w tej klasyfikacji jest 6 (uw zględniając R osję), a o b u A m eryk - 4. Zm iany w rozdziale globalnego PK B w idać także na w ykresie 5. U dział Azji w 1998 r. zwiększył się w okresie dw udziestu lat z 24% d o ponad 37% . W zrost ten odbył się kosztem całej E uro p y (spadek udziału E urop y Z achodniej w św iatow ym PK B z blisko 26% d o niecałych 21% o ra z E uropy W schodniej z 13% do zaledw ie 5% ). B ardzo zbliżony d o poziom u z 1970 r. był natom iast udział PKB „zachodniej gospodarki pozaeuropejskiej” oraz A m eryki Łacińskiej i Afryki.
W y k r e s 5. U dział poszczególnych regionów w św iatow ym PK B w 1998 r. w p ro c en tac h
Ш Europa Zachodnia ■ U S A, K anada, Australia, N ow a Zelandia □ Japonia □ A zja (b ez Japonii) □ A m eryka Łacińska
■ Rosja i Europa Środkowowschodnia
■ Afryka
P rogres go sp o d arczy w k ra ja ch azjatyckich p o tw ierd z a też śre d n ia dynam ika PKB, k tó ra w latach 1990-1999 przekroczyła 9 % . D la porów nania, w k ra ja ch rozw iniętych g o sp o d arczo w skaźnik ten w ynosił o k o ło 4 % , natom iast w E uropie Środkowowschodniej mieścił się w przedziale 0,8 3 ,7 % IV). E w enem entem g ospodarczym były w dalszym ciągu C h in y , k tó re przy zachow aniu system u kom unistycznego legitym ow ały się najwyższym śred n io rocznym w zrostem PK B w ostatnim dziesięcioleciu X X w. Należy jed n ak Pam iętać, że zasadnicze znaczenie dla rozw oju g o spod arki chińskiej m iały rynkow e zasady fu n k c jo n o w an ia tzw. specjalnych s tre f ek on om iczn ych i obszarów w ydzielonych131. W gospodarce światowej duży udział m iały też państw a nowo uprzemysłowione. Przypadało na nie około 10% w ytw orzonego PK B krajów rozw ijających się.
130 Ibidem , s. 598.
Inaczej w yglądała sytuacja w krajach afrykańskich. W latach 1992-1996 w skaźnik w zrostu gospodarczego m ieścił się w przedziale 0 ,7 -5 ,3 % (średnia dla wszystkich krajów rozw ijających się w ynosiła w tym sam ym czasie 5 ,9 -6 ,4 % ). Zważywszy n a fakt, że w A fryce w ystąpiło jednocześnie zjaw is ko szybkiego przyrostu n atu raln eg o , poziom PK B w przeliczeniu n a je d nego m ieszk ań ca o b n iżał się tam w okresie 1992-1994 o o k o ło 1,3% rocznie152.
Po załam aniu się system u kom unistycznego, E u ro p a Ś rod k o w o w sch o d nia o ra z państw a byłego Zw iązku R adzieckiego przeżyw ały pow ażne tru d ności gospodarcze. R egion ten pod względem udziału w p ro d u k cie św iato wym b ru tto wyprzedziły kraje rozw ijające się. W stosu nk ow o k ró tk im czasie w k ra ja ch p o stk o m u n isty czn y ch ujaw niły się p o zy ty w n e sk u tk i reform rynkow ych. W latach 1990-1998 najw yższą dy n am ik ę w zrostu osiągnęła P olska (4% rocznie) i Słow enia (4,5% w latach 1992-1998). G o s p o d a rk a węgierska rozw ijała się w granicach kilku p rocent rocznie. N ieco gorsze w skaźniki m iały Czechy i Słow acja. W 1996 i w 1997 r. po silnym kryzysie finansow ym , w C zechach doszło naw et d o przejściow ego sp ad k u PKB. W przyp ad k u gospodarki rum uńskiej m o żn a m ów ić o stagnacji, zaś sytuację R osji (spadek P K B per capita w latach 1990-1998 o p o n ad 4 0 % ), U krainy (spadek aż o ponad 60% ), Białorusi i Bułgarii (spadek w o bu krajach o ok o ło 20% ) określić należy m ianem zapaści g o sp o d arczej133. Od 1995 r. w Rosji i jej byłych republikach notow any był w zrost d y nam ik i PK B , co m a je d n a k niew ielkie przełożenie na p o p ra w ę p o zio m u życia ludności. N a to m iast P olska, będąca liderem przem ian w E u ro p ie Ś ro d k o w o w sch o d niej, w yraźnie zm niejszyła w końcu lat 90. d yn am ik ę w zrostu g o sp o d a r czego.
N a koniec kwestii zw iązanych z w ysokością i d y n am ik ą P K B w p o szczególnych regionach przedstaw iam y tabelę 10, odzw ierciedlającą wielkość PK B p rzypadającą na jednego m ieszkańca. O tó ż w śród 25 krajów s ta n o wiących czołówkę światową aż 16 reprezentow ało E uropę, a różnice pom iędzy trzecią N orw egią a dw udziestym i W łocham i były sto su n k o w o niewielkie. D o niespodzianek należy n ato m iast zaliczyć b ard zo w ysoką pozycję S ingapuru o ra z wejście do czołowej grupy T ajw an u . N a drugim biegunie - n ajb ied niejszych krajów - znajdow ały się n ato m iast w zdecydow anej większości kraje afrykańskie. Poziom PK B per capita aż 20 państw C zarnego K ontynentu nie przew yższył 1000 doi. S poza A fryki tego p u łap u nie przekroczyły 3 państw a azjatyckie: A fganistan, Bangladesz i N epal, a z A m eryki Łacińskiej tylko l l a i t i 134. R óżnice dotyczą też PK B per capita dla poszczególnych
1,2 R S 1999, s. 706. m Ibidem .
regionów : w „świecie za ch o d n im ” w 1998 r. średnia ta w ynosiła 22 tys. doi., w E u ro p ie Środkow ow schodniej - niecałe 5 tys., w A m eryce Łacińskiej - niewiele poniżej 6 tys., w Azji - 3,5 tys., a w A fryce - poniżej 1,5 tys. doi. ro czn ie135.
T a b e l a 10. P K B n a m ieszkańca w 1998 r. w d o la ra ch (o sile nabyw czej z 1990 r.) - czołow e 25 p ań stw
M iejsce P ań stw o P K B n a m ieszk ań ca
1 L u k sem b u rg 31 058 2 S ta n y Z jednoczone 27 331 3 N orw egia 23 660 4 S in g ap u r 22 643 5 D a n ia 22 123 6 S zw ajcaria 21 367 7 K a n a d a 20 559 8 Ja p o n ia 20 410 9 A u stralia 20 390 10 H o la n d ia 20 224 11 Islan d ia 20 205 12 F ra n c ja 19 558 13 Belgia 19 442 14 A u stria 18 905 15 W ielka B rytania 18 714 16 Szwecja 18 685 17 F in lan d ia 18 324 18 Irlan d ia 18 183 19 N iem cy 17 799 20 W łochy 17 759 21 Izrael 15 152 22 T ajw an 15 012 23 N o w a Z elandia 14 779 24 H iszpania 14 227
25 Z jed n o czo n e E m iraty A rabskie 14 052
Ź r ó d ł o : A. M a d d i s o n , The W orld E conom y..., s. 179, 2 7 6-279, 2 8 8-290, 304 308, ^22-327, 337-342; International Financial S tatistics, A ugust 2000, In te rn a tio n a l M o n e tary F u n d . W ash in g to n 2000, s. 270, 320, 398, 612, 810.
Janusz Sko d la rski, R a fa ł M atera
THE WORLD ECONOMY IN THE LAST THREE DECADES OF THE TWENTIETH CENTURY
( S u m m a r y )
T he article p resen ts the facto rs o f d ev elo p m en t in the w orld eco n o m y in th e last three d ecad es o f the X X th cen tu ry . T h e m ost im p o rta n t o f them were: the rising a m o u n t o f p o p u latio n , the changes in n atio n al incom e and em ploym ent stru ctu re, in d u strial a n d agricultural o u tp u t and level o f in te rn atio n al trade.
T h e p u b licatio n focuses on show ing the tendencies th a t prevail in the m o d ern w orld econom y. It a p p ea rs th a t the slate e conom y is dete rm in ed by the p ro cess o f stren g th en in g m u tu al relatio n s betw een n a tio n s regions and c o n tin e n ts. T hese links are o f d ifferen t ch aracte r: p ro d u c tio n , technology, trad e , financial and in stitu tio n al. T h e text also includes political elem ents, w hich influenced on global econom ical situ atio n .
T he article is based on long-term research and the co nclusions are s u p p o rte d by statistical figures and tables, w hich m ay help to u n d e rstan d th e changes in the w orld eco n o m y from th e b eginning o f the 70’s until the end o f the 90 ’s o f the p rev io u s cen tu ry .
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA O E C O N O M IC A 169, 2003